T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI TÜRKİYE KAMU HASTANELERİ KURUMU BURSA İLİ KAMU HASTANELERİ BİRLİĞİ GENEL SEKRETERLİĞİ ORHANELİ İLÇE DEVLET HASTANESİ BİYOKİMYA TEST REHBERİ Doküman Kodu Yayın Tarihi Revizyon Tarihi Revizyon No Sayfa Sayısı BİY.RH.02 10.04.2013 0 1/27 T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI TÜRKİYE KAMU HASTANELERİ KURUMU BURSA KAMU HASTANELERİ BİRLİĞİ ORHANELİ İLÇE DEVLET HASTANESİ 2013 BİYOKİMYA TEST REHBERİ HAZIRLAYAN: ULAŞ ŞAMDAN LABORATUAR TEKNİSYENİ-LABORATUAR SORUMLUSU 1
1-ÖN HAZIRLIK İŞLEMLERİ 1.1.BİYOKİMYA TESTLERİ ÖNCESİNDE HASTALARIN DİKKAT ETMESİ GEREKEN KONULAR Yapılan testlerden doğru sonuç almak için burada belirtilenleri bütünüyle okumanız çok önemlidir. Günlük biyolojik ritm, egzersiz, açlık, diyet, ilaç alınması, sigara kullanılması birçok laboratuar tetkikini etkilemektedir. Kortizol,demir, vitamin B12, Folat, TSH testlerinde günlük biyolojik değişkenlik çok önemlidir. Bu nedenle özellikle bu testler olmak üzere birçok laboratuar tetkiki için SABAH KAN VERİLMESİ önerilir. Fiziksel aktivitenin testler üzerine kısa ve uzun vadeli etkileri izlenir. Egzersiz sonrası kısa süreli olarak laktat, CK, AST, LDH yükselir. Bu değişiklikler egzersiz sonlandırıldıktan kısa bir süre sonra normale döner. Egzersizin uzun süreli etkisiyle CK, AST, LDH, Plazma testesteronu, LH da yükselmeye neden olduğu bilinmektedir. Bu nedenle tetkik için hastanemize gelmeden önce ağır ve zorlayıcı egzersizden kaçınılması, kan vermeden önce yarım saat kadar hastanın dinlendirilmiş olması önerilmelidir. Kanda glukoz, trigliserid, kolesterol ve elektrolitler (sodyum, potasyum, klor) gibi testler için kan örnegi 10-12 saatlik açlık sonrası alınmalıdır. Uzamış açlık değişik oranlarda bilirubin, trigliserid, glukoz düzeylerini değiştirmektedir. Et yenmesi plazma potasyumunu, trigliseridleri ve ALP enzimini yükseltir. ALP enzimi ayrıca B Rh ve 0 Rh kan grubundakilerde özellikle yağlı yemeklerden 2 saat sonra artış göstermektedir. Tüm bunlara ek olarak yemeklerden sonra kanda artan şilomikronlar serum veya plazmada bulanıklık yaparak ölçüm yapılan metodların yanlış sonuçlar vermesine neden olabilmektedir. Bazı gıdalar kan ve idrar test sonuçlarını etkilemektedir. Yüksek proteinli beslenme serumda üre, amonyak ve ürik asit değerlerini arttırabilmektedir. Kan lipid paneli, folat, vitamin B12, magnezyum testleri için 12 saatlik açlık gerekmektedir. Genel olarak rutin testler için 10-12 SAATLİK AÇLIK sonrası kan verilmesi laboratuvarımız tarafından önerilmektedir. Test için kan vermeye gelmeden önceki gece saat 21:00'den sonra SU HARiÇ HiÇBiR ŞEY YEMEYiNiZ VE İÇMEYiNiZ! ihtiyaç duyduğunuz miktarda su alabilirsiniz. Laboratuvar testlerimize bir etkisi olmayacaktir. BU SÜRE BOYUNCA SiGARA, ÇAY KAHVEDEN SAKININIZ. Alkol kullanımı plazma LDH, ALP, GGT, ürik asit ve trigliserid düzeylerini arttırabilmektedir. Birçok ilaç laboratuvar testlerini değişik biçimlerde etkileyebilmektedir. Kullandığınız ilaçlar hakkında doktorunuzdan bilgi isteyiniz. Düzenli kullandığınız ilaçlar varsa, doktorunuz almamanızı söylemediği sürece kesinlikle günlük düzeninizi bozmaksızın ilaçlarınıza devam ediniz Bu nedenle; GENEL SAĞLIK TARAMASI LABORATUVAR TETKİKLERİ İÇİN 10 12 SAATLİK AÇLIK SONRASI SABAH KAN VERİLMESİ TETKİK İÇİN HASTANEMİZE GELMEDEN ÖNCE AĞIR VE ZORLAYICI EGZERSİZDEN KAÇINILMASI, KAN VERMEDEN ÖNCE YARIM SAAT KADAR DİNLENİLMESİ GECE SAAT 21.00 DEN SONRA SU HARİÇ HİÇ BİR ŞEY YENİLİP İÇİLMEMESİ DÜZENLİ KULLANILAN İLAÇLAR VARSA KESİLMEDEN ÖNCE DOKTORA DANIŞILMASI ÖNERİLİR. Ayrıca kanın hemolizli (kırmızı kan hücrelerinin Parçalanmış olması) bulanık, (yüksek şilomikron düzeyi) ve ikterik (yüksek biluribin düzeyi) olması laboratuvarımızda yapılan tüm testlerin ölçümünü etkileyeceğinden sonuçların bu özellikler gözönünde bulundurularak değerlendirilmesi gerekmektedir. 2
Kanda lipid (Kolesterol, Trigliserid, HDL)analizi öncesi bilmeniz gerekenler: En az 3 hafta süresince beslenme alışkanlıklarının değiştirilmemesi, kilonun sabit olarak korunması (ani kilo değişikliklerinden kaçınılması.) 12 saatlik açlık sonrası kan verilmesi, 3 gün öncesinden itibaren alkol alınmaması önerilir. 2-ÖRNEK ALIMI İLE İLGİLİ KURALLAR 2.1. VENÖZ KAN ALIMINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR: Hastanın 8-12 saatlik aç olmasına dikkat edilir. Birçok test tokluktan etkilenir. Hasta eğer toksa ve acilin hastası değilse ertesi gün sabah aç karnına çağrılır. Hasta kan alınmadan önce en az 15 dk. rahat bir pozisyonda bulunmalıdır. Kol omuz hizasında düz durmalıdır. Hasta mastektomili ise kan sağlam taraftaki koldan alınmalıdır. Hem geniş hem de yüzeye yakın damar seçilmelidir. Hastaya intravenöz infüzyon (damar içine sıvı verilmesi) yapılıyorsa, infüzyona 10 dk. ara verildikten sonra ve tercihen diğer koldan kan alınmalıdır. Test edilecek mayide infüzyon mayisindeki parametreler olmaması için (glukoz, elektrolitler) bu ara verilmelidir. Damar parmak ucu ile hissedildikten sonra uygun bölge uygun dezenfektan ile temizlenir. Palpasyon bölgesinin 10cm üst kısmına turnike uygulanır. (en fazla 1 dk, daha fazlası testlerde hataya yol açar) Kan tüpün içine akmaya başladığında iğne hareket ettirilmeden turnike gevşetilmelidir. Vene girilmeden önce yumruk açılıp kapatılmamalıdır; bu hareket, plazma potasyum, fosfat ve laktat konsantrasyonlarını arttırır. Vene girmek için iğne, kan alınacak venle hizalanmalı ve deriye yaklaşık 15 derecelik açı yapacak şekilde venin içine itilmelidir. Bazı testler için günün belirli saatinde kan alımına dikkat edilmelidir. Önce katkı maddesiz tüplere sonra katkı maddeli tüplere kan alınır. Kan enjektörle alınmışsa iğnesi çıkarıldıktan sonra tüpe yavaşça ve tüp kenarından kaydırılarak boşaltılır. İğne ucu olursa, kan iğneden tazyikli olarak boşaltılırsa veya iğne enjektör ve ya kanın boşaltılacağı tüp ıslak veya nemli olursa hemoliz (kırmızı kan hücrelerinde parçalanma) meydana gelir. Hemolizde, eritrosit (kırmızı kan hücresi) sitoplazması içindeki konsantrasyonu hücre dışından daha yüksek olan maddeler serumda anormal yüksek sonuçlar vermektedir. Aldolaz, asit fosfataz, LDH, Potasyum, magnezyum, fosfat hemolizde artan parametrelerdir. Bunun dışında dalga boyu 400-500 nm arasında okunan testlerde de yanlış yüksek sonuçlara yol açacağından hemolizli numune çalışılması uygun değildir. Hemolizli numune, kan santrifüj edildikten sonra üstte serum dediğimiz sarı kısım kalır eğer bu kısım kırmızı gözüküyorsa kan hemolizlidir. Tablo.1.Turnike süresinin 1 dk dan 3 dk ya çıkması halinde testlerin sonuçlarında meydana gelen değişiklikler: Test % Azalış % Artış T.Protein 4.9 - Demir 6.7 - T.Kolesterol 5.1 - AST 9.3 - Bilurubin 8.4 - Potasyum 6.2 Kan alımı esnasında hemoliz oluşumunu engellemek için mümkün olduğunca holder ve vakumlu tüp sistemleri kullanılmalıdır. Hemolizli numunelerin çalışılması uygun değildir. Hemogram, Sedimentasyon ve Koagülasyon için alınan kanlar mutlaka çizgisine kadar alınmalıdır. Antikoagülanlı (EDTA, sitrat, heparin vb) tüplere alınan kan örnekleri nazikçe hemen alt-üst edilmelidir. Pıhtılaşmanın gerçekleştiği numunelerin çalışılması uygun değildir. Tüplerin seviye çizgisine dikkat edilmeli, eksik veya fazla kan alınmamalıdır. 3
2.2.KOAGULASYON TESTLERİ İÇİN KAN ALIMINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR Enjektör ile kan alınması durumunda düşük hacimdeki (20 ml) enjektörler kullanılmalıdır. Hava sızdırmamasına dikkat edilmelidir. Kanın enjektör ile alınması durumunda kan enjektör iğnesi çıkartılıp koagülasyon tüpünün kapağı açılarak normal bir hızda tüpe aktarılmalıdır. Enjektörden koagülasyon tüpüne kan aktarımı 1 dakika içerisinde tamamlanmalıdır. Turnike uygulamasında, turnike damara girilecek noktadan yaklaşık 7-10 cm yukarıdan uygulanmalı, hasta kolu şiddetle sıkılmamalı ve koagülasyon tüpüne kan alımına başlar başlamaz turnike çözülmelidir. Kan alımındaki koagülasyon tüpü 2. sırada olmalıdır. Eğer hastadan alınacak başka kan yoksa ilk tüp herhangi bir katkı maddesi içermeyen (EDTA, Heparin, jel v.b) tüp olmalıdır. Kan alımında kullanılan koagülasyon tüpünün üzerindeki işarete kadar alınmalı, fazla ya da az alınan kan hatalı sonuçlara yol açar. Kan tüpe alındıktan sonra 4 kez alt üst edilmelidir, çok fazla karıştırma işlemi hemolize yol açar. Hastaya heparin verilen hattan kan alınmamalıdır, bu hatalı yüksek sonuçlara yol açar. Eğer heparin verilen hattan kan alınmak zorunda kalınıyorsa hasta damar yoluna 5 ml saline solüsyonu verilmeli bundan sonra alınan ilk 5 ml kan atılmalı daha sonrasında koagülasyon tüpüne kan alınmalıdır. Kan alındıktan sonra 3500 devirde 15 dakika santrifüj edilmelidir. DİKKAT!!! İSTEM-BARKOD-TÜP UYUMUNU KONTROL EDİNİZ UYGUN VE GÜVENLİ KAN ALIMI İÇİN HOLDER KULLANINIZ TÜPLERE İŞARETLİ DÜZEYE KADAR, YETERLİ MİKTARDA KAN ALINIZ AYRINTILI BİLGİ İÇİN LABORATUAR TEST KLAVUZUNU İNCELEYİNİZ 3-NUMUNELERİN HANGİ TÜP/KAP İÇİNE, HANGİ KOŞULLARDA ALINMASI GEREKTİĞİ İLE İLGİLİ TALİMATNAME Yapılacak analiz türüne göre numuneler uygun hacimlerde, uygun numune ve analiz kabına alınmalıdır. Hemogram (kan veya vücut sıvılarında hücre sayımı): EDTA'lı tüp (mor kapaklı) 2 ml. (numune alındıktan hemen sonra nazikçe alt-üst edilmelidir) Tüplerin seviye çizgisine dikkat edilmelidir. -Biyokimyasal ve hormonal analizler: Jelli kuru tüp (sarı kapaklı) 8 ml. Hasta numune alımı öncesinde 8-12 saat aç kalmalıdır ve sirkadiyen ritm etkilerini önlemek için sabah ve aç karna örnek alımı tercih edilmelidir. Tüm Biyokimya tahlilleri için tek bir sarı kapaklı jelli tüp yeterlidir. Tüm Hormon tahlilleri için tek bir sarı kapaklı jelli tüp yeterlidir. 4
3.1.ÖRNEK ALMA TÜPLERİ KAPAK RENGİ İÇERİK ETKİSİ KULLANILAN TESTLER Boş, pıhtı aktivatör ve jel separatör Pıhtı oluşumunu hızlandırmak Biyokimya, hormon testleri (özellikle jelli tüp tercih edilir) ve ilaç düzeyleri EDTA Ca u bağlayarak pıhtılaşmayı engellemek Hemogram, HbA1C, Hb elektroforezi Sodyum Sitrat Ca u bağlayarak pıhtılaşmayı engellemek PT, aptt, fibrinojen gibi koagülasyon testleri Sodyum Sitrat Ca u bağlayarak pıhtılaşmayı engellemek Sedimantasyon analizi Not:Özellikle açlık kan şekeri, lipid profil testleri, protein analizlerinde hasta toksa analiz yapılması uygun değildir. Sedimentasyon: Sodyum sitratlı tüp (siyah kapaklı) 1,6ml. (numune alındıktan hemen sonra nazikçe alt-üst edilmelidir).tüplerin seviye çizgisine dikkat edilmeli, Koagülasyon testleri: %3,2 lik Sodyum sitratlı tüp (mavi kapaklı) 2,7 ml. (numune alındıktan hemen sonra nazikçe alt-üst edilmelidir) Numuneler venöz kandan, genel kan alım tekniklerine uyularak ve mutlaka mavi kapaklı tüplere alınır. Tüplerin seviye çizgisine dikkat edilmeli, eksik veya fazla kan alınmamalıdır. Tam idrar analizi: Sabah ilk idrarı veya spot idrar (günün herhangi bir saatinde alınan idrar) verilmesi uygundur. Mümkün olduğu kadar sabah ilk idrarı tercih edilmelidir. (Çünkü bu idrar mikroskobik analiz ve protein gibi maddeler bakımından daha konsantredir.) 5
4-LABORATUAR NUMUNELERİNİN TRANSFERİ Laboratuvarımıza rutin analiz örnekleri hafta içi 08.00 16.00 arasında kabul edilir. Servislerden ve polikliniklerden kan kabul kriterlerine uygun alınan numunelerin üzerine barkot etiketleri yapıştırılır. Yatan hastalardan alınan numuneler görevli ve eğitim almış kişiler tarafından transfer edilmelidir. Hasta, hasta yakını, refakatçi vs. tarafından getirilen kanlar teslim alınmayacaktır. Numuneler transfer sporlarına konarak numune taşıma kabı ile taşıma elemanlarına verilir. Hormon testleri ve biyokimyasal testler için (glukoz ve ogtt hariç) alınan numuneler en geç 2 saat içinde laboratuara ulaştırılmalıdır. Nakil esnasında tüplerin ağzı kapalı olarak çalkalanmadan ve dik olarak taşınmasına dikkat edilmelidir. Glukoz ve OGTT için numunenin bekleme süresinin uzamasıyla kan glukoz düzeyleri düşebildiğinden kan alındıktan sonra en geç 1 saat içinde numunelerin biyokimya laboratuarına ulaştırılması gerekir. PT, PTT için alınan numuneler 1 saat içinde laboratuara ulaştırılmalıdır. Kesinlikle buzdolabına konmamalıdır. TİT için numunenin 1 saat içinde laboratuara ulaştırılması gerekir. Aksi halde flora elemanları materyal içerisinde hızla çoğalarak patojen mikroorganizmaların tespit edilmesine engel olur. TİT girişi yapılan ve barkodunu alan hasta biyokimya laboratuarına gelerek idrar numunesi için kap alır. Laboratuar teknisyeni tarafından bu kaba hastanın barkodu yapıştırılır. Hasta numune vermesi için gönderilir. 5-NUMUNE KABUL KRİTERLERİ Bilgisayar istem formunda aşağıdaki maddeler eksiksiz tamamlanmalıdır. Hasta giriş kaydının bilgisayar ortamında yapılmış olması gerekmektedir. Kliniğimizde yapılan testlerin kod numaraları doğru girilmelidir. Kan numuneleri uygun tüple ve uygun barkotla gönderilmelidir. Kan tüpünün üstünde mutlaka hasta adısoyadının yazılı olduğu barkot bulunmalıdır Tüm testler için hemolizsiz kan numuneleri olmalıdır. Yeterli miktarda kan alınmalıdır. Yapılacak analiz türüne göre numuneler uygun hacimlerde, uygun numune ve analiz kabına alınmalıdır. 6-NUMUNE RED KRİTERLERİ Biyokimyasal testler için 2 saatten uzun süre bekletilmiş numuneler biyokimya tetkiklerinde yanlış sonuçlara sebep olduğundan (düşük glukoz başta olmak üzere) kabul edilemez. Laboratuar girişi yapılmamış, barkotsuz materyaller işleme alınmaz. Yanlış tüpe alınan alınan numuneler kabul edilmez. Uygun şartlarda saklanmamış (aşırı soğuk, sıcak veya direkt gün ışığında uzun süre bekletilmiş) veya transfer edilmemiş numunelerin çalışılması uygun değildir. Çalışma saatleri dışında alınmış örnekler kabul edilmez. Hemoliz, serumda potasyum, fosfor, enzimler gibi parametrelerin yüksek çıkmasına neden olur bu nedenle özellikle gross hemolizli örnekler red edilir. Çalışılan günde alınmayan örnekler, otomasyona numune ve test seçimi yanlış girilen örnekler, çalışılan saatlerde laboratuara ulaşmayan örnekler reddedilir OGTT testi istendiğinde hasta rehberindeki ön hazırlık ve kurallara dikkat etmeyen hastaların işlemi yapılmaz ve laboratuara 1 saat içinde getirilmeyen numuneler kabul edilmez. PT APTT, testleri için, eksik ya da fazla alınan numuneler kabul edilmez. Laboratuara gelmeden önce buzdolabında bekletilen numuneler kabul edilmez. TİT için herhangi bir şekilde uzun süre bekletilmiş idrar kabul edilmez. Menstrüasyon halindeyken gelen bayanların idrarı kabul edilmez. Ancak bu durum geçince aynı barkodla (hasta direkt laboratuara gelerek) işlem yapılır. 6
7.ÖRNEK KAPLARIN ETİKETLENMESİ Hastadan numune alındıktan sonra hbys deki tetkik ekranından alınan tüm numunelerin labaratuvar girişleri yapılır ve hasta adına barkod basılır. Basılan barkodlar hastanın örneğinin bulunduğu tüp veya kaplara örnek alım çizgisini kapatmayacak şekilde, düzgün olarak yapıştırılır. Etiketlerin kan veya idrar bulaşığı ile kirlenmemesine ve hasta ad-soyadının tamamen görünür şekilde olmasına dikkat edilir. Tüp veya kaplara mutlaka hasta ad-soyad-yapılacak tetkik ile uyumlu barkod yapıştırılır. Barkodsuz ve otomasyon girişi olmayan numune asla laboratuara gönderilmez. 8.LABORATUVARDA ANALİZE BAŞLAMADAN ÖNCE NUMUNELER ÜZERİNDE YAPILAN ÖN İŞLEMLER: Laboratuvara gelen numunelerin uygun tüp ve/veya kaba ve gerekli oranlarda (çizgi hizası dikkate alınarak) alınıp alınmadığı, hemolizli/ pıhtılı olup olmadığı numune kabul red kriterleri göz önüne alınarak kontrol edilir. Uygun olmayan örnekler numuneler ret edilir ve kayıtları tutulur. Plazma veya serum şekilli elemanlarından santrifüjle ayrılır. Bu işlemin kan alındıktan sonra en geç iki saat içinde yapılması gerekmektedir. Sarı kapaklı tüpe alınan kandan serum pıhtılaşmış kandan elde edilir. Oda ısısında 20-30 dk geçtikten sonra kan pıhtılaşır. Ortalama 5-10 dk süreyle, 3000 devirde santrifüj edilir. Uygunsuz santrüfüj ve yetersiz pıhtılaşma hemolize yol açar. Analiz hemen yapılamayacaksa serum +4, -20, -40,-70 de derecelerde ağzı kapalı olarak saklanmalıdır. 9-NUMUNE STABİLİZASYONU VE SAKLANMASI Serum veya plazma elde edildikten sonra ideal olanı en geç 4 saat içinde çalışılmasıdır. Hemen çalışmak mümkün değilse, +4 derecede ağzı kapalı olarak 1 gün saklanabilir. Numunenin bulunduğu ortam sıcaklığının fazla olması numunede buharlaşmaya ve serumdaki analitlerin konsantrasyonunda rölatif artışa neden olabilir. ACİL ÇALIŞILACAK TESTLER BİYOKİMYA HEMOGRAM KOAGÜLASYON İDRAR VE GAİTA SEROLOJİ GLUKOZ TAM KAN SAYIMI APTT TAM İDRAR TETKİKİ TROPONİN ÜRE PT GEBELİK TESTİ KRAETİNİN INR GAİTADA GİZLİ KAN TOTAL BİLİRUBİN DİREKT BİLİRUBİN CK-MB KANAMA ZAMANI PIHTILAŞMA ZAMANI KALSİYUM POTASYUM SODYUM AST-ALT LDH Β-HCG 7
10-BİYOKİMYA LABORATUVARINDA ÇALIŞILAN TESTLERİN ÇALIŞMA VE SONUÇ VERME SAATLERİ Merkez biyokimya laboratuarımıza rutin analiz örnekleri hafta içi 08.00 16.00 arasında kabul edilir. - 08.00 16.00 arasında alınan numunelerin sonuçları aynı gün raporlanır. Hastalar tahlil sonuçlarını poliklinik binasındaki SONUÇ ALMA odasından alacaklardır. Acil servis numuneleri haftanın 7 günü, her saat laboratuvarımıza kabul edilir. En kısa sürede (maksimum 1 saat içinde) raporlanır. Oral glukoz tolerans testi (OGTT), testlerinin numuneleri hafta içi sabah 08.00 12.00 saatleri arasında laboratuvarımıza kabul edilir. Aynı gün raporlanır. Acil parametreler için 24 saat kesintisiz hizmet verilir. 11- ÖRNEK TÜRLERİ 11.1.ŞEKER YÜKLEME TESTLERİ: 11-28. gebelik haftaları arasında, gebelik diyabeti taraması için 50 gram şeker yükleme testi yapılmaktadır. 50 gram şeker testi anormal olan hastalar ile aşağıdaki risk faktörlerine sahip hastalarda 100 gram şeker yükleme testi yapılır. Gebelik diyabeti için risk faktörleri şunlardır: - Aşırı kilo -Ailede şeker hastağı bulunması - 30yaş üzerinde olma -Daha önceki gebelikte şeker hastağı olması -Daha önce büyük bebek doğurmuş olma hikayesi -Çoğul gebelik Bu risk faktorleri varlığında 24-28. gebelik haftaları beklenmeden ilk başvuru anında 100 gramlık şeker yükleme testi yapılır. Normal çıkması halinde bu test 24-28. haftalar arasında tekrarlanır. Şeker yükleme testi için gelirken bilinmesi gerekenler Şeker yükleme testlerinde hastadan yoğun şeker içeren bir su içmesi istenir. 50 gram seker yükleme testi: Hastanın aç olması gerekli değildir. Sadece hafif bir kahvaltı yeterlidir. Şekerli su içildikten 1 saat sonra hastadan kan alınır. 75 gram şeker yükleme testi: Hastanın aç olması gereklidir. Önce açlık kan şekeri alınmalıdır. OGGT 75 gram glukoz ile yapılır ve 2 saat süresince her yarım saatte bir 4 kez hastanın şekerine bakılır. 100 gram şeker yükleme testi: Hastanın kahvaltı yapmadan aç gelmesi gereklidir. İlk önce açlık kan şekerine bakılır, şekerli su içildikten sonra birer saatlik aralar ile 3 defa kan alınır. OGTT (oral glukoz tolerans testi) Şeker yükleme testi için, test öncesi 3 gün yeteri kadar karbonhidrat almak (en az 150 gram/gün karbonhidrat) ve bu testi etkileyecek ilaç almamak ve test sırasında sigara içmemek gerekir. OGGT, açlık kan şekeri 110 ile 126 mg/dl arasında olan kişilere yapılır. Açlık kan şekeri 126 ve üzerinde ise yapmaya gerek yoktur, çünkü açlık kan şekerinin 126 ve üzerinde olması şeker hastalığı var anlamına gelmektedir. 8
11.2.BİYOKİMYA OTOANALİZÖRÜNDE ÇALIŞILAN TESTLER GLUKOZ: Sinonim: Açlık Kan Şekeri, AKŞ Çalışma Zamani: Hergün e Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için en az 8 saatlik sabah açlığı gereklidir. Kullanımı: Karbonhidrat metabolizmasının değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Red Kriterleri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, Hemolizli numune, Hastanın tok olması, yetersiz serum, Numunenin alınma saati yazılmamışsa. Referans Aralığı: 70-110 mg/dl TOKLUK KAN ŞEKERİ (TKS) Çalışma zamanı: Hergün Hastanın Hazırlanması: Yemekten 2 saat sonra Numune Red Kriterleri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, hemolizli numune yetersiz serum. ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTI (50 gr) Sinonim OGL, Oral glucose load Çalışma zamanı: Hergün NumuneTürü: Serum Hastanın Hazırlanması: Hastanın aç olması gerekli değildir. Sadece hafif bir kahvaltı yeterlidir. Şekerli su içildikten (hastaya 200-250 ml. su içinde 50gr. Glukoz içeren solüsyon 5 dk. içerisinde içirilir) 1 saat sonra kan örneği alınır. Kullanımı: 16-24 gebelik haftalarında gestasyonel diabet tarama testi olarak kullanılır. Test sonucu >140 mg/dl çıkarsa hastaya 100 gr lık OGTT uygulanır. Numune Red Kriterleri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, hemolizli numune, yetersiz serum. Referans Aralığı: 140mg/dl. ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTI (75gr) Sinonim: 75gr OGTT Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için 10-16 saatlik sabah açlığı gereklidir. Çok gerekli olmayan tedaviler kesilir. Kahve ve sigaraya izin verilmez.açlık örneği alındıktan sonra hastaya 400-500 ml su içinde 75 gr glukoz içeren solüsyon 5 dk. içerisinde içirilir. 30,60,90 ve 120 dk'larda tekrar kan örneği alınır. Test sırasında hasta sakin ve dinlenme durumunda olmalıdır. Su,sigara ve ilaç dahi hiçbir şey yiyip içmemelidir. Bulantı, kusma olması durumunda test sonlandırılmalıdır. Kullanımı: Açlık kan şekeri değeri 110-126mg/dl arasında olan gebe olmayan, erişkin hastalarda DM veya bozuk glukoz toleransı tanısı koymak için uygulanan testtir. Numune Red Kriterleri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, hemolizli numune, yetersiz serum, diyet listesine uyulmaması. Referans Aralığı: Açlık: 110-126 mg/dl 30.dk: 110-170 mg/dl 60.dk: 120-170 mg/dl 90 dk: 110-140 mg/dl 120dk:140-199 mg/dl 2. saat ve diğer sonuçlardan (30,60,90 dk) en az birinin 200 mg/dl'den yüksek olması DM tanısı koydurur. Açlık kan şekeri > 126 mg/dl ve rastgele yapılan en az 2 kan şekeri ölçümü değeri > 200 mg/ dl ise OGTT yapmaya gerek yoktur. DM tanısı bu şekilde konabilir. 9
ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTİ (100 gr) Sinonim:100gr OGTT ÇaIışma Zamanı: Hergün Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için 10-12 saatlik sabah açlığı gereklidir. Non-Esansiyel medikasyonlar kesilir. Kahve ve sigaraya izin verilmez. Açlık örneği alındıktan sonra hastaya 400-500 ml su içinde 100 gr. Glukoz içeren solüsyon 5 dk. içerisinde içirilir. 1,2 ve 3. saatlerde kan örneği alınır. Test sırasında hasta sakin ve dinlenme durumunda olmalıdır. Su, sigara ve ilaç dahil hiçbir şey yiyip içmemelidir. Bulantı kusma olması durumunda test sonlandırılır. Kullanımı: 50 gr. Glukoz yükleme testi sonucu > 140 mg/dl çıkarsa hastaya 100 gr.lık OGTT uygulanır. Numune Red Kriterleri: Serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, hemolizli numune, yetersiz serum, diyet listesine uyulmaması. Referans Aralığı: Açlık: 110 mg/d 1.Saat: 190 mg/dl 2.Saat: 165 mg/dl 3.Saat: 145 mg/dl Bu değerlerden en az 2'sinin yüksek olması gestasyonel diabet tanısı koydurur. ÜRE NİTROJENİ Sinonim: BUN, Üre Kullanımı: Böbrek fonksiyon testlerinden biridir. Protein metabolizmasının değerlendirilmesinde kullanılır. Yaş ve diyetteki protein içeriği arttıkça BUN düzeyi artar. Renal perfüzyonun azaldığı durumlar, akut ve kronik intrensek böbrek hastalığı, postrenal obstrüksiyon ve yüksek proteinli diyet serum BUN düzeyini yükseltirken, düşük proteinli diyet, gebeliğin son dönemleri, infarklar, akromegali, ağır karaciğer hastalıkları ve Coeliac Sprue'da BUN düzeyi düşer. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, llipemi, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Referans Aralığı: 7-18 mg/dl KREATİNİN Çalışılma Zamanı: Hergün Kullanımı: Böbrek fonksiyonlanın değerlendirilmesinde kullanılır. Böbrek hastalıkları, şok maligniteler, SLE, diabetik nefropati, konjestif kalp yetmezliği ve akromegalide serum kreatinin düzeyleri artarken, muskuler distofi ve diabetik ketoasidozla düşer. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Referans Aralığı: 0.6-1,3 mg/dl ÜRİK ASİT: Sinonim: ürat, UA Kullanımı: Gut ve diğer pürin metabolizma bozukluklarının tanı ve takibinde kullanılır. Gut, böbrek yetmezliği, lösemi, multiple myeloma, polisitemi, lenfoma, gebelik toksemisi, psöriazis, polikistik böbrek hastalığı pürinden zengin diyet (karaciğer, böbrek vb.) ve ağır egzersizden sonra serum ürik asit düzeyi yükselirken, Wilson hastalığı, Fanconi sendomu, ksantinüri ve düşük pürin içeren diyetle beslenmede ise ürik asit düzeyi düşer. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, eksik serum serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan. Referans Aralığı: 2.6-7.2 mg/dl 10
TOTAL PROTEİN Sinonim: TP Hastanın Hazırlanması: Turnikenin uzun süre tutulmasına bağlı olarak oluşan venöz staz ve ayakta durmak serum total protein düzeyini yükseltirken, gebeliğin son trimesteri ve uzamış yatak istirahati total protein düzeyini düşürür. Kullanımı: Nutrisyonel durumun değerlendirilmesi ile böbrek ve karaciğer hastalıklarının takibinde kullanılır. Hiperimmunglobulinemi, poliklonal veya monoklonal gammopatiler ve aşırı dehidratasyonda serum protein düzeyi artarken, protein kaybettiren gastroenteropatiler, yanıklar, nefrotik sendrom, kronik karaciğer hastalıkları, malabsorbsiyon, malnütrisyon agamaglobulinemi ise protein düzeyi düşer. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan, uzamış turnike uygulaması Referans Aralığı: 6.4-8,2g/dl ALBUMİN Çalışma Zamanı: Her gün Kullanımı: Nutrisyonel durum ve onkotik kan basıncı hakkında bilgi verir. Dehidratasyon ve ampisilin kullanımı albumin yüksekliğine neden olurken, iv beslenme, hızlı hidrasyon, siroz ve diğer karaciğer hastalıkları alkolizm, gebelik, nefrotik sendom, hidrasyon, siroz ve diğer karaciğer hastalıkları, alkolizm, gebelik, nefrotik sendom,malabsorbsiyon,malnütrisyon, neoplaziler, protein kaybettiren enteropatiler (crohn hast, ülseratif kolit) Hipertiroidizm, yanıklar, uzamış immobilizasyon, kalp yetmezliği ve diğer kronik hastalıklarda albumin seviyesi düşer. SIVI tedavisi verilmiyor veya karaciğer böbrek hastalığı yoksa, serum albumin düzeyinin düşük olması vücuttaki protein rezervinin azaldığını gösterir. Albumin, prealbumin ve transferrin birlikte negatif akut faz reaktanı olarak kabul edilir. Akut enflamatuvar olaylarda serum albumini düşer. Numune Red Kriterleri: Uzamış turnike uygulaması, hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan Referans Aralığı: 3.4-5 g/dl BİLİRUBİN (TOTAL) Çalışma Zamanı: Her gün Kullanımı: Karaciğer ve safra kesesi fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. intrahepatik ve ekstrahepatik safra yolları tıkanıklıkları hepatosellüler hasar, hemolitik hastalıklar, neonatal fizyolojik sarılık, Criggler-Najar sendromu, Gilbert hastalığı, Dubin Johnson Sendromu, fruktoz intoleransı ve hipotiroidizmde serum direk bilirubin düzeyi artar. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı kapaklı tüpte beklemiş kan Referans Aralığı: 0,-1mg /dl BİLİRUBİN (DİREKT) Sinonim: Konjuge bilirubin Kullanımı: Karaciğer ve safra kesesi fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. intrahepatik ve ekstrahepatik safra yolları tıkanıklıkları hepatosellüler hasar, kolestaz, Dubin Johnson Sendromu, Rotor Sendromunda da artar. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, eksik serum, serumu ayrılmadan sarı tüpte beklemiş kan Referans Aralığı: 0,-0,3 mg/dl 11
KOLESTEROL (TOTAL) Sinonim: Total kolesterol Çalışma zamanı: Hergün Numune Türu: Serum Hastanın Hazırlanması: Sonbahar ve kış aylarında serum total kolesterol düzeyi daha yüksektir. Ayrıca kan alma postürü en son yenilen yemek, emosyonel stres ve menstruel siklus serum total kolesterol miktarı üzerinde etkilidir. Kullanımı: Hipolipidemi ve hiperlipideminin tanısı ile atherosklerotik riskin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Red Kriterleri:Hemolizli numune uzamış turnike uygulaması,hastanın tok olması Referans Aralığı: 0-3 ay 50-135 mg/dl Erişkinlerde <200 mg/dl KOLESTEROL (HDL) Sinonim: HDL-C, Numune Türu: Serum Kullanımı: Koroner kalp hastalığı riskinin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması, Hastanın tok olması Referans Aralığı: 35-60 mg/dl KOLESTEROL (LDL) Sinonim: LDL-C Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için 10 Saatlik sabah açlığı gereklidir. Kullanımı: Koroner kalp hastalığı riskini değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması, Hastanın tok olması Referans Aralığı: 57-155 mg/dl TRiGLİSERİT Sinonim :TG Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için 12 saatlik sabah açlığı gereklidir. Kullanımı: Hiperlipidemin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması, Hastanın tok olması Referans Aralığı: 30-150 mg/dl ALANİN AMİNOTRANSFERAZ Sinonim: ALT, Serum glutamil piruvat transaminaz, SGPT Çalışma Zamanı: Her gün Kullanımı: Karaciğer fonsiyon testlerinden biridir. Karaciğer hastalıkları, safra yolları obstruksiyonu, kas zedelenmeleri, muskuler distrofiler, akut pankreatit, konjestif kalp yetmezliği, böbrek yetmezliği ve hepatotoksik ilaçlar, yoğun egzersiz ayakta durma ALTdüzeyinde artışa neden olur. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune Referans Aralığı: 30--65 U/L 12
ASPARTAT AMiNOTRANSFERAZ Sinonim: AST, SGOT, Serum glutamik oksaloasetik transaminaz Kullanımı: Bütun vücut dokularında bulunmakla beraber, karaciğer, kalp ve iskelet kası en çok bulunduğu dokulardır. Herhangi bir nedene bağlı karaciğer zedelenmesi veya hasarı kolestatik ve obstrüktif sarılık, kronik hepatitler, enfeksiyoz mononukleoz, kalp veya iskelet kası nekroz veya travması kalp veya iskelet kası inflamatuar hastalıkları, akut Ml, ağır egzersiz, kalp yetmezliği, ciddi yanıklar, hipotiroidizm, intestinal obstrüksiyon, malign hipertermi ve talasemi majorde serum ASTdüzeyi artar. Numune Red Kriterleri: Hemoliz Referans Aralığı: 15-37 U/L ALKALEN FOSFATAZ Sinonim: ALP Kullanımı: Karaciğer, safra kesesi ve kemik dokusuna bağlı hastalıkların değerlendirilmesinde kullanılır. Bilier obstrüksiyon, bilier atrezi, siroz, osteitis deformans, hiperparatiroidizm, Paget hast, infiltratif karaciğer hastalıkları, enfeksiyoz mononukleoz, metastatik kemik tumörleri, metobolik kemik hastalıkları, viral hepatitler, gebelik, konjestif kalp yetmezliği ve çocukların büyüme dönemlerinde ALP düzeyi artar. Numune Red Kriterleri: Hemoliz Referans Aralığı: 50-136 U/L LAKTAT DEHİDROGENAZ Sinonim: LDH, LD, Laktikasitdehidrogenaz Kullanımı: Kalp ve karaciğer hastalıklarının tanısında kullanılır. AMI, megaloblastik ve pernisiyöz anemi, karaciğer hastalıkları, şok, hipoksi, siroz, obstruktif sarılık, böbrek hastalıkları, kas hastalıkları, neoplastik hastalıklar, konjestif kalp yetmezliği, lösemi, hemolitik anemi, orak hücreli anemi, lenfoma, renal enfarkt, akut pankreatitte, LDH düzeyi artar. Numune Red Kriterleri: Hemoliz Referans Aralığı: 100-190U/L POTASYUM Sinonim: K+ Çalışma zamanı: Hergün Hastanın Hazırlanması: Diurnal varyasyonu vardır. Sabah Saat 08.00'de maksimum, aksam 22.00'de ise minimum düzeydedir Kullanımı: Elektrolit ve asit baz değerlendirilmesinde ve böbrek fonksiyonlarının takibinde kullanılır. Trombositoz, lösemi, hemoliz, doku hasarı, status epileptikus, malign hiperpireksi, asidoz, akut böbrek yetmezliği, addison hastalığı, pseudohipoaldostronizm.ağır egzersiz, şok ve dehidratasyonda serum potasyum konsantrasyonu artar. Kronik açlık, diare, kusma, intestinal fistul, renal tubuler asidoz fanconi sendromu, Primer ve sekonder aldosteronizm, cushing sendromu, Bartter sendromu, alkaloz ve osmotik diurezde ise serum konsantrasyonu düşer. Numune Red Kriterleri: Hemolizli numune, uzamış turnike uygulaması. Referans Aralığı: 3.5-5.1 mmol/l 13
SODYUM Sinonim: Na Kullanım: Elektrolit ve su dengesinin değerlendirilmesinde kullanılır. Numune Red Kriterleri: Hemoliz Referans Aralığı: 136-145 mmol/l KLOR Sinonim: Cl Kullanımı: Elekrolit dengesi ve asit baz ile su metabolizmasının değerlendirilmesinde kullanılır. Dehidratasyon, renal tubuler asidoz, akut böbrek yetmezliği, diabetes insipidus, salisilat inoksikasyonu ve respiratuvar alkalozda serum Cl düzeyi artarken aşırı kusma, aldosteronizm, respiratuvar asidoz ve su intoksikasyonu gibi durumlarda ise Cl düzeyi düşer. Numune Red Kriterleri: Hemoliz Referans Aralığı: 98-107mmol/L KALSİYUM Sinonim: Ca Hastanın Hazırlanması: Numune alınması için 10 saatlik sabah açlığı gereklidir. Numune alımı sırasında turnike 10 dk'dan uzun süre tutulmamalıdır. Kan kalsiyum seviyesi 02.00-04.00 saatleri arasında en düşük, saat 20.00'de ise en yüksek seviyede bulunur. Kullanımı: Çeşitli endokrin ve metabolik bozukluklarının değerlendirilmesinde kullanılır. Primer ve tersiyer hiperparatiroidizm, kemik metaztazları, çeşitli maliginiteler, polisitemia vera, feokromasitoma, sarkoidozis, vitamin D intoksikasyonu süt alkali sendomu, tirotoksikozis, akromegali ve dehidratasyona neden olan durumlarda serum Ca düzeyi artar. Hipoparatiroidizm, Vit.D eksikligi kronik böbrek yetmezliği, magnezyum eksikligi, akut pankreatit, hiperfosfatemi, sistinozis, osteomalazi, alkolizm, hepatik siroz ve hipoalbuminemi durumlarında serum Ca düzeyi azalır. Masif kan transfüzyonu, alkolizm, besinlerle yetresiz kalsiyum alımıda serum kalsiyum konsantrasyonunun düşmesine neden olabilir. Ayrıca total Ca düzeyi kandaki protein konsatrasyonundanda etkilenir. Protein miktarı 1g/dl artarsa, kalsiyum miktari yaklaşık 0.8 mg/dl azalır. Numune Red Kriterleri: Aşırı hemoliz Referans Aralığı: 8.5-10.1 mg/dl FERRİTİN (Bu test hastanemiz laboratuarında çalışılmamaktadır. Hastalardan aldığımız kan örnekleri Bursa Çekirge Devlet Hastanesi Laboratuarına gönderilmekte ve testler bu laboratuarda çalışılmaktadır. Test sonuçları ise 2 gün içinde hastanemiz laboratuarına gelmektedir) Çalışma Zamanı: Her gün Numune Kabı: Sarı kapaklı vakumlu jelli tüp Numune Red Kriterleri: Hemolizli ve az miktarda alınmış örnekler çalışılmaz. Kullanımı: Retikuloendotelial sistemden kaynak alır. Vücut demirinin %20-25 ini bünyesinde depolar. Demir eksikliği anemisi, kronik hastalık anemisi, talassemi, hemakromatozis ve demir tedavisinin takibinde kullanılır. Bir akut faz reaktanı olduğu için iltihaba yanıt olarak da kan düzeyi artar. Demir yüklemesi, hemakromatozis, akut lösemiler, inflamatuar hastalıklar, akut veya kronik karaciğer hastalıkları, Hodgkin hastalığı, meme kanserinde serum düzeyi artar. Demir eksikliği anemisinde azalır. 14
Referans Değerleri: ng/ml Yetişkin erkek..28-397 Yetişkin kadın..6-159 Erkek çocuk 1-7 gün 34-432 8-15 gün...32-233 Kız çocuk 1-7 gün..46-620 8-15 gün 53-237 12-HORMON TESTLERİ Bu testler hastanemiz laboratuarında çalışılmamaktadır. Hastalardan aldığımız kan örnekleri Bursa Çekirge Devlet Hastanesi Laboratuarına gönderilmekte ve testler bu laboratuarda çalışılmaktadır. Test sonuçları ise 2 gün içinde hastanemiz laboratuarına gelmektedir SERBEST T3 Sinonim: FT3 Çalışma Zamanı: Her gün Kullanımı: Tiroid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Hipertiroidizm ve T3 tirotoksikozunda serum FT3 düzeyi artarken hipotiroidizmde azalır. Ayrıca kronik hastalığı olan veya uzun süre hastanede yatmış, olan kişiler ötiroid olsalar bile FT3 düzeyi düşük bulunabilir. Total T3 yaklaşık %0.2-0.5'I FT3' tür. Numune red kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: pg/ml Normal Değer 1.8-4.2 Yeni Doğan 1-7 gün (erkek) 1.68-9.2 Yeni Doğan 8-15 gün 2.0-9.8 Yeni Doğan 1-7 gün (kız) 1.87-14.8 Yeni Doğan 8-15 gün 1.99-5.6 SERBEST T4 Sinonim: FT4 Çalışma Zamanı: Her gün NumuneTürü: Serum Kullanımı: Tiroid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Hipertiroidizmde serum FT4 düzeyi artarken, hipotiroidizmde azalır. Total T4'ün yaklaşık %0.02-0.04'u serum FT4 tür. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: ng/dl Normal Değer 0,8-1,9 Yeni Doğan 1-7 gün (erkek) 1,71-6,6 Yeni Doğan 8-15 gün 1,33-3,6 Yeni Doğan 1-7 gün (kız) 2,3-6,9 Yeni Doğan 8-15 gün 1,69-5,2 15
TOTAL T3 Sinonim: Total triiodothyroinine;tt3 Çalışma zamanı: Hergün Kullanımı: Normal koşullarda total T3 ün %0,3 kadar kısmı serbest halde bulunur. Geriye kalan çok büyük kısmı, tiroksin bağlayıcı globülin ve albümine bağlı olarak bulunur. Total T3 konsantrasyonu yükseklği, hipertiridizm olasılığını yükselttiği gibi, gebelik, oral kontraseptif kullanımı gibi durumların neden olduğu bağlayıcı protein konsantrasyonunda yükselme ile de ilişkili olabilir. Serbest T3 yüksekliği ise yalnızca hipertroidizm durumlarında görülür. Buna karşılık, kronik hastalığı olanlarda veya nefrotik sendromda, hastaların ötiroidi olmalarına rağmen bağlayıcı protein düşüklüğü nedeniyle, total T3 konsantrasyonu düşük bulunabilir. Bu hastalarda serbest T3 konsantrasyonu normal sınırlarda bulunur. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: ng/ml Normal Değer 84-172 Yeni Doğan 1-7 gün (erkek çocuk) 210-578 Yeni Doğan 8-15 gün (erkek çocuk) 98-377 Yeni Doğan 1-7 gün (kız çocuk) 238-532 Yeni Doğan 8-15 gün (kız çocuk) 83-372 1.trimestr 121-308 2.-3.trimestr 152-362 TOTAL T4 Sinonim: Total tiroksin;tt4 Çalışma zamanı: Hergün Kullanımı: Klinik uygulamada tiroid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde ve uygulanan tedavinin izlenmesinde kullanılır. Total T4 konsantrasyonu yükseklği, hipertiridizm olasılığını yükselttiği gibi, gebelik, oral kontraseptif kullanımı gibi durumların neden olduğu bağlayıcı protein konsantrasyonunda yükselme ile de ilişkli olabilir. Serum T4yüksekliği primer hipertiroidizm dışında akut tiroiditlerde de görülür. Serbest formu aktif olduğundan klinik tablonun değerlendirilmesinde serbest T4 konsantrasyon ölçümü daha fazla tercih edilir. Kan konsantrastyonunun düşüklüğü yetişkinlerde miksödem, çocuklarda kretenizm tablosuna neden olur. Hipotiroidizm ensık kronik tiroiditlere bağlı olarak gelişir. Radyoaktif iyot tedavisi, cerrahi olarak bezin çıkarılması veya antitiroid ilaçlarda hipotirodizme neden olabilir. TBG nin azaldığı durumlarda da (nefrotik sendrom, genetik TBG düşüklüğü) total T4 düzeyi düşük bulunabilir. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: µg/dl Normal Değer 5.2-12.5 Yeni Doğan 1-7 gün (erkek çocuk) 7.7-61 Yeni Doğan 8-15 gün (erkek çocuk) 21-66 Yeni Doğan 1-7 gün (kız çocuk) 4.8-67 Yeni Doğan 8-15 gün (kız çocuk) 13.6-83 1. trimestr 7.8-16.2 2.-3.trimestr 9.1-18.3 TİROİD- STIMULATING HORMON Sinonim: TSH, s-tsh, Tirotropin Çalışma zamanı: Her gün Hastanın Hazırlanması: Diurnal ritmi vardır. Saat 02.00-04.00 arasında maksimum 17.00-18.00 arasında ise minumum düzeydedir. 16
Kullanımı: Tiroid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde ve tedavi takibinde kullanılır. Hipotiroidizm, Hashimoto tiroiditi, ektopik TSH salgılanan durumlar, subakut tiroidit ve tiroid hormon rezistan sında serum TSH düzeyi artarken hipotalamik ve hipofizer hipotiroidizmde ise TSH düzeyi azalır. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: µiu/ml Normal Değer 0,4-4 Yeni Doğan 1-7 gün (erkek çocuk) 1,99-28 Yeni Doğan 8-15 gün (erkek çocuk) 2,3-12,2 Yeni Doğan 1-7 gün (kız çocuk) 1,81-12 Yeni Doğan 8-15 gün (kız çocuk) 1,78-12,6 DEHIDROEPIANDROSTERON SÜLFAT Sinonim: DHEA-S; DHEA-SO4; DHEA sülfat Çalışma zamanı: Her gün Kullanımı: Adrenal kortekste üretilen steroid yapılı bir hormondur.. Çocukluk çağında, adrenal korteksin genetik enzim defektlerinin değerlendirilmesinde kullanılır. Adrenal androjen üretiminin göstergesi olarak kullanılır. Testosteron gibi seks hormonlarına bağlı dolaşmaz. Hamilelik sırasında kord kanında yüksek düzeylerde bulunur ancak doğumla birlikte düşer, prematürelerde yüksek sapanır. Virilize over tümörleri nadiren DHEA-S üretir. Hirsutizmli kadınlar, konjenital adrenal hiperplazi, adrenal korteks tümörleri (karsinomlarda adenomlara oranla daha yüksektir), Cushing hastalığı, ektopik ACTH üreten tümörler, polikistik over. Durumlarında serum düzeyi artar. Primer ya da sekonder adrenal yetmezlik durumlarında serum DHEA-S düzeyleri azalır. Numune Red Kriteri: Hemoliz, ikter, lipemi Referans Aralığı: 35-480 µ g/dl FOLİKÜL STİMULAN HORMON Sinonim: Follitropin, FSH, Pituiter gonadotropin Kullanımı: Hipofiz fonsiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Özellikle primer ve sekonder over yetmezliğinin ayırıcı tanısında değerlidir. Primer gonadal yetmezlik ovarien ve testiküler agenezis. Turner ve Kleinifelter sendomu, kastrasyon, alkolizm, menapoz ve orşit serum FSH düzeylerinde artışa neden olurken, anterior hipofiz hipofonksiyonu, hipotalamik hastalıklar, gebelik anoreksia nervosa, polikistik over sendromu, hemokromatozis, orak hücreli anemi, hiperprolaktinemi ve östrojen veya androjenlerde tedavi edilen hastalarda ise FSH düzeyi düşer. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, ikter, lipemi Referans Aralığı: miu/ml Erkek 0,7-11,1 Foliküler faz 2,8-11,3 Foliküler faz (2-3 gün) 3-14,4 Midcycle 5,8-21 Luteal faz 1,2-9 ESTRADİOL Sinonim: E2,17-(3 Estradiol) Kullanımı: Vücuttaki en potent östrojendir. Puberte prekoks, amenore, ovulasyon induksiyonun takibi ve erkeklerde jinekomastinin değerlendirilmesi için kullanılır. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, ikter, lipemi Referans Aralığı: pg/ml Foliküler faz 10-160 Foliküler faz, 2-3 gün 10-84 17
Perovülatuar +/- 3 gün 34-400 Luteal faz 27-246 LUTEİNİZAN HORMON Sinonim: LH Kullanımı: Hipofizden salınan ve cinsiyete göre farklı etki gösteren hormondur. Erkeklerde, folikül uyarıcı hormonla beraber olgun spermatozoon'ların gelişimini kolaylaştırmakla beraber, er bezlerindeki leydig hücrelerinde testosteron üretimini artırır. Kadınlarda yumurtalık hormonlarının üretimini ve yumurtalık foliküllerinin olgunlaşmasını denetler. Numune Red Kriteri: Hemoliz, ikter, lipemi Referans Aralığı: miu/ml Erkek 0,8-7,6 Foliküler faz 1,1-11,6 Midcycle 17-77 Luteal faz 0,7-14,7 Perimenstrual +/- 9 gün 0,7-12 PROLAKTİN Sinonim: PRL Çalışma Zamanı: Ertesi gün saat 13:30 Hastanın Hazırlanması: Uyku, stres, egzersiz, gebelikte PRL düzeyi artar. Sabahları PRL düzeyi en üst seviyede bulunur. Bu nedenle hasta uyandıktan 3-4 saat sonra kan alınmalıdır. Ayrıca hastanın aç olması tercih edilir. Kullanımı: PRL salgılayan tümörler, hipotalamopi tiüter hastalıklar, primer hipotiroidizm, anoreksia nervosa, polikistik over sendromu, böbrek yetmezliği, insulin kaynaklı hipoglisemi ve adrenal yetmezlikte serum PRL düzeyi artarken Sheehan sendomunda PRL düzeyi azalır. PRL salgılayan tümörlerde tedavi takibinde değerlidir. Referans Aralığı: ng/ml Erkek 2,5-17 Bayan 1,9-25 Foliküler faz 4,5-33 Luteal faz 4,9-40 Midcycle 6,3-46 PROGESTERON Sinonim:C-21 Steroid, Kullanımı: Ovulasyon, corpus luteum fonksiyonları ve gebelik plasental foksiyonların değerlendirilmesi, indüksiyon takibi, progesteron tedavisi takibi ve erken abortus riski olan hastaların takibinde kullanılır. Konjenital adrenal hiperplazi, lipoid ovarien tumor, teka lutein kisti, molar gebelik ve over koryoepiteliyomalannda serum progesteron düzeyi artarken, abortus riski veya sekonder hipogonadizm ve kısa luteal faz sendromunda progesteron düzeyi düşer. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter. Referans Aralığı: ng/ml Erkek 0,2-0,75 Foliküler faz 0,2-1,13 Midfoliküler faz 0,2-0,98 Midcycle 0,48-1,72 Luteal faz 0,95-21 18
TESTOSTERON (TOTAL) Hastanın Hazırlanması: Total testosteron düzeyi saat 07.00'de maksimum, 20.00'de ise minimum düzeydedir. Egzersiz sonrası total testosteron düzeyi artarken, immobilizasyon ve glukoz yüklemesi sonrasında düşer, 50 yaşın üzerinde ise progressif düşüş olur. Kullanımı: Adrenal Hiperplazi, Adrenokortikal Tümörler, Testiküler feminizasyon, virilizan over tümörlerinde total testosteron düzeyi artarken, Down sendromu, primer ve sekonder hipogonodizm, üremi, myotonik distrofi, karaciğer yetmezliği, puberte gecikmesinde ise total testosteron düzeyi düşer. Numune Red Kriterleri: Aşırı hemoliz, lipemi, ikter. Referans Aralığı: ng/dl Foliküler faz 10-118 Midcycle faz 21-104 Luteal faz 10-119 Oral kontraseptif kullanımı 54-71 Menapoz sonrası 49-113 BETA HCG (Kantitatif) Sinonim: β-hcg, human chorionic gonadotropin, Gebelik testi Kullanımı: Gebeliğin teşhisi, ektopik gebelik şüphesinin değerlendirilmesi ve invitro fertilizasyon hastalarının takibinde kullanılır. Ayrıca mol hidatiform, koryokarsinom, testis tümörü ve overin germ hücreli tümörlerinin değerlendirilmesinde ve takibindede kullanılır. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: miu/ml Erkek 0,4-2,5 Gebe olmayanlar 0,4-5,3 Gebe olanlar 1.3-2 hafta 16-156 Gebe olanlar 2-3 hafta 101-4870 Gebe olanlar 3-4 hafta 110-31500 Gebe olanlar 4-5 hafta 2560-82300 Gebe olanlar 5-6 hafta 23100-151000 Gebe olanlar 6-7 hafta 27300-233000 BETA HCG (İdrar) (Hastanemizde çalışılmaktadır) Sinonim: β-hcg, human chorioc gonadotropin, Gebelik testi Numune Türü: İdrar (sabah idrarı tercih edilir.) Numune Kabı: Steril olmayan idrar bardağı( soğuk ortamda saklanmalı ve gönderilmelidir) Kullanımı: Gebeliğin teşhisinde kullanılır. Numune Red Kriterleri: Hematüri veya proteinüri, kemoterapi alan hastaların idrarları Referans Aralığı: Negatif ESTRİOL(serbest) Sinonim: E3; Unkonjuge E3; ue3 Hastanın Hazırlanması: Serum estriol konsantrasyonunun sirkadiyen ritmi olduğu, gebeliğin takibi için ard arda istemde bulunulması halinde numunenin her seferinde günün aynı saatinde alınmasında yarar olduğu bildirilmektedir. Kullanımı: Hamilelik sırasında fetal kaynaklı 16-alpha hidroksidehidroepiandrosteron kullanılarak plasentada üretilir. Bu nedenle normal üretimin gerçekleşmesi fetoplasental ünitenin bütünlüğünün korunmasına bağlıdır. 19
Anne karnındaki serbest estriol konsantrasyonu gebelik boyunca sürekli yükselir. Doğumun başlaması ile serum konsantrasyonunda ani bir sıçrama meydana gelir. Günümüzde Down sendrom riskinin tahmin edilmesini amaçlayan ikinci trimestr de uygulanan üçlü tarama testinin komponentlerinden biri olarak kullanılmaktadır. Unkonjuge estriol ün düşüklüğü, risk hesabının sonucunda Sown sendromu riskinin yüksek bulunması yönünde etkide bulunur. Fetal adrenal aplazi veya hipoplazi ve anensefali durumlarında da anne kanında unkonjuge estriol konsantrasyonu ileri derecede düşük bulunabilir. Fetusun sağlıklı olmasına rağmen, plasental sülfataz yetersizliği de ue3 konsantrasyonunun düşük bulunmasına neden olabilir. Buna karşılık konjenital adrenal hiperplazi durumunda maternal ue3 konsantrasyonu yüksek bulunabilir. Numune Red Kriterleri: Hemoliz, lipemi, ikter Referans Aralığı: ng/ml Gebelik haftasına göre 27 hafta: 2.9-12.7 34 hafta: 6.3-27.0 28 hafta: 3.3-14.3 35 hafta: 7.0-29.7 29 hafta: 3.7-16.0 36 hafta: 7.7-30 30 hafta: 4.1-17.9 37 hafta: 8.5-30 31 hafta: 4.6-19.9 38 hafta: 9.3-30 32 hafta: 5.1-22.1 39 hafta: 10.2-30 33 hafta: 5.7-24.4 40 hafta: 11.1-30 Test neticesi yorumlanırken, elde edilen sonucun laboratuarın gebelik haftasına uyan medyan değeri ile oranlanması yani multiple of median (MoM) değerinin hesaplanması tercih edilir. ALFA-FETOPROTEİN Sinonim: AFP Kullanımı: Hepatosellüler ve germ hücreli (nonsemimolar) karsinomlarda kullanılan bir tümör belirleyicisidir. Özellikle hepatosellüler karsinomlarda prognozun ve tedavinin etkinliğinin takibinde değerlidir. Germ hücreli karsinomların sınıflandırılması ve derecelendirilmesinde hcg ile birlikte kullanılır. Diğer bazı kanserlerde de (örn:pankreas, mide, kolon, akc. vb.) AFP düzeyi yükselebilir. Ayrıca siroz, hepatit, alkolik karaciğer hastalığı gibi bazı benign durumlarda da serum AFP düzeyinde artış. olabilir. Gebelik sırasında maternal AFP düzeyinin ölçümü de önemlidir. Maternal AFP 12.haftadan itibaren artmaya başlar. Numune Red Kriterleri: Aşırı hemoliz ve lipemi Referans Aralığı: 0.56-2.64 IU/mL İKİLİ TARAMA TESTİ Sinonim: Down sendromu tarama testi (1.trimestr), ikili test Hastanın Hazırlanması: Numunenin nuchal translucency ölçümünün yapıldığı gün alınması tavsiye edilir. Kullanımı: Bu test Trizomi 21 taraması için gebliğin 1.trimestrinde kullanılan bir tarama testidir. Uygulama 10-14. haftalar arasında yapılabilir. İdeal haftalar gebeliğin 10 ve 11.hafalarıdır. Bu testte gebenin serumunda ölçülen free β-hcgve PAPP-A konsantrasyonları ile yüksek rezolüsyonlu Ultrasonografik inceleme ile ölçülen nuchal translucency (ense saydamlığı) değeri kullanılır. Bu verilerin gebelik haftasına uyan medyan değerlere oranlanarak MoM değerlerinin hesaplanması ve elde edilen bu sonuçların anne yaşı ve diğer bazı bilgilerle kombine edilmesi sonucunda, down sendromu riskinin kantitatif olarak değerlendirilmesi mümkün olmaktadır. Bu testin bir tarama testi olduğu, elde edilen sonucun yalnızca bir olasılığı gösterdiği ve Down sendromu ile ilgili kesin değerlendirmenin ancak karyotip analizi ile yapılabileceği unutulmamalıdır. Yapılan risk hesabını etkilediği için aşağıdaki bilgilerin doğru bir şekilde alınması çok büyük önem taşır. 20