SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

2014 SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ BANKACILIK VE FİNANS UZAKTAN ÖĞRETİM TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI PARA-BANKA TEORİ VE POLİTİKASI DERS NOTU ISPARTA 2014 1

DERS HEDEFİ Para-Banka Teori ve Politikası dersini alan öğrenciler aşağıdaki becerileri kazanacaktır: Paranın tanımı, fonksiyonları ve özellikleri hakkında bilgi sahibi olacaklar. Para miktarı tanımlarını kavramsal bir dille ifade edebilecekler. Para rejimlerini öğrenerek aralarındaki farklılıkları değerlendirebilecekler. Parasal kesimin finansal sistem içerisindeki konumu hakkında bilgi sahibi olacaklar. Para talebini açıklayan teoriler hakkındaki farklılıkları öğrenecekler. Para arzı teorisi hakkında bilgi sahibi olacaklar. Faiz teorilerini ve bunlar arasındaki farklılıkları değerlendirebilecekler. Ödemeler dengesi ve para miktarı arasındaki ilişkiyi öğrenecekler. Para politikasının ne olduğu, para politikasının hedefleri ve araçları hakkında bilgi sahibi olacaklar Makro ekonomik genel denge ve para arasındaki ilişkiyi farklı iktisat okulları açısından değerlendirebilecekler. 1

DERS PLANI Bölüm Ders İçeriği İşleneceği Hafta Birinci Bölüm Para Kavramı: Tanımı Fonksiyonları ve Özellikleri 1. Hafta İkinci Bölüm Para Miktarı Tanımları 2. Hafta Üçüncü Bölüm Para Rejimleri ve Temel İlkeler 3. Hafta Dördüncü Bölüm Parasal Kesimin Finansal Sistem İçindeki Konumu 4. Hafta Beşinci Bölüm Para Talebi Teorisi 5. ve 6. Hafta Altıncı Bölüm Para Arzı Teorisi 7. ve 8. Hafta Yedinci Bölüm Faiz Teorisi 9. ve 10. Hafta Sekizinci Bölüm Ödemeler Dengesi ve Para Miktarı 11. Hafta Dokuzuncu Bölüm Para Politikası 12. ve 13. Hafta Onuncu Bölüm Makro Ekonomik Genel Denge ve Para 14. Hafta 2

BİRİNCİ BÖLÜM PARA KAVRAMI: TANIMI, FONKSİYONLARI VE ÖZELLİKLERİ BÖLÜM HEDEFİ Para Kavramı: Tanımı, Fonksiyonları ve Özellikleri bölümünde öğrenciler aşağıdaki becerileri kazanacaktır: Para kavramını tanımlayabilecekler. Parayı ekonomide incelememizi gerektiren konular hakkında bilgi sahibi olacaklar. Paranın ekonomideki fonksiyonlarını öğrenecekler. Paranın özelliklerini kavramsal bir dille ifade edebilecekler Para Kavramı Devresel Dalgalanmalar Faiz Oranları Bütçe Açıkları Enflasyon Paranın Fonksiyonları Trampa Ekonomileri Paranın Özellikleri Para İkamesi TEMEL KAVRAMLAR 3

BÖLÜM İÇERİĞİ 1.1. Paranın Tanımı 1.2. Parayı Ekonomide İncelememizi Gerektiren Konular 1.2.1. Devresel Dalgalanmalar 1.2.2. Para ile Enflasyon Arasındaki İlişki 1.2.3. Faiz Oranında Gözlenen Hareketler 1.2.4. Bütçe Açıklarıyla Enflasyon Arasındaki İlişki 1.3. Paranın Fonksiyonları 1.3.1. Mübadele Aracı Olma Fonksiyonu 1.3.2. Hesap Birimi Olma Fonksiyonu 1.3.3. Değer Saklama Aracı Olma Fonksiyonu 1.4. Paranın Özellikleri 1.4.1. Herkes Tarafından Kabul Edilmesi 1.4.2. Homojenlik 1.4.3. Dayanıklı Olması 1.4.4. Taşımaya Elverişli Olması 1.4.5. Bölünebilir Olması 1.4.6. Taklit Edilememesi 1.4.7. Değerini Koruması 4

1.1. PARANIN TANIMI İktisat biliminin yakın geçmişine bakıldığında büyük ilgi gören alanlarından bir tanesi para teorisi ve politikası alanıdır. Yapılan araştırmalar incelendiğinde bu rahatlıkla görülmektedir. Fakat bu araştırmalar çok çelişkili sonuçlara ulaşmışlardır (Paya, 2013: 1): Bazı araştırmalar, parasal faktörlerin ekonominin genel dengeleri üzerinde önemli sonuçlar doğurduğu sonuçlarına ulaşırken, Bazı araştırmalar, parasal faktörlerin ekonominin reel dengeleri üzerinde pek etkisi olmadığı sonucuna varmıştır. Fakat bu çelişkili sonuçlar parasal konuların önemini azaltmamış, aksine para teorisi ve politikası makro ekonominin bütünü içinde ayrıcalıklı bir yer edinmiştir (Paya, 2013: 1). Günlük yaşamda parasal gelişmelere artan bir ilgi söz konusudur. Günümüzde hükümetler para politikalarına çok büyük önem vermektedir. Son zamanlarda iktisat politikalarının en gözde aracı para politikalarıdır. Diğer taraftan kamuoyunun ve medyanın parasal gelişmelere özel bir ilgi gösterdiği açıkça görülmektedir. Parasal gelişmelere duyulan bu ilginin iki nedeni vardır (Paya, 2013: 1): Teknolojik gelişmeler (elektronik bankacılık vb. gelişmeler) Piyasa ekonomisinin ideolojik düzeyde yeniden itibar kazanması Ekonomik hayatta bu kadar önemli bir hale gelen para nedir? İktisadi analizde para (money), malların ve hizmetlerin satın alınmasında ve borçların geri ödenmesinde genel olarak kabul edilen şey olarak tanımlanır (Ünsal, 2005: 473). 1.2. PARAYI EKONOMİDE İNCELEMEMİZİ GEREKTİREN KONULAR Parayı incelememizi gerektiren konuları dört temel başlık altında sınıflandırabiliriz. 1.2.1. Devresel Dalgalanmalar Devresel dalgalanmalar, bir ekonomideki toplam üretimin (GSMH) zaman içinde dalgalanmasıdır. 5

GSMH Olması gereken büyüme Gerçekleşen büyüme Devresel dalgalanmalar t Para ile toplam çıktı arasında bir ilişki var mıdır? Bu ilişki ortaya konabilirse devresel dalgalanmalara karşı para bir araç olarak kullanılabilir. Bu da parayı incelememizi gerektiren nedenlerden biridir. 1.2.2. Para ile Enflasyon Arasındaki İlişki Enflasyon, fiyatlar genel düzeyindeki devamlı ve hızlı artışlar olarak tanımlanır. Bir başka ifadeyle parasal gelirdeki fiili büyümenin, üretimdeki fiili büyümeden daha yüksek olmasıdır (Akdiş, 2011: 328). Para arzı artışı ile enflasyon arasında pozitif bir korelasyon vardır. Bu korelasyon enflasyonun nedenlerinden birinin para arzı artış hızı olabileceğini göstermektedir. Bu da parayı incelememizi gerektiren nedenlerden biridir. 1.2.3. Faiz Oranında Gözlenen Hareketler Faiz oranları, ekonomi açısından son derece önemli bir makro ekonomik değişkendir. Çünkü faiz oranları firmaların yatırım kararlarını, hanehalkının tüketim harcamalarını ve ulusal para talebini yakından belirlemektedir (Öztürk, 2014: 314). Bir diğer ifadeyle faiz oranı tüketiciler açısından tasarrufu belirleyen bir değişken iken, yatırımcılar açısından ise bir maliyet unsurudur. Gerek yatırımlar gerekse tasarruflar toplam talep açısında belirleyicidir. Bunlar değişirse ekonominin üretmek gerektiği mal miktarları değişir. Faizdeki değişim ile para miktarı arasında ise görünürde bir ilişki mevcuttur. Bu da parayı incelememizi gerektiren nedenlerden biridir. 1.2.4. Bütçe Açıklarıyla Enflasyon Arasındaki İlişki Hükümet harcamaları, hükmet gelirlerinden (vergi gelirlerinden) büyük ise bu durum kısaca bütçe açığı diye nitelendirilir (Ünsal, 2005: 541). Bütçe açıklarının kapatılma 6

yollarından biri halktan borçlanmadır. Fakat bütçe açıklarının halktan borçlanarak kapatılmasında bir sınır vardır. Bu sınır aşılırsa para basılarak bütçe açıkları kapatılır. Bu yöntem ise enflasyona neden olmaktadır. Yine bu yüzden parayı incelememiz gerekmektedir. 1.3. PARANIN FONKSİYONLARI Para, medeniyetin en büyük icatlarından biri olarak kabul edilebilir. Toplumda iş bölümünün gelişmesinde, ticaretin ve sanayinin bugünkü düzeylere gelmesinde paranın büyük bir rolü vardır. Paranın ekonomiye bu katkısı, paranın üç temel fonksiyonu ile ilgilidir (Paya, 2013: 17). 1.3.1. Mübadele Aracı Olma Fonksiyonu Toplumsal ve ekonomik gelişme sürecinde işbölümü ve uzmanlaşma süreci yaşanmaktadır. Bireyler tüm ihtiyaçlarını kendileri karşılamak yerine üretimde başarılı olduğu mal ve hizmetleri daha fazla üretmekte ve diğer bireylerle mübadele etmektedir. Mal ve hizmetlerin değişimi için ortak bir mübadele aracına ihtiyaç vardır. Para bu anlamda herkes tarafından kabul edilen ortak bir mübadele aracıdır. Paranın en önemli işlevi mübadele aracı olmasıdır (Öztürk, 2014: 24). Paranın mübadele aracı olmadığı ve dolayısıyla da mübadelenin mal-para-mal biçiminde değil de mal-mal biçiminde yürütüldüğü ekonomilere trampa (takas) ekonomileri denir. Trampa ekonomisi isteklerin çifte beraberliğini gerektirmektedir. Örneğin buğday verip ayakkabı satın almak isteyen çiftçinin karşısında, ayakkabı satıp buğday satın almak isteyen bir başka üreticinin varlığı gerekmektedir. Bu beraberliğin olmaması durumunda değişim ve dolayısıyla da ihtisaslaşma ve işbölümü gerçekleşmez. Bu yüzden de paranın mübadele aracı olması, paranın iktisadi etkinliğini arttıran bir unsurdur (Ünsal, 2005: 473-474). Paranın mübadele aracı olması bazı sonuçları da peşinden sürüklemektedir (Parasız, 2012: 7): Birinci olarak para yasal bir fiyat elde etmektedir. Bütün borçlar para ile ödenebilir. Hiç kimse takas şeklinde bir ödeme isteyemez. 7

İkinci olarak ellerine para geçenler bunu hemen harcamaya zorunlu değildir. Kişi parayı para olarak muhafaza edebilir, parayı tasarruf olarak elde tutabilir. Üçüncü olarak, para bir mübadele vasıtası olduğundan piyasaya arz edilen herhangi bir mala dönüştürülebilir. Çünkü para genel bir satın alma gücünden yararlanmaktadır. 1.3.2. Hesap Birimi Olma Fonksiyonu Mübadele edilen mal ve hizmetlerin fiyatları para ile hesaplanmaktadır. Zamanın, ağırlığın, uzunluğun ölçüsü olduğu gibi değerin de bir ölçüsü vardır. Her türlü maddi varlığın değeri para ile ölçülmektedir. Para hesap birimi görevi yapmaktadır. Tüm bireyler, işletmeler, devlet ve kurumlar varlıklarını hesaplarken para birimini kullanmaktadır. Bireyler gelir ve servetlerini para birimi cinsinden ifade etmektedir. İşletmeler varlıklarını bilançolarında para birimi ile göstermektedir. Devletler gelirlerini para olarak tahsil etmektedir. Para, mal ve hizmetlerin değerinin belirlenmesinde bireylerin, firmaların ve devletlerin mal varlıklarının ve borçlarının hesaplanmasında kullanılan en temel araçtır. Para, mal ve hizmetlerin fiyatlandırılmasına olanak tanımaktadır (Öztürk, 2014: 25). n tane mal üreten parasal bir ekonomide, her malın belirli bir fiyatı ve dolayısıyla da n tane fiyat vardır. Buna karşılık n tane mal üreten trampa ekonomisinde, her malın kendi dışındaki (n-1) mal cinsinden bir fiyatı dolayısıyla da n(n-1) tane fiyatı vardır. Ancak örneğin buğdayın ayakkabı cinsinden fiyatı ayakkabının buğday cinsinden fiyatından farklı olmadığından ve bu husus her mal için geçerli olduğundan, n mal üreten bir ekonomide aslında n(n-1)/2 tane fiyat vardır. Örneğin 1.000 tane mal üretilen parasal bir ekonomide 1000 tane fiyat olmasına karşılık, 1.000 tane mal üreten trampa ekonomisinde 1.000(1.000-1) /2=499.500 tane fiyat vardır. Dolayısıyla da hesap birimi olarak para, fiyat sayısını azaltan ve bu bağlamda mübadeleyi kolaylaştıran ve böylece etkinliği arttıran bir araçtır (Ünsal, 2005: 474). 1.3.3. Değer Saklama Aracı Olma Fonksiyonu Bireyler gelirlerinin tümünü hemen harcamamaktadır. Bireyler gelirlerinin bir kısmını gelecekteki harcamaları için saklamaktadır. Para, satın alma gücünü gelirin elde edildiği 8

zamandan harcamaların yapılacağı zamana kadar saklamaktadır. Para bireylerin elde ettikleri kazançları daha sonra ihtiyaç duyduklarında harcamalarına olanak sağlamaktadır. Bireyler tasarruf ettikleri gelirlerini para olarak ellerinde tutabilmektedir. Para tasarrufların borç olarak alınıp verilmesini kolaylaştırmaktadır. Tasarrufların para olarak tutulması gereksinim duyulduğunda borç alınmasını veya borç verilmesini kolaylaştırmaktadır. Tasarruflar para olarak yapıldığında kredi (borç) alıp verme yolu ile bunların diğer bireyler tarafından kullanılmaları mümkün hale gelmektedir (Öztürk, 2014: 25). Her para bir değer biriktirme aracıdır. Fakat her değer biriktirme aracı bir para değildir. Paranın dışındaki değer biriktirme araçları (tahvil, hisse senedi, ev, araba, vb) mal ve hizmetlere ve diğer finansal aktiflere derhal çevrilebilecek kadar likit değildir (Öztürk, 2014: 25-26). Para ise en likit değer biriktirme aracıdır. Paranın değer saklama fonksiyonunu yerine getirmesi için değerini koruması gerekmektedir. Enflasyonist dönemlerde para değer saklama fonksiyonunu kaybetmektedir. Fiyatlar genel düzeyinin artması paranın reel değerinin azalmasına neden olmaktadır. Ulusal paranın reel değerinin azalması bireylerin yabancı paralara yönelmesine neden olmaktadır. Diğer bir ifade ile para ikamesi söz konusu olmaktadır (Öztürk, 2014: 26). 1.4. PARANIN ÖZELLİKLERİ Bir objenin para olarak tanımlanabilmesi için bazı özellikler taşıması gerekmektedir. Bu özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz: 1.4.1. Herkes Tarafından Kabul Edilmesi Paranın mübadele aracı olabilmesi için genel kabul görmesi şarttır. Para olarak kabul edilen objeler toplumdaki tüm bireyler tarafından kabul edilmelidir. Bir ülkede altın, gümüş gibi değerli madenlerin yanı sıra çekler, senetler, hisse senetleri, tahviller, yabancı ülke paraları da paranın fonksiyonlarını yerine getirebilmekle birlikte para olarak tanımlanmamaktadır. Bu objelerin para olabilmesi için toplumun tüm bireyleri tarafından para olarak kabul edilmesi ve kullanılması gerekmektedir (Öztürk, 2014: 27). 9

1.4.2. Homojenlik Homojenlik, parayı temsil eden objelerin tümünün aynı maddi değeri temsil etmesidir (Paya, 2013: 20). Paranın homojen bir nitelik taşımaması, standart olmaması yaygın olarak kullanımını engellemektedir. Dolayısıyla da paranın kolay tanınması ve yapıldığı maddenin her birinin aynı değerde olması gerekmektedir (Öztürk, 2014: 28). 1.4.3. Dayanıklı Olması Paranın hemen yıpranmaması fiziksel olarak dayanıklı olması gerekmektedir. Madeni paraların uzun yıllar kullanılmasının atında yatan en önemli neden budur. Altın, gümüş, bakır gibi madenler oldukça dayanıklı olup, zaman içinde kolay kolay bozulmamaktadır. Dayanıksız madenlerden yapılmış ödeme araçlarının çok sayıda alış veriş işleminde kullanılması mümkün değildir (Öztürk, 2014: 28). 1.4.4. Taşımaya Elverişli Olması Para olarak kullanılan objelerin taşımaya elverişli olması gerekmektedir. Mal para ve ve madeni para sisteminin benimsendiği dönemlerde paranın bir yerden bir yere nakledilmesi her zaman önemli sorunlar içermektedir. Bu nedenle iyi para da bulunması gereken en önemli özelliklerden biri kolay taşınır olmasıdır (Öztürk, 2014: 27). 1.4.5. Bölünebilir Olması Paranın mübadele işlemini kolaylaştırabilmesi için küçük parçalara bölünebilir olması gerekmektedir. Mal paranı en önemli sakıncası bölünememesidir. Farklı değerlere sahip malların birbirleriyle mübadele edilmesinde paranın bu özelliği büyük önem taşımaktadır. Paranın bölünebilir olması en düşük değerli mallardan en yüksek değerli mallara kadar her türden malın alım satımını gerçekleştirirken para üstü almayı sağlamaktadır (Öztürk, 2014: 28). 10

1.4.6. Taklit Edilememesi Para olarak kullanılan objelerin kolay taklit edilememesi gerekmektedir. Kağıt paralarda yanılmayı, aldanmayı engellemek için filigran resimler ve madeni bantlar kullanılmaktadır. Paranın taklit edilmesi demek kolayca çoğaltılması anlamına gelmektedir. Kolaylıkla çoğaltılan paraların miktarının kontrol edilebilmesi ise imkansızdır (Öztürk, 2014: 28). 1.4.7. Değerini Koruması Paranın genel kabul görmesi için değerini koruması gerekmektedir. Değerini korumayan paralar elde tutulmak istenmez. Paranın değerinin olmamasının nedeni kendisi ile başka mal ve hizmetlerin satın alınabilmesidir. Paranın değeri, para ile satın alınabilen mal miktarı ile belirlenmektedir. Paranın değeri arttıkça daha çok mal ve hizmet satın alınmakta, paranın değeri azaldıkça satın alınan mal ve hizmet miktarı azalmaktadır (Öztürk, 2014: 29). Para zaman içerisinde değerini koruyamazsa para ikamesi dediğimiz olay yaşanır. Para ikamesi sürecinde, yerli para yerine artan ölçüde yabancı para kullanılmaya başlanır (Paya, 2013: 20). KAYNAKÇA AKDİŞ, Muhammet, Para Teorisi ve Politikası, Gazi Kitabevi, Ankara, 2011. ÖZTÜRK, Nazım, Para Banka Kredi, Ekin Yayınevi, Bursa, 2014. PARASIZ, İlker, Para Teorisi ve Politikası, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2012. PAYA, M. Merih, Para Teorisi ve Para Politikası, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2013. ÜNSAL, Erdal M., Makro İktisat, İmaj Yayınevi, Ankara, 2005. 11