YAMURLAMA SULAMA SSTEMLER ve PROJELENDRLMES STANBUL 2010
Her hakk sakldr. 2010. Arl Plastik Sanayi. A.. Bu kitabn tümü veya bir ksm, ARILI PLASTK SANAY A.. nin yazl izni alnmakszn kopya edilemez ve çoaltlamaz. Kaynak gösterilerek alnt yaplabilir. 1. Baskı, İstanbul 2010 Yayın No: 1 ii
ÖNSÖZ Tarmda verimlii artrp daha kaliteli ürünleri daha düük maliyetlerde üreterek güçlü bir ülke konumuna gelmek için, her eyden önce çan bilgi ve teknolojisini kullanmak zorundayz. Tarmsal verimliliin artrlmas ise ancak kaynaklarmzn daha doru ve etkin ekilde kullanlabilmesi ile mümkündür. Elinizdeki bu kitapçk, günümüzün modern sulama sistemlerinden olan Yamurlama Sulama Sistemi konusunda, verimlilii artrmak ve doru bir sulama sistemi tasarlayarak bunu arazide uygulamak için hazrlanmtr. Tarmsal yamurlama sistemleri hemen her türlü arazi, toprak ve bitki türlerine rahatlkla uygulanabilen bir sistem olup bugün dünyada en yaygn kullanlan sulama sistemlerinin bandadr. Yamurlama sulama sistemlerinin kullanm ile tarmsal verimlii artrmann ilk art öncelikle sistemin doru bir ekilde projelendirilmesidir. Toprak, bitki ve su üçlüsünün birlikte ele alnmas, sistemin buna göre projelendirilmesi ve iletilmesi tarmsal verimlii artrmak için esastr. Bu kaynak kitapçk ile, üreticilerimize ve üretici aday insanlarmza küresel snma ile her geçen gün daha da azalan kullanlabilir suyun tarmda daha doru ve bilinçli bir ekilde nasl kullanlacann aktarlmas esas hedefimizdir. Tarmda her geçen gün daha önemli hale gelen verimlilik ve kalite problemini, ancak bilgiye dayal, bilinçli üretim yaparak çözebiliriz. Bu da, tarmdaki yeni bilgi ve teknolojileri takip etmekle mümkün olacaktr. Elinizdeki bu kitapçk bu anlamda size yardmc olma amacnn bir ürünüdür. Amacmz, üreticimizin bilgi ve çalkanlyla tarmda iii
ÇNDEKLER Önsöz... iii çindekiler... v Birim Dönüümleri... viii Giri... 1 1. Sulama Yöntemleri... 2 1.1. Yamurlama Sulama Yöntemi... 2 1.2. Yamurlama Sulama Yönteminin Üstünlükleri... 4 1.3. Yamurlama Sulamann Kullanmn Kstlayan Faktörler. 7 2. Yamurlama Sulama Yönteminin Uygulanabilecei Koullar.. 8 2.1. Toprak ve Topografya Özellikleri... 8 2.2. Bitki Özellikleri... 9 2.3. klim Özellikleri... 9 2.4. Su Kayna Özellikleri... 9 3. Yamurlama Sulamann Unsurlar... 10 3.1. Su Kayna... 10 3.2. Pompa Birimi... 12 3.3. letim Hatlar... 13 3.4. Ek Donatlar... 14 3.5. Yamurlama Balklar... 19 4. Yamurlama Sulama Sistemlerinin Çeitleri... 23 4.1. Sabit Sistemler... 24 4.2. Yar Sabit Sistemler... 25 v
4.3. Tanabilir Sistemler... 26 5. Yamurlama Sulama Sistemlerinin Planlanmas... 26 6. Yamurlama Sulama Sistemlerinin letme ve Bakm... 28 7. Yamurlama Sulama Sistemlerinin Özel Amaçlar çin Kullanlmas... 31 7.1. Peyzaj Sulamas... 31 7.2. Yamurlama Sulama ile Gübreleme... 32 7.3. Yamurlama Sulama ile Dondan Korunma... 33 8. Yamurlama Sisteminin Sökülüp Taklmas, Kullanlmas ve Kullanm D Esnalarnda Dikkat Edilecek Noktalar... 35 8.1. Yamurlama Sisteminin Kurulumu Öncesi Dikkat Edilecek Hususlar... 35 8.2. Yamurlama Sisteminin Kurulumu Esnasnda Dikkat Edilecek Hususlar... 36 8.3. Yamurlama Sisteminin Devreye Alnmas ve Çaltrlmas Esnasnda Dikkat Edilecek Hususlar... 36 8.4. Yamurlama Sistemi Kullanm D Olduunda Dikkat Edilecek Hususlar... 37 YAMURLAMA SULAMA SSTEMLERNN PROJELENDRLMES... 39 1. Yamurlama Hz... 41 2. Su Uygulama Derinlii... 41 3. Sistem Kapasitesi... 41 4. E Su Dalm... 41 5. Bitki Zararlanmas... 41 6. Günlük Su Tüketimi... 41 7. Tüketilmesine zin Verilen Kullanlabilir Su Miktari (MAD)... 42 vi
8. Lateral ve Yamurlama Balklarnn Yerleim Aralklar... 42 9. Pompa Çk Basncnn Hesaplanmas... 46 10. Pompa ve Pompa Motor Gücünün Hesaplanmas... 48 11. Boru Çaplarnn Hesaplanmas... 52 12. Toplam Lateral Durak Says... 52 13. Günlük Toplam Lateral Durak Says... 52 14. Sulama Randman... 52 15. Her Durakta Sulama Süresi... 52 16. Bir Lateralin Günlük Durak Says... 53 17. Lateral Gereksinimi... 53 18. Bir Lateral Üzerindeki Balk Says... 53 19. Uygulanacak Maksimum Net Sulama Suyu... 53 20. Baln Yamurlama (nfiltrasyon) Hz... 53 21. Yamurlama Bal Islatma Yarçap... 54 22. Sistemin Toplam htiyaç Duyaca Su Kapasitesi... 56 23. Yamurlama (Sulama) Hz... 56 24. Sulama Aral... 56 25. Toplam Balk Says... 57 26. Bir Lateralin Debisi... 57 27. Sistemin Toplam Debisi... 57 28. Lateralde Müsaade Edilen Sürtünme Kayb... 58 29. Lateral Giri Basnc... 59 30. Lateral Çk Basnc... 59 31. Ana Boru Çapnn Belirlenmesi... 59 ÖRNEK YAMURLAMA SULAMA PROJE HESAPLAMAMALARI... 60 PROJELENDRMEDE KULLANILACAK TABLOLAR...103 ÖRNEK YAMURLAMA SULAMA PROJELER... 111 vii
Birim Dönüümleri Uzunluk 1 Metre : 39,36996 nç 1 Metre : 2,6394 Ayak 1 Metre : 1,09361 Yard 1 Metre : 1,4706 Arn 1 Metre : 3,28084 Feet 1 Kilometre : 0,62137 Mil 1 Kilometre : 0,17590 Fersah Alan 1 Dekar : 1.000 m 2 1 Hektar : 10.000 m 2 1 Dönüm : 1.000 m 2 1 Akre : 4046.8 m 2 Hacim 1 Litre : 0,2642 galon 1 Litre : 61,02374 inç 3 Basnç 1 bar (1 kg/cm2) : 0,9869233 atmosfer 1 paskal : 1 Newton / metre 2 1 kilopaskal : 0,01 bar 1 PSI (pound/inç2) : 0,06894757 bar 1 KSI (kilopaund/inç2) : 68,9476 bar Ak Miktar (Debi) 1 Litre/saniye : 3,6 m 3 /saat 1 Litre/saat : 0.2641721 galon/saat Güç 1 kw : 1,341 BG (Beygir gücü) viii
Giri Bütün bitkilerin büyüyüp geliebilmesi için suya ihtiyaçlar vardr. Bitkiler bu ihtiyaçlarn genellikle doal yalardan karlar. Ancak her zaman yalar zamannda ve yeterli miktarda olmayabilir. Bu durumda bitkideki su açnn mutlaka karlanmas gerekir. te bitkilerin normal gelimesi için gerekli olan, ancak doal yalarla karlanamayan suyun, bitkinin istedii zamanda ve istedii miktarda, çevreye zarar vermeden, uygun yöntemlerle topraa verilmesine sulama denir. Su topraa hangi ekilde verilirse verilsin temel amaç suyu, en verimli ve ekonomik ekilde çevreye de zarar vermeden uygulamak, toprak ve su kaynaklarn korumaktr. nsanolu çok eski tarihlerden beri sulu tarm yapmaktadr. Arkeolojik çalmalar M.Ö. 4000 yllarnda Msr ve Mezopotamya'da sulama kanallar, barajlar ve göletler ina edildiini göstermektedir. lkel sulama makinelerinin gelitirilmesi ise daha sonralar olmutur. Geçmii antik çalara dek uzanan sulama, binlerce yl cazibe yöntemiyle uygulanmtr. Yamurlama sulama yöntemi ise önce lman ve nemli iklim bölgelerinde tamamlayc sulama olarak balam ve Sanayi Devriminden sonra teknolojideki ilerlemeler yamurlama sisteminin geliimini hzlandrmtr. Günümüzde uygulanan yamurlama sulama yönteminin temelini oluturan çalmalar 17. yüzylda ngiltere'de balam ve bilgi ile teknoloji transferi bu ülkeden dier Avrupa ülkeleri ve ABD'ye olmutur. Ancak bu yöntem ve sisteme ilikin en önemli gelimeler II. Dünya Savandan sonra hafif çelik ve alüminyum borularn sistemde kullanm ile ABD'de gerçeklemitir. Sulamada içilik gereksinimini azaltan bu yöntem 1946'dan sonra ABD'deki snrl saydaki uygulama alanndan dünyann hemen hemen her ülkesine yaylmtr. Türkiye'de ise bu sistemle sulamalar 1960 l yllarda Ege Bölgesinde uygulanmaya balam ve daha sonra dier bölgelerde de kullanm yaygnlamtr.
SULAMA YÖNTEMLER Yüzey Sulama Yöntemleri Basnçl Sulama Yöntemleri 1. Tava Sulama 2. Uzun Tava Sulama 3. Kark Sulama 1. Yamurlama Sulama 2. Damla Sulama ekil 1. Yaygn olarak kullanlan farkl tarmsal sulama yöntemleri 1. Sulama Yöntemleri Tarmsal amaçl yaygn olarak kullanlan farkl sulama yöntemleri mevcut olup bunlar toplu olarak Sekil 1 de verilmitir. Yüzey Sulama Yöntemi genellikle sulama suyunun bol ve içiliin ucuz olduu bölgelerde uygulanr. Yüzey sulama yönteminde, bilinçli ve kontrollü bir sulama yapmak ve su uygulama randmann yüksek tutmak için arazi tesviyesi mutlaka gereklidir. Bu yöntemin en önemli kstlar, sulama randmannn düük, yüzey aklar, derine szma ve erozyon oluturma riskinin yüksek olmasdr. 1.1. Yamurlama Sulama Yöntemi Bilinçli olarak yaplan sulamann tarmda verimi arttrd bir gerçektir. Genellikle yalarn yetersiz ve düzensiz olduu bölgelerde sulama yaplr. Bitki gelimesi için gerekli olan, fakat doal yollardan karlanamayan su, dere, nehir, gölet, kanal ve kuyu gibi çeitli kaynaklardan alnarak topraa yüzeyden ve yeraltndan verildii gibi, ayrca yamurlama yoluyla da verilir. 2
Yamurlama sulama, suyun kaynaktan belli bir basnçla alnd, kapal bir sistemle tarlaya kadar iletildii ve sonra atmosfere damlacklar halinde püskürtüldüü yöntemdir. Dier yüzey sulama yöntemlerine kyasla yamurlama sulama yöntemi ile suyun istenilen bir ekilde kontrollü ve ölçülü olarak tarlaya verilmesi mümkündür. ekil 2. Yamurlama sulama sisteminin çalmas Böylece suyun yetersiz olduu bölgelerde su kaynaklarndan daha ekonomik olarak faydalanlr. Sulamann modern metotlarndan biri olan yamurlama sulama yönteminin baarl olabilmesi için çeitli yamurlama sistemleri içerisinden yamurlama yaplacak tarlann büyüklüü, bitki türü ve i gücü dikkate alnarak en uygun sistemi seçmek gerekir. Bunun için de sistemin iyi bir ekilde planlanmas arttr. Yüzey sulama yöntemlerinin sorun olduu toporafik ve her türlü toprak koullarnda yamurlama sulama yöntemi baaryla uygulanabilir. Yamurlama sulama yönteminde arazi üzerinde belirli aralklarla yerletirilen yamurlama balklarndan basnç altnda atmosfere verilen sulama suyu buradan arazi yüzeyine düer ve infiltrasyonla toprak içerisine girerek bitki kök bölgesinde depolanr. Bu su uygulama biçimi doal yaa benzedii için yamurlama sulama yöntemi adn almtr. 3
Suyun balklardan basnç altnda verilmesi için basnçl bir boru sisteminin bulunmas ve iletme basncnn ya pompa birimiyle ya da su kaynann yüksekte olmas ekliyle yerçekimiyle salanmas gerekmektedir. 1.2. Yamurlama Sulama Yönteminin Üstünlükleri Yamurlama sulama yönteminin dier sulama yöntemlerine göre birçok üstünlükleri vardr. Bu üstünlükler u ekilde sralanabilir; Az Su Çok Verim: Yamurlama sulama sistemi, çiftçilerimize en yüksek seviyede verimlilii en az su tüketimi ile salayan modern bir sulama sistemidir. Eimli ve Engebeli Arazilerde Sulama Yaplr: Yüzey sulama yöntemleri ile sulanamayan dik eimli ve engebeli araziler hiç tesviyeye gerek duyulmadan veya çok az tesviye ile yamurlama sulama ile sulanabilir. Arazi Tesviyesine Gerek Duyulmaz: Yamurlama sulamada ayrntl arazi tesviyesine gerek yoktur. Baz durumlarda sistemin etkin çalabilmesi için çok hafif bir tesviye yararl olmaktadr. Dier taraftan yüzey sulama yöntemleri youn arazi tesviyesini gerektirmektedir. Tesviye srasnda yaplan kaz ve dolgu ilemleri sonucunda verimli üst toprak tanm olduu için ürün verimi önemli ölçüde dümektedir. Su Kullanma Randman Yüksektir: Yamurlama sulama ile sulama suyunun tarlaya uygulanmasnda derine szma, iletim ve yüzey ak yolu ile su kayplar olmamas nedenleri ile su kullanma randman yüksek olmakta ve buna bal olarak, özellikle sulama suyunun kt olduu yörelerde daha geni alanlarn sulanmasna olanak salanmaktadr. Drenaj Sorunu Ortaya Çkmaz: Yamurlama sulama ile kontrollü su verilebilmesi nedeniyle hafif sulama olana vardr. Böylece drenaj sorunu olan yörelerde taban suyunun daha fazla yükselmesi veya kumlu çakll topraklarda ar su kayb önlenmektedir. Erozyon Tehlikesi Oluturmaz: Eimi yüksek tarm alanlarnda 4
yüzey sulama yöntemleri ile yaplan sulama sonucunda oluan yüzey ak, ciddi erozyon sorunlar meydana getirmekte ve erozyon kontrolünde saysz güçlükler ile karlalmaktadr. Yamurlama sulama, bu nitelikteki alanlarda erozyon sorunu oluturmadan baar ile uygulanabilmektedir. Özel Eitime Gerek Duyulmaz: Yüzey sulama yöntemleri ile su uygulamasnda özel eitim görmü sulama ustalarna gerek vardr. Yamurlama sulamada ise sistemin taklmas, çaltrlmas ve sökülmesi konularnda özel yetimi ve beceri sahibi kiilere gereksinim duyulmaz. lk Ylda Tam Üretim Salanr: Yüzey sulama yöntemlerinde, orta ve ar tesviyeden sonra verim ancak uzun yllar sonra tekrar eski düzeyine ulamaktadr. Yamurlama sulamada tesviyeye gerek olmadndan ilk yldan balamak üzere tam üretim salanmaktadr. Az ve Eit Su Uygulamas Yaplabilir: Yamurlama sulama yöntemi, tohumlarn çimlendirilmesi, fidelerin yer deitirme ve seyreltilme ilemleri için sk sk, az miktarda ve eit su uygulamas yaplabilen en uygun yöntemdir. Bu nitelikteki su uygulamas yonca, eker pancar gibi küçük tohumlu bitkilerin üretiminde büyük önem tamaktadr. Ayrca, özellikle Çukurova Bölgesinde ar bünyeli topraklarda kuraklk nedeniyle görülen çimlenme güçlüü yamurlama sulama ile giderilmektedir. Daha Fazla Arazi ileme Olana Verir: Yamurlama sulama yönteminde sulama kanallarna ve tarla içi arklarna gerek olmadndan ekilebilen arazi alan artacandan üretimde de art salanr. Ayrca kanallarda ot temizleme ve yabanc otlarn yaylmas gibi sorunlar ortaya çkmaz. Sulama Suyu ile Gübreleme Yapmay Salar: Yamurlama sulama sisteminde eriyebilir suni gübreler sulama suyu ile birlikte teknie uygun ve ikinci bir içilik masrafn gerektirmeden bitkilere verilebilir. Bitkileri Don ve Scaktan Korur: Yamurlama sulama sistemi ile özellikle sebze, narenciye, ba ve dier meyvelikler k ve ilkbahar aylarnda karlalan don olaylarndan kolaylkla ve emniyetle korunabilmektedir. Ayrca, ülkemizin baz bölgelerinde zaman zaman etkisini gösteren scak ve kuru rüzgârlarn meydana 5
getirdii sürgün kurumalar zamannda yaplan yamurlama sulama ile önlenebilmektedir. Toprak Hazrlamada Kolaylk Salar: Ekim ve dikim ilemleri için gerekli olan tav suyu, yamurlama sulama ile en uygun biçimde gerçekletirilmektedir. Tarmsal lemlerin Aksamadan Yürütülmesini Salar: Yamurlama sulama dier tarmsal ilemlerin yaplmasnda esneklik salar ve yaplacak ilemlerin saysn azaltr. Sra bitkileri ekiminin sra aral, kark genilii ile snrlandrlmas söz konusu deildir. Ayrca, kark, tava veya açma gibi ilemlere gerek yoktur. Arazi Ekipmanlarnn Çalmasnda Kolaylk Salar: Yamurlama sulamada, border ve tava yapma, kanal açma ve benzeri arazi tarm alet ve makinelerinin çalmalarn güçletirici engeller yoktur. Yüzlek Topraklarda Sulama Yaplabilir: Tesviye edilmesi sakncal olan yüzlek (s) topraklarda yamurlama sulama en uygun yöntem olmaktadr. Toprakta Sürekli Tuz Ykanmasn Salar: Toprak profilinde biriken tuzlar, yamurlama sulama ile etkin biçimde ykanabilmektedir. Yamurlama sulama sistemi ile düük yamurlama hznda uygulanan su, klasik göllendirme yöntemlerine göre daha fazla tuz ykamaktadr. Ayrca, suyun göllenmesini salayan seddelere gerek yoktur ve eimli arazilerde de tuz ykanmas olanakldr. Yapraklarda Tuz ve Toz Birikimini Önler: Özellikle denize yakn yörelerde rüzgârla tanan tuzlu sularn yapraklarda brakt tuz zerreleri ile yapraklarda biriken tozlar bitkiye zarar vermeden yamurlama sulama ile kolayca ykanabilir. Sulama esnasnda bitkileri ykayarak rüzgardan kaynaklanan kumlarn, toz ve kirlerin genç bitki örtüsüne zarar vermesini önler Sulama çilii En Aza ner: Yamurlama sulama sistemi, yüzeysel sulama yöntemleri ile kyaslanamayacak oranda sulama içiliinden tasarruf salamaktadr. Çok Farkl Toprak Türleri çin Uygun Bir Sulama Yöntemidir. Uygun tasarland takdirde pek çok toprak türü için 6
uygun bir sulama yöntemidir. Düük su emme ve su tutma kapasiteli marjinal toprak türlerinde bile kullanlabilir. Bitkilerde Soutma Yaplabilir: Is dalgalar anlarnda bitkilerin soutulmas salanarak bitkilerin daha salkl gelimesine ve yetimesine katk salar. Topra Nemli ve Yumuak Tutar: Topran nemli ve slak tutulmas salanarak filizlenen ve yeeren bitkilerin daha kolay toprak üstüne çkmas salanm olur. lk Yatrm Maliyeti Düüktür: Yamurlama sulama sisteminin ilk yatrm maliyeti damla sulama ve dier modern sulama sistemlerine göre daha düüktür. Sistemin Tkanma Riski Daha Azdr: Sulama suyunda bulunan ince kum, kir ve dier kalntlarn sistemi tkama riski daha azdr 1.3. Yamurlama Sulamann Kullanmn Kstlayan Faktörler Yüzey sulama yöntemlerine göre yamurlama sulama sistemlerinin yukarda saylan üstünlükleri yannda bu yöntemin uygulanmasn kstlayan baz özellikler de u ekilde sralanabilir: lk Yatrm Giderleri Yüksektir: Yamurlama sulama yönteminin ilk yatrm giderleri yüzey sulama yöntemlerine kyasla yüksektir, ancak damla sulamaya kyasla daha düüktür. letme Giderleri Yüksektir: Yamurlama için gerekli olan iletme basnc devaml enerji kullanmn zorunlu kldndan iletme giderleri yüzey sulama yöntemlerine kyasla daha yüksektir. Rüzgârl Havalarda Su Dalm Randman Düer: Sistemin rüzgârl havalarda kullanlmas durumunda su dalm randman düer. Scak ve kurak bölgelerde buharlama kayplarnn yüksek olmas nedeniyle özellikle gündüz yaplan sulamalarda sulama randman düer. 7
ekil 3. Rüzgârn yamurlama sulama yöntemine olumsuz etkisi Döllenme le lgili Sorunlar Yaanabilir: Eer bitkilerin tozlama döneminde sulama yaplrsa, döllenme ile ilgili sorunlarla karlalabilir. Baz Hastalklarn Yaylmas Söz Konusu Olabilir: Bu yöntemin uygulanmas sonucunda bitki yapraklar slandndan baz hastalklarn yaylmas söz konusu olabilir. 2. Yamurlama Sulama Yönteminin Uygulanabilecei Koullar Yamurlama sulama yönteminin uygulanabilecei toprak, topografya, bitki, iklim ve su kayna koullar öyledir: 2.1. Toprak ve Topografya Özellikleri Yamurlama sulama yöntemi, birçok bitki için sulanabilir nitelikteki her çeit toprakta kullanlabilir. Kumlu topraklardan killi topraklara kadar her türlü toprak bünye snfnda, s topraklarda, düz, eimli ya da dalgal arazilerde emniyetle kullanlabilir. Ayrca tuzlu topraklarn iyiletirilmesi (slah) için ek ykama suyu vermede de uygun bir yöntemdir. 8
Günümüzde yamurlama sistemlerinin çok deiik kapasitelerde oluu ve bunlarla su uygulamann iyi bir ekilde kontrol edilebilmesi bu sistemde fazla bir arazi düzeltilmesine gidilmeden birçok toporafik koullarda sulama yaplmasn mümkün klar. 2.2. Bitki Özellikleri Yamurlama sulama yöntemi, tüm tarla bitkileri (çeltik hariç) ile birçok sebzenin sulanmasnda kullanlmaktadr. Özellikle eker pancar, patates, yonca, hububat ve havuç gibi bitkilerin sulanmasnda idealdir. Yaprak ya da meyvelerin slanmasndan kaynaklanan hastalklara duyarl olan domates, fasulye, çilek gibi sebzeler ile ban sulanmasnda yamurlama yerine damla sulama yönteminin uygulanmas, meyve aaçlarnn sulanmasnda ise damla ya da mini yamurlama sulama yönteminin uygulanmas önerilmektedir. 2.3. klim Özellikleri Sulamann mümkün olduu yerlerde birçok iklim artlarnda yamurlama sulama yapmak mümkündür. 2.4. Su Kayna Özellikleri Yamurlama sulama yönteminde her türlü su kaynandan alnarak sulama yaplabilir. Ancak düük kottaki akarsular ya da kuyulardan su alnyorsa, suyu arazi yüzeyine çkarmak ve yamurlama için gerekli basnc oluturmak için bir pompa birimine ihtiyaç vardr. Su, fazla miktarda sediment ya da yüzücü cisim içeriyorsa, bu maddelerin çökeltme havuzlarnda çökeltildikten ya da süzgeçlerle tutulduktan sonra sisteme alnmas gerekir. Tuzlu su koullarnda yamurlama yerine damla sulama yöntemi tercih edilmelidir. Sulama suyu fazla oranda çözünmü tuz içeriyorsa yamurlama sulama bir sorun yaratabilir. 9
3. Yamurlama Sulamann Unsurlar Yamurlama sulama sistemi esas olarak aadaki unsurlardan meydana gelir; 1. Su Kayna, 2. Pompa Birimi, 3. letim Hatlar, Özel ek Parçalar, 4. Yamurlama balklar. 3.1. Su Kayna Bu yöntemde akarsu, göl, keson kuyu, derin kuyu, gölet, baraj, sulama kanal gibi her türlü su kaynandan yararlanlabilir. Suyun kalite açsndan sulamaya uygun olmas ve fazla miktarda sediment ve yüzücü cisimler içermemesi gerekir. Aksi takdirde bu maddeler boru hatlar ve balklarda tkanmaya neden olur. ekil 4. Sulama suyunun barajdan alnarak kanalla iletilmesi 10
11 ekil 5. Yamurlama sulama sisteminin unsurlar
3.2. Pompa Birimi Sulama suyunun yamur damlalar eklinde toprak yüzeyine püskürtülmesi için belirli bir basnca ihtiyaç vardr. Bu basnç pompa birimi ile salanmaktadr. Su kaynann konumu, en son yamurlaycda istenilen basnc salayabilecek yükseklikte ise pompaya gerek yoktur. ekil 6. Santrifüj Pompa. Sulama suyu, yüzeydeki bir kaynaktan salanyor ve pompa ile su yüzeyi arasndaki mesafe de 8 metreden daha az ise santrifüj pompalar kullanlmaldr. Sulama suyu yeraltndan salanyorsa ve su seviyesi ile pompa arasndaki yükseklik fark 8 metreden daha fazla ise derin kuyu pompalar kullanlr. Sulamada kullanlan pompalarn çaltrlmasnda en elverili güç kayna elektrik motorlardr. Elektrik motorlarnn yannda güç kayna olarak, dizel ve benzinli motorlar ile traktörün kuyruk milinden de yararlanlmaktadr. Yamurlama sulama tesisi için seçilecek pompa, tesisin; su ihtiyacn, manometrik yüksekliini ve basnç ihtiyacn karlayacak kapasitede olmaldr. 12
3.3. letim Hatlar letim hatlar, suyun kaynaktan alnarak yamurlama balklarna kadar belli bir basnç altnda iletilmesine yarayan unsurlardr. letim hatt; ana boru hatt, yan boru hatt ve lateral boru hatlarndan meydana gelir. Son yllarda boru yapm teknii ve üretim malzemesinde meydana gelen deiiklikler, yamurlama sulama yönteminin uygulama alanlarn önemli ölçüde artrmtr. Bu deiimler, boru yapmnda hafif ve ucuz plastik malzemenin kullanlmas ve kolay boru balant parçalarnn üretimine önemli katklar salamtr. ekil 7. Yamurlama sulamada kullanlan Mandall ve Kelepçeli tip polietilen sulama borular 13
letim hatlarnn önemli bir bölümünü oluturan ana boru hattnda çelik, alüminyum, sert ve yumuak plastikler yani PVC ve PE borular kullanlabilir. Ancak son yllarda en çok kullanlan boru tipi sert ve yumuak plastik borulardr. Önceleri PVC arlkl olan iletim hatlar yerini hammadde teknolojisindeki gelimeye bal olarak bugün için yüksek younluklu polietilene brakmtr. Ana boru hatlar karlalan koullara göre toprak altna gömülebilecei gibi toprak üstüne de döenebilir. letim hatt içerisinde yer alan lateral boru hatlar ise suyu ana borudan yamurlayclara tayan borulardr. Sabit ya da hareketli konumda olabilirler. Lateral borularda ana boru hatlarnn yapld malzemelerden yaplmaktadr. Çaplar ana boruya göre daha küçük olup, birbirlerine kolay balant parçalar ile balanrlar. Tanabilir sistemlerde kullanlan borular bir kii tarafndan kolaylkla tanabilecek standart uzunlukta olmaldr. letim hattnda kullanlan kolay balayclar standart uzunluktaki borularn ve donatlarn birbirine balanmasnda kullanlrlar. Piyasada kullanlan çok deiik tipte kolay balant tipleri vardr. Bunlar arasnda kelepçeli ve mandall balant tipleri günümüzde en yaygn kullanlan tiplerdir. 3.4. Ek Donatlar letim hatt içerisinde önemli bir görevi yerine getiren parçalardan bir bölümü de ek donatlardr. letim hattnda kullanlan ek donatlar unlardr; Yükselticiler: Suyu lateral boru hattndan alp, yamurlama balna ileten ve genellikle 2 3 cm çapnda olan borulardr. Boru çap, kullanlan baln büyüklüüne, uzunluu ise sulanan bitkinin boyuna göre deiir. 14
ekil 8. Ara balant parças (abot), yükseltici boru, açma kapama vanas ve yamurlama bal Kör Tapalar: Yamurlama sulama sisteminde ana boru, yan boru ve lateral boru hatlarnn en son ucunu veya kapatlmas gereken dier balant parçalarn kapatmak amacyla kullanlan tapalardr. ekil 9. Kör tapa 15
Çap Düürücüler (Redüksiyon): Yamurlama sulama sistemindeki boru hatlarnn, farkl boru çaplarndan olutuu durumlarda, büyük çaptaki borudan küçük çaptaki boruya geçi salamak amacyla kullanlan parçalardr. ekil 10. Redüksiyon Dirsekler: Yamurlama sulama sisteminde ana boru, yan boru ve lateral boru hatlarnn yön deitirdii durumlarda kullanlan parçalardr. Bu parçalarda suyun daha rahat akabilmesi ve lokal basnç kayplarna neden olmamams için dirseklerin dik açl olanlar kullanlmamal, bunun yerine ekil 11 deki gibi geni dönü yarçapl olanlar tercih edilmelidir. 16
ekil 11. Geni dönü yarçapl dirsek stavroz ve TE parçalar: stavroz ve TE parçalar ana borular kollara ayrmada kullanlr (ekil 12.). ekil 12. stavroz ve TE parças Vanalar: Yamurlama sulama sisteminde verilecek sulama suyunun miktar ve basncn ayarlamak amacyla kullanlan parçalardr. Deiik amaçlarla kullanlan çeitli tip ve özellikte vanalar mevcuttur. En yaygn olarak kullanlan vanalar, küresel vanalar, sürgülü vanalar ve kelebek vanalardr. Ayrca otomatik kontrolü salayan selonoid ve hidrolik vanalar da kullanlmaya balanmtr. 17
ekil 13. Küresel vana Basnç Göstergeleri (Manometreler): Pompa çknda ve yamurlama balklarndaki basnç deerinin belirlenmesinde kullanlan parçalardr. Ayrca lateral boru hatlarnn bana ve sonuna yerletirilerek, boru hatt boyunca basnç deiiminin ölçülmesi için de kullanlr. ekil 14. Manometre ile balk basncnn ölçülmesi 18
Çek-Valfler: Yamurlama sulama sisteminde pompann hemen çkna yerletirilen ve sistemin herhangi bir nedenle durmas halinde, suyun tekrar geri dönüünü engellemek ve böylece pompa biriminin zarar görmesini önlemek amac ile kullanlan parçalardr. ekil 15. Çek valf Dip Klapesi: Pompa biriminde emme borusunun dibinde kullanlan ve pompann herhangi bir nedenle durmas halinde, emme hattndaki suyun boalmasn önlemek ve bir sonraki çaltrmada pompay çalabilir konumda tutmak amac ile kullanlan parçalardr. ekil 16. Dip klapesi 3.5. Yamurlama Balklar Sprinkler olarak da adlandrlan yamurlama balklar, lateral borulardan gelen sulama suyunu belirli bir basnç altnda yamur 19
damlalar eklinde toprak yüzeyine atan ve sistemin en önemli unsurlarndan birisidir. Yamurlama balklar lateral boyunca eit aralklarla yerletirilen yükseltici borular üzerinde yer almaktadr. Çizelge 1. Yamurlama balklarnn snflandrlmas. Yamurlama Balklar Meme Ölçüsü Çalma Basnc Debisi Yamurlama (ki memeli) (mm) (bar) (m 3 /saat) Çap (m) Düük basnçl 3,0-4,5 x 2,5-3,5 1,5-2,5 0,3-1,5 12-21 Orta basnçl 4,0-6,0 x 2,5-4,2 2,5-3,5 1,5-3,0 24-35 Yüksek basnçl 12,0-25,0 x 5,0-8,0 4,0-9,0 5,0-45,0 60-80 ekil 17. Yükseltici üzerine yerletirilmi döner yamurlama bal Yamurlama balklarndan çkan sulama suyunun tarlann yüzeyinde herhangi bir göllenme ya da yüzey ak oluturmamasna dikkat edilmelidir. Ayrca yamurlama sulama sistemlerinin projelendirilmesi, yamurlama balklarn teknik özellikleri dikkate alnarak yaplmaldr. 20
ekil 18. Yüksek kapasiteli ve yüksek basnçla çalan yamurlama bal Çok deiik tip ve modelde yamurlama balklar mevcuttur. Bunlardan en yaygn kullanlan döner yamurlama balklardr. ekil 19. Peyzaj sulamada kullanlan toprak altna döenmi yamurlama bal Ayrca dorusal ve dairesel hareketli gelimi yamurlama sistemlerinde sabit yamurlama balklar kullanlmaktadr. Söz konusu yamurlama balklar genellikle tarmsal amaçl olarak kullanlmaktadr. Bunun yannda peyzaj ve özel amaçl sulamalarda toprak altna yerletirilen yerden yükselmeli sabit ve döner yamurlama balklar da yaygn olarak kullanlmaktadr. 21
15 10 5 Düük yamurlama balk basnc 0 5 10 15 m 15 10 5 0 5 10 15 m Ideal yamurlama balk basnc 15 10 5 5 10 15 m 0 Çok yüksek yamurlama balk basnc ekil 20. Yamurlama bal basncnn sulamann üniformluuna etkisi. (Burada yatay eksendeki sfr konumu, yamurlama balnn olduu yerdir. Yatay eksen mesafeyi, düey eksen ise slatma miktarn göstermektedir.) Sabit yamurlama balklarnda sulama suyu belirli bir basnç ile balk memesinde yer alan plakaya çarpar ve ince damlalar halinde toprak yüzeyine yaylr. Bu sistemlerin iletme basnçlar ortalama 1-3 bar, debileri ise 5-20 litre/dakika arasnda deiir. Çok yüksek iletme basnçlar, daha çok pompa gücü gerektireceinden yamurlama sisteminin maliyetini artracaktr. Çok düük iletme basnçlar ise, daha yüksek çapl borular gerekli klacak olup bu da boru maliyetini artracaktr. Ayrca düük veya yüksek iletme basnçlar üniform olmayan sulamaya neden olacandan verim düülerine yol açacaktr. 22
En ideal iletme basnc, kullanlacak olan yamurlama balnn tipine bal olarak deieceinden bu deer mutlaka kontrol edilmelidir. Düük lateral basnç olumas durumunda bunu yükseltmek için aadaki alternatifler göz önüne alnmaldr. - Sistemde oluan basnç kayplar gözden geçirilerek bu kayplarn azaltlmas salanabilir. - Ayn yamurlayc için daha düük basnçlarda çalan memeler kullanlabilir. Bu durumda yamurlama mesafesinin deiebilecei de göz önüne alnmaldr. - Daha düük basnçlarda çalabilen yamurlayclar kullanlabilir. - Sistemde basnc artracak daha güçlü bir pompa kullanlabilir. Bu yatrm ve enerji maliyetlerini artracandan bu seçenek son seçenek olarak deerlendirilmelidir. Yüksel basnçlar düürmek, düük olan basnçlar yükseltmekten daha kolaydr. Yüksek lateral basnç olumas durumunda bunu düürmek için sistem üzerine basnç düürücüler / ayarlayclar yerletirilebilir. Ayrca sistem üzerindeki vanalar kullanlarak da basnç düürülebilir. 4. Yamurlama Sulama Sistemlerinin Çeitleri Yamurlama sulama sistemleri, lateral hatlarnn çaltrlma ekillerine göre snflandrlmaktadr. Baz lateral hatlar yl boyunca sabit olarak yerinde kalr, bazlar her sulamadan sonra yer deitirir. Bir ksm lateral hatt ve yamurlama bal da su uygularken sürekli olarak hareket etmektedir. Buna göre yamurlama sulama sistemleri dört balk altnda toplanr; 1. Sabit sistemler, 2. Yar sabit sistemler, 3. Tanabilir sistemler ve 4. Hareketli yamurlama sistemleri 23
Hareketli yamurlama sistemlerini de kendi aralarnda üç grupta toplanr: a. Hareketli yamurlayclar sistemi (Rain Gun) b. Dairesel hareketli yamurlama sulama sistemleri (Center- Pivot) c. Dorusal Hareketli Yamurlama Sulama Sistemleri (Linear- Move. 4.1. Sabit Sistemler Su kaynandan itibaren yamurlama sisteminin bütün unsurlar sabittir. Sabit yamurlama sulama sistemleri kurulduktan sonra hareket ettirilmezler. Genel olarak ana boru ve lateral hatlar toprak altna gömülüdür. Baz durumlarda lateraller toprak yüzeyine serilidir. Bu sistemin ilk yatrm giderleri yüksek, içilik giderleri ise azdr. ekil 21. Sabit yamurlama sistemi 24
4.2. Yar Sabit Sistemler Pompa ünitesi ve ana boru sabit, laterallerin ise arazinin dier bir bölümünü sulamak için tand sistemlerdir. Belirli zaman aralklarnda tanan yamurlama sulama sisteminde, ana boru ve lateral boru hatlar belirli zaman dilimi içerisinde tarlann bir bölümünü sular. Daha sonra sistem tarlann sulanmam olan bölgesini sulamak üzere baka bir konuma tanr. Tarlann tümünün sulanabilmesi için lateral boru hatlar ve balklar sürekli olarak bir konumdan bir dier konuma tanrlar. Bu sistemin ilk yarm giderleri tanabilir sistemlere göre yüksek, içilik giderleri ise azdr. ekil 22. Yar sabit yamurlama sistemi 25
4.3. Tanabilir Sistemler Sulama bittiinde hem laterallerin hem de ana borunun arazinin sulanacak olan dier bölümüne tand sistemlerdir. Bu sistemlerin ilk yatrm giderleri az, içilik giderleri yüksektir. ekil 23. Tanabilir yamurlama sulama sistemi 5. Yamurlama Sulama Sistemlerinin Planlanmas Yamurlama sulama sistemlerinin en uygun biçimde proje alanna yerletirilmesi birçok etkene baldr. Yamurlama sulama sistemlerinin planlanmasnda dikkat edilmesi gereken noktalar unlardr; Yamurlama sulama sistemleri planlanrken imkanlar ölçüsünde, pompa birimi proje alannn ortasna yerletirilmelidir. Böyle bir yerleim en ekonomik boru çapnn seçimine imkan tanmaktadr. Ana boru hatt hakim eim yönünde yerletirilmelidir. Lateral boru 26
hatlar mümkünse mevcut arazi eimine ve hakim rüzgâr yönüne dik yerletirilmelidir. Yamurlama Sulama Sisteminin Tasarm Arazinin haritas Bölgenin scaklk, rüzgar ve nem bilgileri Mevcut su miktar ve kalitesi Toprak Bitki Su alma hz Su tutma kapasitesi Kök derinlii Maksimum su ihtiyac Sulama hz Her bir sulamada süre Her sulamadaki miktar Sprinkler mesafesi ve laterallerin ilerlemesi Sulama periyodu Sulama aral Sprinkler seçimi Sistemin kapasitesi Boru boyutlarnn belirlenmesi Toplam dinamik yük Pompann ve motorun seçimi Dier aksesuarlarn ve ek parçalarn seçimi Tasarmn çizimi Gerekli malzeme listesinin çkarlmas letme talimat ekil 24. Yamurlama sulama sisteminin planlanmas Lateral boru hattndaki basnç deimesi, iletme basncnn yüzde 20 sini amamaldr. Daha küçük boru çapnn seçilebilmesi ve uygun su dalmnn salanabilmesi için lateral boru hatlarnn ksa tutulmasnda yarar bulunmaktadr. Lateral boylar zorunlu kalmadkça 250 metreden fazla olmamaldr. Birden fazla lateral hattnn ayn anda çalmasnn zorunlu olduu durumlarda, lateral hattnda tercihen ayn çapta veya en fazla iki ayr 27
çapta boru kullanlmaldr. Lateral hatlarn balangç pozisyonuna getirme srasnda bu boru hatlarnn tamas uzun zaman aldndan, zaman alc tertip biçiminden kaçnlmaldr. Basnç düzenlemelerinde kolaylk salamak amac ile boru çaplarndaki deiim, ana boru hattnda yaplmaldr. Yamurlama sulama sisteminde kullanlacak yamurlama balnn hz, topran su emme hzndan küçük olmaldr. Deiik toprak bünyelerinde önerilen balk hzlar Tablo 1 de verilmitir. Bitkiler su ve besin maddelerinin büyük bir bölümünü kök bölgesinin üst ksmlarndan alrlar. Toplam kullanlabilir suyun %80-90 nn alnd kök derinliine etkili kök derinlii denir. Bu derinlik toprak su rezervuarndaki su miktarn belirler. 6. Yamurlama Sulama Sistemlerinin letme ve Bakm Bir yamurlama sulama sistemi ne kadar iyi projelendirilmi olursa olsun, sistem proje artlarnn özelliine göre çaltrld sürece baarl sonuç alnr. Soua, güne na ve scaa kar daha dayankl hale getirilen ve emici deil, yanstc olabilmesi için, en uygun bir renkte imal edilen, yamurlama borular, iyi kullanlmalar art ile yllarca hizmet edebilecek özelliklere sahiptir. Bunun temini için iletme ve bakm konusunda aadaki tavsiyelere uyulmas yararl olacaktr. Ekipmanlarn uzun ömürlü olmasn salamak tamir ve deitirilmelerinde minimum masraf yaplmasn temin için yamurlama sistemi dikkatli bir ekilde çaltrlp, korunmaldr. Yamurlama sistemi belirli bir basnç gerektirdiinden, sistemin randmanl çalabilmesi için mutlaka uygun bir pompa seçilmelidir. Döner yamurlama balklar, memeler ve lastik contalar gibi zamanla ypranabilen parçalar, zaman zaman kontrol edilmeli ve gerektiinde deitirilmelidir. 28
Borularn tanmas çok itinal ekilde yaplmal ve uzun mesafeye tanacaklar zaman üzerine raflar yaplm treylerin üzerine yerletirilerek tanmaldr. Böylece, borularn eilme veya çarpma sonucu zedelenmesi önlenmi olur. Sabit veya yar sabit yamurlama sistemlerinde borularn toprak ileme aletlerinden zarar görmeyecei bir derinlie gömülmesi gerekir. Sabit yamurlama sistemleri için boru gömme derinlii, lman iklim bölgelerinde 45 santimetre, kn iddetli don yapan bölgelerde 80 santimetre den az olmamaldr. ekil 25. Borularn toprakaltna montaj Güç kayna olarak elektrik motoru kullanlyorsa mutlaka toprak hattnn yaptrlmas gereklidir. Sistem ilk defa kurulduunda veya sulamaya yeni balandnda, boru hatlar sonundaki kör tapalar açk braklmal ve sistem önce küçük debide çaltrlmaldr. Böylece, lateral ve ana boru hatlar içerisindeki yabanc maddelerin dar atlmas salanmaldr. Boru ve balklarda küçük parçalarn yapma ihtimali nedeniyle gres ya kullanlmamaldr. Sabit veya yar sabit yamurlama sistemlerinde basnç denemesi yaplmadan borularn üstü 29
kapatlmamaldr. Yamurlama balklarndaki basnç ölçerler yardmyla kontrol edilmelidir. Çok rüzgârl havalarda uygun su dalm salanamayacandan sistem çaltrlmamaldr. Ancak zorunluluk halinde lateral boru hatlarnn aralklar daraltlarak uygun su dalm salanmaldr. Sistemle gübre tatbikat yaplm ise sistemin tamam iyice ykanmaldr. Borularn contalarn takmadan önce conta yuvalar mutlaka temizlenmelidir. Contalar, conta az boru içine bakacak ekilde taklmaldr (ekil 26.) Contalar uzun süre kullanlmayacak ise yuvalarndan çkarp temizlendikten sonra muhafaza edilmelidir. ekil 26. Plastik boruya conta taklmas Borular takmadan önce, contal ve contasz balar sabunlu su ile kayganlatrlmaldr. Planlanan bitki çeidinin deitirilmesi halinde sistem çalma süresi ve sulama aral mutlaka bir sulama uzmanna hesaplattrlmaldr. Borular çok rahatlkla tanabildiinden yerde sürüklenmemeli ve yüksekten atlmamaldr. 30
ekil 27. Lateral boru hatlarnn tanmas Sulama mevsimi sonunda, ekipmanlar klk koruma yerlerine yerletirmeden önce, sistemin herhangi bir yerinde mevcut olabilecek ypranma ve anmay görmek amacyla, bütün parçalar tek tek kontrol edilmelidir. Böylece, sulama mevsiminden önceki bo zamanlarda, tamir edilmesi veya deitirilmesi gereken parçalar üzerinde gereken çalmalarn rahatlkla yaplmas salanm olur. Özellikle sabit yamurlama sistemlerinde sulama sezon sonunda sistemdeki suyun tamamen boaltlmas gerekir. 7. Yamurlama Sulama Sistemlerinin Özel Amaçlar çin Kullanlmas Yamurlama sulama yöntemi sulamann yannda peyzaj sulamas, dondan korunma ve gübreleme gibi çeitli amaçlar için de kullanlmaktadr. 7.1. Peyzaj Sulamas Peyzaj sulamas için özel tasarlanm yamurlama balklar toprak altna yerletirilerek yeil alanlarn sulanmas yaplabilmektedir. 31
ekil 28. Yamurlama sulama sisteminin peyzaj amaçl kullanm 7.2. Yamurlama Sulama ile Gübreleme Yamurlama sulama sistemleri, sulama suyu ile birlikte gübre verilmesi için de kullanlmaktadr. Bu ekilde verilen gübreler, genellikle suda eriyebilir özellikteki Azot ve Potasyumlu gübrelerdir. Fosfor bu ekilde çok nadir durumlarda verilir. Çünkü Fosforun gübre olarak kullanlan formlar suda ksmen eriyebilir özelliktedir ve Fosforlu gübreler genellikle bitkinin ekim zaman topraa verilir. Azotun, gübre halindeki deiik formlar yamurlama sistemi yoluyla topraa verilmek için çok uygun yapdadr. Bu gübrelerden en iyi sonuç bunlarn bitkinin maksimum büyüme devresinde verilmesi ile elde edilir. Gübre, yamurlama sulama sistemleri ile tarlaya verilmeden önce, topran ve bitkinin yeil aksamlarn slatacak ekilde, sistemin yeteri kadar çaltrlmas gerekir. 32
ekil 29. Yamurlama sulama ile gübre uygulamas Bundan sonra eriyik halindeki gübre, sisteme enjekte edilir. Bu ilemin yaplmas için gerekli olan zaman verilecek eriyik miktar ve eriyiin konsantrasyonuna baldr. Fakat normal olarak bu süre 30 dakikadan az olmamaldr. 7.3. Yamurlama Sulama ile Dondan Korunma Çeitli bitkilerin sulanmas için gelitirilen yamurlama sulama sistemleri, ülkemizde özellikle k aylarnda bitkilerin dondan korunma amac ile de kullanlmaktadr. Açkta yetitirilen çilek, domates, biber, meyve, narenciye bahçeleri ve balarda baar daha yüksek olmaktadr. Bu bahçelerde toprak yüzeyine yakn ksmlarda scakln eksi 6 dereceye dümesi halinde bile saatte 2,5 mm. yamurlama hz ile yaplan yamurlama bitkiyi don zararndan koruyabilmektedir. 33
Yamurlama ile oluturulacak esinti toprak yüzeyindeki ksmen souk olan tabaka ile daha scak üst tabakay kartrarak dondan zarar görmeyi önler. Yamurlama srasnda püskürtülecek 0 0 C scaklktaki su, donma srasnda 80 kalorilik s enerjisi aça çkaracandan, bitki çevresinde dondan zarar görmeyi önleyecek bir ortam oluturmaktadr. Yamurlama srasnda hava neminin bir miktar yükseltilmesi de korumada yardmc olmaktadr. Yamurlama ile dondan koruma yaplacaksa, yamurlama sulama sistemi dondan korunacak tüm alan kaplayacak ekilde yerletirilmelidir. Dondan korunacak yer meyve bahçeleri ise ana boru hatt toprak altnda, lateral boru hatlar toprak yüzeyinde kalacak ekilde yerletirilmelidir. ekil 30. Yamurlama sulama ile meyve bahçesinin dondan korunmas Çeitli bitkilerin sulanmas için gelitirilen yamurlama sulama sistemleri, ülkemizde özellikle k aylarnda bitkilerin dondan korunma amac ile de kullanlmaktadr. 34
8. Yamurlama Sisteminin Sökülüp Taklmas, Kullanlmas ve Kullanm D Esnalarnda Dikkat Edilecek Noktalar Satn aldnz yamurlama sistemler uygun malzeme kullanlarak kaliteli bir ekilde dizayn edilip üretilerek tüketicilere sunulmaktadr. Sistemimizden en iyi verimi alabilmeniz ve çok uzun süreler problemsiz kullanabilmeniz için aadaki noktalara dikkat edilmesi gerekmektedir. 8.1. Yamurlama Sisteminin Kurulumu Öncesi Dikkat Edilecek Hususlar Sisteme su tayan ana hat borusunun ve yamurlamada kullanlacak olan lateral borularnn uygun çaplarda seçilmesi sistemin performans açsndan çok önemlidir. Bilhassa sisteme su tayc ana boru yeterli ölçüde büyük çapl olacak ekilde seçilmelidir. Yamurlama sisteminin projelendirilmesinde bilgisayar programlar kullanlmal veya uzman kiilerden destek alnmaldr. Yamurlama sisteminin projelendirmesinde ana hat borusunun boyu ve suyun alnd nokta ile sulamann yapld nokta arasndaki kot fark arttkça boruya gelecek olan basncn artaca mutlaka göz önüne alnmaldr. Yamurlama sisteminde projelendirme yaplrken suyun boru içindeki ak hz 2 metre/saniye yi geçmemesi gerektiine dikkat edilmelidir. Bu deer salanamyorsa mutlaka daha büyük boru çaplarna gidilmelidir. Su içinde kum, çamur, pislik ve benzeri yabanc maddeler hem suyun akna zarar verip sulama sisteminin verimlilii azaltacak hem de yamurlayclarda ve memelerde tkanklklara neden olacandan bu gibi durumlarda suyun çekildii uca mutlaka uygun özelliklerde bir filtre kullanlmaldr. 35
Yamurlama borularnda krlan /hasar gören parçalar var ise bunlar ya tamir edilerek kullanlmal veya yenileri ile deitirilmedir. Krlm veya çatlam mandallar asla kullanlmamaldr. 8.2. Yamurlama Sisteminin Kurulumu Esnasnda Dikkat Edilecek Hususlar Sistemi söküp takarken zorlayc hareketlerden ve darbelerden kaçnnz. Balant noktalarnda conta yuvalar temizlenerek contann yuvaya tam olarak oturmas salanmaldr. Anan, yrtlan ve bozulan contalar yenileri ile deitirilmelidir. Borular takmadan önce conta ve erkek balklar sabunlu su veya arap sabunu ile kayganlatrnz. Böylece borularn daha kolay sökülüp taklmas salan olunacaktr. Borularn birbirleri ile uygun bir ekilde baland kontrol edilmelidir. 8.3. Yamurlama Sisteminin Devreye Alnmas ve Çaltrlmas Esnasnda Dikkat Edilecek Hususlar Yamurlama sistemi küçük debilerde ve basnçlarda ksa bir süre için çaltrp lateral veya ana borunun kör tapasn ksa bir süre açk tutarak boru hattnn temizlenmesi salanacaktr. Sisteme basnç verilirken ilk önce 1-2 bar gibi düük basnçlardan balanarak kademeli olarak basnç yükselmelidir. Bu sayede sistemde su koçu olarak ta bilinen darbelerin olumsuz etkisi en aza indirilecektir. Polietilen borular prensip olarak 20 o C çalma scaklna göre dizayn edilirler. Scaklk arttkça polietilen borunun performans çok belirgin olarak azalacaktr. Bu yüzden kullanm d kalan boru hatlarnn scakl güne altnda 50-60 o C lere kadar çkacandan boru hatt kurulup devreye alnrken mutlaka boru 36
içindeki scak su tamamen borunun içinden darya atlncaya kadar boru hattnn basnc 2-3 bar gibi düük deerlerde tutulmaldr. Scak su dar atlp boru içinden geçen su dolays ile boru soutuluncaya kadar basnç 3-4 bar geçmemelidir. 8.4. Yamurlama Sistemi Kullanm D Olduunda Dikkat Edilecek Hususlar Kullanm d olan borular mümkün olduunca direkt güne altnda braklmamaldr. Çok uzun süreler güne boruya zarar vermektedir. Boru kafalarnn üzerinden traktörle ve dier araçlarla geçmek kafay ezip zarar vereceinden bundan kaçnlmaldr. Polietilen borularn asla keskin cisimlerde direkt temas ettirilmemelidir. Boruyu çizip zarar verebilirler. Polietilen borular sdan ve ateten uzak tutulmaldr. Ate veya anz yaklacaksa mutlaka boru ve balant parçalar o ortamdan uzaklatrlmaldr. Kullanlmayan contalar toplanarak güneten etkilenmeyecek ekilde muhafaza edilmelidir. Asla günete uzun süre braklmamaldr. Satn aldnz yamurlama sisteminin kendi malnz olduunu hatrdan çkarmaynz. Yukardaki noktalara dikkat edildiinde yamurlama sistemimizi çok uzun süreler problemsiz olarak kullanabileceksiniz. Beklenmedik bir sorunla karlatnzda ARILI yamurlama uzmanlar ile temasa geçiniz. 37
YAMURLAMA SULAMA SSTEMLERNN PROJELENDRLMES
YYamurlama ağmurlama sulama sulama sistemlerinde projenin projenin baarl, başarılı, ekonomik ve ve su dalmnn su dağılımının üniform üniform olabilmesi olabilmesi için hidrolik için dizaynnn hidrolik dizaynının doru yaplmas doğru yapılması gerekir. gerekir. Yamurlama sulama sistemlerinden herhangi birisine karar verilirken seçimi snrlayan baz önemli etmenler vardr. Bunlar su kaynann kapasitesi, arazinin büyüklüü, ekli ve eimi ile çiftçinin ekonomik durumudur. Eer eldeki mevcut su miktar sulanacak alanda ekili bitkilerin ihtiyacn tam anlam ile karlamyorsa, seçilecek sulama yöntemi sulama suyunu en randmanl kullanan yöntem olmaldr. Ülkemizdeki ortalama tarm arazilerinin büyüklüü 1 dekar ile 50 dekar arasnda deimektedir. Bunun yannda araziler dank bir yapdadr. Bundan dolay bu tür arazilere önerilebilecek en uygun yamurlama sulama yöntemi yar tanabilir yamurlama sulama sistemidir. Bu sistemde su kayna hariç tüm yamurlama ekipmanlar bir tarladan dierine tanabilmektedir. Üretici böyle bir sistemi tercih edecei zaman, su kaynann en kt olduu zamana, en çok su ihtiyac olan arazi büyüklüüne ve ekilecek bitkiler içerisinde günlük su tüketimi en yüksek olan bitkiye göre planlama ve projelendirme yaplmaldr. Dier yandan su kaynann kapasitesi ve sulanacak arazinin büyüklüü, istenilen artlar salyorsa böyle yerlerde hareketli yamurlama sistemlerinden birisi önerilebilir. Çünkü büyük alanlarn sulanmasnda elle hareket ettirilen yar tanabilir yamurlama sisteminin kullanlmas durumunda, içilik ve enerji giderleri çok yüksek olmaktadr. Ayrca sistemin yer deitirmesi srasnda da birçok olumsuzluklar ortaya çkabilmektedir. Bundan dolay büyük alanlarda yamurlama makinelerinin kullanlmas bir anlamda zorunluluk arz etmektedir. 40
Bir yamurlama sisteminin projeleme ve iletme yönünden yeterliliini saptamak amacyla aada belirtilen be temel etmen kontrol edilmelidir. 1. Yamurlama hz: Su, hiçbir zaman topran su alma hznn üstündeki bir yamurlama hzyla uygulanmamaldr. Ayrca, fazla miktarda oluacak buharlama kayplarn önleyebilecek yeterlilikte olmaldr. Yani yamurlama hz hafif toprakta 25 mm/saat, tnl toprakta 8-16 mm/saat ve killi toprakta ise 2-8 mm/saat deerlerini geçmemelidir. 2. Su uygulama derinlii: Bir sulamada uygulanacak su derinlii miktar, topran su tutma kapasitesinin üstünde olmamaldr. htiyaçtan daha fazla miktarlar, yalnzca zararl tuzlar topraktan uzaklatrmak amacyla ykama yapldnda uygulanmaldr. 3. Sistem kapasitesi: Sistem unsurlar, bitkinin sulama suyuna en fazla gereksinim duyduu dönemdeki miktar salayabilecek kapasitede olmaldr. 4. E su dalm: Su dalm eitlii, hemen hemen tüm sulama sistemlerinde projeleme kriteri olarak kullanlmaktadr. Su, toprak yüzeyine olanaklar orannda e bir dalmla uygulanmaldr (Christiansen e dalm %84 ün üzerinde olmaldr). 5. Bitki zararlanmas: Su, bitkiye fiziksel olarak zarar vermeyecek bir biçimde verilmelidir. 6. Günlük su tüketimi: Bitkilerin ihtiyaç duyduklar suyun yalarla karlanamayan ksm sulama ile topraa verilmektedir. Bitki su tüketimi, toprak yüzeyinden olan buharlama ve bitki yapraklarndan olan terleme miktarlarnn toplamdr, derinlik cinsinden mm ile ifade edilir. Bitkinin tükettii su miktar, bitki cinsine ve iklim koullarna göre deiir. Scaklk arttkça, bitki su tüketimi artar. Rüzgâr hz arttkça, bitki su tüketimi artar. Günelenme süresi arttkça, bitki su tüketimi artar. Bal nem arttkça, bitki su tüketimi azalr. Bitkinin tükettii su miktar her ay deitii için, bitkiye verilmesi gereken su miktar da her ay farkl olmaldr. Tablo 6 ve Tablo 7 da örnek olarak 41
Konya ve Urfa yörelerimiz için aylk su tüketim deerleri sunulmutur. Farkl bitkiler için maksimum su tüketimi bu kitapçn sonunda Tablo 5 de verilmitir. 7. Tüketilmesine izin verilen kullanlabilir su miktar (MAD): Genellikle kullanlabilir su miktar %50 ye düünce sulamaya balanr. Bu oran bitki türüne bal olarak deiir ve toplu olarak Tablo 4 de verilmitir. Bitkiler solma noktasn geçtikten sonra da topraktan su almaya devam etseler de topran nem içeriindeki azalmalarn bir sonucu olarak bitkinin terleme oran iyice dümekte, bitki strese girmekte ve bu durum bitkiden kaliteli ve yüksek verim almn engellemektedir. 8. Lateral ve yamurlama balklarnn yerletirme aralklar: Yamurlama sulama sistemlerinde pek çok çeit yamurlama bal kullanlmaktadr. Bu yamurlama balklarnn performans deerleri de birbirlerinden farkllk göstermektedir. Bu yamurlama bal genellikle 12 m x 12 m aralkl olarak yerletirilmektedir. Ancak bazen 15 m x 15 m sistemi de kullanlmaktadr. 360 o dönen bir yamurlama balklarna ait tipik deerler Çizelge 2 de verilmitir. 42
Çizelge 2. Tipik bir yamurlama balna ait teknik özellikler Meme çap (mm) 3.18 mm 1/8 Basnç (Bar) Sulama yarçap (m) Balk Debisi (m 3 /h) L 1 x L 2 12 x 12 m Yamurlama hz (mm/saat) L 1 x L 2 12 x 28 m L 1 x L 2 18 x 18 m 2.0 12.8 0.55 3.8 2.6-2.5 13.3 0.62 4.3 2.9-3,0 13.6 0.68 4.7 3.2-3.5 13.9 0.74 5.1 3.4-4,0 14.2 0.79 5.5 3.7 2.4 4.5 14.4 0.84 5.8 3.9 2.6 5.0 14.6 0.89 6.2 4.1 2.8 5.5 14.7 0.93 6.5 4.3 2.9 L 1 : yamurlama balklar arars mesafe (m), L 2 : Lateraller aras mesafe (m) Çizelge 3. Deiik rüzgâr hzlarnda tavsiye edilen yamurlama balk aralklar YERLETRME DÜZEN Kare veya Dikdörtgen Ekenar Üçgen veya artmal YAMURLAMA RÜZGÂR HIZI BALIKLARI ARASINDAK MESAFE (L 1 ) Rüzgârsz % 65 d. 2 metre/sn % 60 d. 3,5 metre/sn % 50 d. 4 metre/sn % 30 d. Rüzgârsz % 75 d. 2 metre/sn % 70 d. 3,5 metre/sn % 60 d. 4 metre/sn % 35 d. d : Yamurlama bal sulama dairesi çap, L1 balklar aras mesafe 43
L 1 d d ekil 31. Yamurlama balklarnn yerletirilmesinde esas alna ölçüler L 1 L 2 = 0,86 L 1 D L 1 ekil 32. Üçgen sulama sisteminin yerletirilmesi Üçgen tipi yerletirme sisteminde yerletirmede, yamurlama balklar aras mesafe birbirlerine eittir. Bu sistemde yamurlama balklarnn slak alanlar birbirlerini ksmen örter. Dolays ile yamurlama balklar aralklar dikdörtgen ve kare tiplere göre daha fazla olabilir. Bu tip tertip biçimleri daha ziyade sabit sistemlerde kullanlr. 44
L 2 D L 1 ekil 33. Kare ve dikdörtgen tipi sulama sisteminin yerletirilmesi Kare ve dikdörtgen tertip sistemi tanabilir ve yar tanabilir sistemlerde yaygn olarak kullanlr. Kare tiplerde yamurlama balklar ile lateraller aras mesafe birbirine eittir (L = S). Dikdörtgen tertip sistemi daha ziyade yüksek rüzgar hzna sahip alanlarda yaygn olarak kullanlr. Yamurlama sulamada, rüzgarn sulamann uniformluu üzerine olumsuz bir etkisi vardr. Rüzgarl havalarda yaplacak sulama esnasnda bu özelliin göz önüne alnmas gerekmektedir. %75-80 olan yamurlama sulama verimlii, rüzgarn her 7.5 km/saat lik hz için %5 azalmaktadr. Yüksek rüzgar hz, su uygulama ve su dalmn olumsuz etkiler. Genel olarak rüzgar hz 3,5 m/saniye nin üzerinde ise yamurlama sulama tercih edilmemelidir. Yüksek scaklk durumunda yamurlama sulama yaplmas, bata buharlama ile su kayplarn artrr ve günün scak saatlerinde de yamur damlalar yapraklar üzerinde mercek etkisi ile yakmalara neden olabilir. Bu nedenle, scak yörelerde günün serin saatlerinde ya da gece sulamas tercih edilmelidir. 45
Rüzgar Lateral DORU Rüzgara dik yönde laterlaller Rüzgar Rüzgar yönü Kuru bölge YANLI Rüzgara paralel yönde laterlaller ekil 34. Rüzgarn yamurlama slatma desenine (üniformluuna) etkisi 9. Pompa çk basncnn hesaplanmas: Etkili bir sulama yapmak için gerekli pompa basnc u ekilde hesaplanr: 46
P ( bar) P ( bar) P ( bar) P ( bar) pompa yükseklik sürtünme yamurlama balk çk basnc Bu denklemede: P pompa : Pompa çkndaki basnç olup (bar) cinsinden bulunur P yükseklik : Pompa ekseni ile suyun baslaca yükseklik fark göz önüne alnarak hesaplanr; her 10 m yükseklik için 1 bar (=1 kg /cm 2 ) basnç göz önüne alnr. P sürtünme : Suyun ak esnasnda düz borularda su ile boru iç yüzeyi arasndaki sürtünmeden dolay oluan basnç kaybdr. Borularda oluan sürtünme kayplar hesaplanabilecei gibi çizelgelerden veya tablolardan da bulunabilir. P Yerel : Suyun ak esnasnda sistem üzerinde bulunan dirsek, TE, istavros, abot, vana ve benzeri balant ve ek parçalar suyun akn zorlatracandan bu parçalarda basnç kayplar oluur. P Ya. bal : Yamurlama balklarnn etkili çalmas için gerekli basnç olup bu çalma basnc balnn türüne bal olarak genellikle 2 5 bar arasnda deiir. Sürtünme kayb: Bu kayp; suyun boru içinde akna bal olarak su ile boru arasnda oluan sürtünmeden kaynaklanan bir basnç kaybdr. Bu kayp u ekilde hesaplanr. P : Basnç kayb m sür. 1,852 9 Q 1 Q : Ak miktar litre / saniye Psürtünme 10,78*10 * L 4,852 C D D : Boru iç çap mm C : Sürtünme katsays 145 L : Boru uzunluum Örnek: 1200 m uzunluunda ve 100 mm iç çapnda bir polietilen boru 8 litre/saniye lik su tamaktadr. Boruda oluan sürtünme kaybn hesaplaynz. 47