Bölüm 4 Tarım İşletmelerinin Yıllık Faaliyet Sonuçları

Transkript

1 Bölüm 4 Tarım İşletmelerinin Yıllık Faaliyet Sonuçları İçerik 1. Tarım İşletmelerinde Kayıt Tutma 2. Fiziki Kayıtlar ve Analizi 3. Finansal Kayıtlar ve Analizi 4. Tarımsal Ürünlerin Maliyet Hesabı 1

2 TARIM İŞLETMELERiNDE KAYIT TUTMA Tarım işletmelerinde hemen hemen her üretici, muhasebe kaydı tutmasa bile, mevcut üretim şartları altında dekar başına ya da hayvan başına ne kadar verim aldığını, hangi kaynakları kullandığını bilmek ister. Aynı zamanda işletmesinin verimli çalışıp çalışmadığını kontrol etmek amacıyla, işletmesini benzer koşullara sahip işletmelerle karşılaştırır. 2

3 İşletmelerde gübrenin hangi parsellerde daha verimli kullanıldığı, hangi üretim dallarında işgücü kullanımının daha etkin olduğu, hayvancılık ünitesinde yemin nasıl değerlendirildiği gibi veriler parasal kayıtlara yardımcı olarak tutulan ve işletmelerin hacimsel değerlendirilmesinde kullanılan kayıtlardır. Tarım işletmesinde tutulan kayıtlar genellikle ikiye ayrılmaktadır. 1. Fiziki kayıtlar 2.Parasal (mali, finansal) kayıtlar. 3

4 FİZİKİ KAYITLAR VE ANALİZİ İşletmede tutulacak fiziki kayıtlar işletmenin tipine, büyüklüğüne, amacına göre değişiklik göstermektedir. Genel olarak bir tarım işletmesinde tutulacak fiziki kayıtları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Çiftlik haritası 2. Üretim kayıtları (bitkisel ve hayvansal) 3. İşgücü kayıtları 4. Yem kullanım kayıtları 5. Diğer kayıtlar (süt kayıtları, ıslah kayıtları vb) 4

5 Çiftlik Haritası Özellikle tarla ürünlerinin üretiminin kontrolü açısından çiftlik haritaları önemli bilgi kaynağıdır. Çiftlik haritalarında tarlalar, büyüklükleri, ürün çeşidi, işlemler gibi faaliyetler işaretlenerek bunların kontrolleri yapılır. Harita denilince her ne kadar ölçekli ve belirli standartlarda haritalar akla gelse de, basit olarak oluşturulacak haritalarda söz konusu işlerin takibi için yeterli olabilmektedir. Ancak basit haritalarla arazi parsellerinin yüzölçümünü hesaplamak zor olacağından, birim alana verimi doğru hesaplamak zordur. Haritalar bir defa çizildiğinde parsellerdeki yapılacak faaliyetler, haritaların fotokopisi ile takip edilebilir. 5

6 Üretim Kayıtları Tarla ürünleri üretimi için tutulacak kayıtlarla genellikle şu bilgilerin elde edilmesine çalışılır; Tarlanın büyüklüğü, parsel numarası, her parsel için ekilen ürünün çeşidi, kullanılan gübrenin miktarı ve çeşidi, kullanılan tohumun miktarı ve çeşidi, kullanılan ilaç miktarı ve çeşidi, verim, vb. Bu verilerle, kullanılan girdiler ile elde edilen verim değişiklikleri takip edilir. Bitkisel üretimde üretim etkinliği, verim indeksi ile hesaplanmaktadır. işletmede üretilen ürünlerin verimleri ve toplam üretim değerleri dikkate alınarak, o yörede ortalama verim değerleri karşılaştırılır. 6

7 Hayvansal üretimde hayvan başına verimleri hesaplayabilmek için gerekli olan hayvan türü ve her hayvan türü için kullanılan girdiler ve elde edilen ürünlerin ırklar itibarıyla kayıt edilmesi gerekir. Ayrıca gerek maliyet hesaplamalarında gerekse hayvansal ürünler gayri safi üretim değerini tespit etmede hayvanlar için prodüktif demirbaş kıymet artışı/eksilişi hesabının yapılması lazımdır. Hayvancılıkta PDKA/E Hesabı 7

8 İşgücü Kayıtları Tarım işletmesinde faaliyet kolları ve işgücü çeşidi itibariyle faaliyet unsurları için kullanılan işgücü kaynakları zaman birimi cinsinden kaydedilir. İşgücü kayıtlarından bazı performansları hesaplamak için özelikle insan işgücü kaynağının detaylı kaydedilmesi gerekir. Bir tarım işletmesinin nüfus ve işgücü mevcudu tespit edilirken, mevcut aile nüfus ve işgücü durumu yanında, yabancı işgücünün işletmedeki çalışma süresi de dikkate alınmalıdır. işletmede işgücü kaynağının tespitinde; cinsiyet, yaş grupları ve okur-yazarlık durumları ayrı ayrı kaydedilmelidir. İşletmedeki insan işgücü, cinsiyet ve yaş grupları açısından standart hale getirilerek Erkek iş Birimi (EiB) cinsinden hesaplanır. 8

9 Yem Kullanım Kayıtları Özellikle ihtisaslaşmış hayvancılık işletmelerinde yem giderleri masrafların önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Bu nedenle hayvan yetiştiricisi ne kadar yemi, hangi hayvancılık faaliyeti için harcadığını ve ne kadar ürün ürettiğini bilmek ister. Yem kayıtları günlük tutularak daha sonra aylık özetleri ya da yıllık özetleri oluşturulabilir. Uygulamada daha çok aylık değerlendirme yapıldığı söylenebilir. Hayvansal ürün miktarı başına düşen yem miktarı hesaplanarak, yem etkinliği bulunur. Buna yem dönüşüm oranı denir. YDO=Tüketilen yem mik./ Üretilen ürün mik. x100 9

10 FİNANSAL KAYITLAR VE ANALİZİ (Yıllık Faaliyet Sonuçları) Finansal kayıtlar, tarım işletmelerinde yapılmış olan mali işlemlerin ve bunu açıklayan belge ve bilgilerin, muhasebe sistemine göre defterlere kaydedilmesi ile oluşur. Finansal kayıt işlemi tamamlandıktan sonra bu bilgilerin ışığında işletmelerin faaliyet sonuçları olan *Saf Hâsıla *Gayrisafi Hâsıla *Brüt Kar *Tarımsal Gelir *İşletme Masrafları *Üretim Masrafları gibi parasal işlemler tespit edilebilir. İşletme faaliyet sonuçlarının ortaya konulması ile tarım işletmesinin karlılık veya zarar durumu hakkında yorum yapılması sağlanır. 10

11 Saf Hasıla Hesabı 11

12 Gayrisafi Hâsıla (GSH): GSH = Gayrisafi Üretim Değeri (Bitkisel Üretim, Hayvansal Üretim, Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışı) + işletme Dışı Tarımsal Gelir + Konut Kira Karşılığı Gayrisafi (Brüt) Üretim Değeri (GSÜD): GSÜD = (Bitkisel ürünler x fiyatları) + (Hayvansal ürünler x fiyatları) + ProdüktifDemirbaş Kıymet Artışları (PDKA) İşletme Masrafları(iM): Bir tarım işletmesinde işletme masrafları, dört grupta toplanabilir: 1. İşçilik masrafları 2. Cari masraflar, 3. Demirbaş kıymet eksilişleri (PDKE) 4. Amortismanlar 12

13 Saf Hâsıla (SH): SH= Gayrisafi Hâsıla (GSH) - İşletme Masrafları(iM) Brüt Kar (BK): Brüt Kar (BK) = GSÜD DM Tarımsal Gelir (TG): TG = SH - (Borç faizleri + Kira ve/veya ortakçılık ödemeleri) + AİÜK (Aile İşgücü Ücret Karşılığı) Çiftlik Rantı (ÇR) ve Toprak Rantı (TR): ÇR; toprak, meliorasyon, bina ve bitki sermayelerine karşılık elde edilen gelirdir. Saf Hasıladan, toprak, meliorasyon, bina ve bitki dışında kalan sermaye kalemleri için faiz karşılığı çıkarılarak bulunur. TR ise toprak sermayesinden elde edilen getiridir. Çiftlik rantından, meliorasyon, bina ve bitki sermayelerinin faiz karşılığını çıkarmak veya saf hasıladan, toprak hariç, diğer bütün aktif sermayenin faiz karşılığını düşmek suretiyle hesaplanabilmektedir. 13

14 Öz Sermaye Rantı (ÖSR): ÖSR = SH - (Bf+KOP) ya da ÖSR =TG AİÜK Bf: Borç Faizleri, KOP: Kira, Ortakçılık Payı İş Kazancı (İK): İK = TG ÖSF (Öz Sermaye Faizi) İşletmecinin Karı veya Zararı (İKZ): İKZ = TG - (ÖSF+AiÜK) Tarımsal Faaliyet Geliri (TFG): TFG = GSÜD + idtg (işletme dışı tarımsal gelir) + KKK (konut kira karşılığı) Tarım Dışı Gelir (TDG): Tarım dışı gelir; tarım işletmecisinin sahip olduğu arazilerin kira ve ortakçılık karşılığı ile işletme ailesi fertlerinin tarımsal faaliyet dışı işlerden elde ettikleri gelirdir. 14

15 Toplam Aile Geliri (TAG): TAG = TG + TDG Rantabilite (R): R = (Kar /Sermaye) x 100 Mali Rantabilite (MR): MR = [Safi kâr (SK) / Öz Sermaye(ÖS)] x 100 MR = [SH-(Bf+KOP)] /ÖS x 100 Bf: Borç Faizleri, KOP: Kira Ekonomik Rantabilite (ER): ER= [SK+ (yabancı sermaye faizi)/ Aktif Sermaye(AS)] x 100 ER= [SH/ AS] x 100 Rantabilite Faktörü (RF): RF = (SH/GSH) x100 15

16 TARIMSAL ÜRÜNLERiN MALiYET HESABI Maliyet Kavramı Tarımsal ürünlerin üretilebilmesi için bir takım girdilerin kullanılması gerekir ki, bunlar için yapılan harcamaların herbirine masraf unsuru, masraf unsurlarının parasal değerleri toplamının, her birim ürün başına düşen kısmına da o ürünün birim maliyet fiyatı denir. 16

17 Maliyet Kavramlarının Sınıflandırılması 1. Üretim hacminin Değişebirliğine Göre Sınıflandırma a. Değişen maliyetler (DM) b. Sabit Maliyetler (SM): c. Toplam maliyetler (TM) d. Ortalama ve marjinal maliyetler 2. Yalnız Bir Teşebbüsü ilgilendirip ilgilendirmeme Durumuna Göre Sınıflandırma a. Özel maliyetler: Bir üretim faaliyetinde sadece bir teşebbüsü ilgilendiren maliyetlerdir. Bu maliyetlere direk maliyetlerde denilmektedir. Örneğin tütün üretiminde dizme masrafları. 17

18 b. Müşterek maliyetler: Bir üretim faaliyetinde bütün teşebbüsleri ilgilendiren maliyetlerdir. Bu maliyetlere, endirekt maliyetlerde denilir. Örneğin traktörün hem arpa üretiminde hemde buğday üretimde kullanılması ve amortismanının tek bir arpa üretimine tamamen yüklenememesi. 3. Ürünlerin Üretim Genişliğine Göre Sınıflandırma a. Toplam maliyetler: Belirli bir dönemde üretim faaliyetine ait bütün maliyetlerin toplamıdır. Örneğin 30 da buğday alanından alınan toplam ürün üzerinden maliyet hesaplanması. b. Birim maliyet: Her bir teşebbüsün birim ünite başına düşen maliyetidir. Örneğin 1 kg buğdayın maliyeti. 18

19 4. Kapsamına Göre Sınıflandırma a. Üretim Maliyeti: Üretim işleminin tamamlanmasına kadar yapılan bütün maliyetlerdir. b. Pazar Maliyeti: Ürünün pazarlaması zamanında ortaya çıkan maliyetlerdir. Üretim maliyetine, pazarlama için yapılan masrafların ilavesiyle hesaplanır. 5. Gerçekleşmiş Olup Olmadığına Göre Sınıflandırma a. Geçmişe Dönük Maliyet: Ürünler üretildikten sonra hesaplanan maliyettir. b. ileriye Dönük Maliyet: Ürünler henüz elde edilmeden maliyetlerin ne olacağı veya ne olması gerektiği hakkında yapılan tahminlere göre hesaplanan maliyettir. 19

20 6. Hesaplama Birimine Göre Sınışandırma a. Parasal Maliyet: Maliyetlerin parasal değerlerini içeren maliyettir. b. Fiziki Maliyet: Maliyetlerin (kullanılan girdi ve hizmetlerin) kg, adet gibi ünite başına fiziki miktarları ile ifade edilen maliyetlerdir. Tarımsal ürünlerde maliyet hesaplamak şu faydaları sağlamaktadır: 1. Birim maliyeti belirleme: Ürünlerin satış fiyatının belirlenmesi, işletmenin faaliyet sonuçlarının belirlenmesi, mali tabloların hazırlanması. 20

21 2. Maliyetlerin kontrol altında tutulması: Belli bir zaman içinde hesaplanan maliyetlerin artıp artmadığının kontrol edilmesi, masraf unsurları itibariyle ne kadar masraf yapıldığının belirlenmesi ve masraf unsurlarının izlenmesi. 3. Planlamaya yardımcı olmak: Bütçe hazırlama, işletme planlarının hazırlanmasında ürün maliyetlerinin bilinmesi gerekir. 4. işletme kararlarına yardımcı olmak: Karlılık analizlerinin yapılması, ürün üretimi için yeni yatırımların yapılması, işletme faaliyetlerini başka işletmelerle karşılaştırma. 21

22 Tek Yıllık Bitkisel Ürünlerde Maliyet Masrafları Unsurları Değişen Masraflar: Tohum ve fide Gübre, kireç vb Mücadele ilacı Akaryakıt ve yağ Alet ve mak. tamir bak. Mas. Geçici işgücü ücreti Makine kirası Su ücreti Ürün sigortası Değişken masrafların faizi Götürü yaptırılan işlere ödemeler Sabit Masraflar: Sabit sermaye unsurlarının amortismanı Sabit sermaye unsurlarının faizi Diğer sabit masraflar 22

23 Üretim Masraflarının Dağıtım Esası 1. Masrafların ilgili Olduğu Zamana Göre Dağıtımı 2. Müşterek Masrafların Teşebbüs Kollarına Dağıtımı: a. işletmelerde üretim faaliyetine ait sermayelerin aktif sermaye içindeki oranına göre, b. Her üretim faaliyetinin işletmenin yıllık masrafı içindeki oranına göre, c. işletmenin yıllık toplam gayrisafi hâsılası içinde faaliyet kollarının aldığı paya göre, d. Faaliyet kollarının adı geçen ekipmanlardan yararlanma durumuna göre yapılır. 23

24 Maliyet Hesabı Örneği (Buğday) 24