İŞSİZLİK VE İSTİHDAM POLİTİKALARI Çalışmak isteği ve yeterliliği olmasına karşın, düzenli ve sürekli gelir sağlayabilecek bir işi bulunmayan kişiler işsiz olarak nitelendirilir. İşsizlik ekonomik olduğu kadar sosyal bir olgudur. Bu nedenle sosyal politika uygulamalarının oldukça fazla üzerine eğildiği bir durumdur. İşsizlik; Ekonomi, Çalışma Ekonomisi, Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji gibi bilimler tarafından da ele alınmaktadır. İnsan emeği, doğayı, çevreyi ve yaşam olanaklarını değiştiren bir unsur olmuştur. Ancak endüstrileşme sonrası emeğin konumu, çalışma koşulları, emeğin yapısı ve çalışmanın anlamı değişikliğe uğramıştır. Endüstrileşme sonrasında insanlar geçimlerini sağlamak için ücretli bir iş bulmak durumunda kalırken, emeğin bu güçsüz konumunun emek sömürüsünü ortaya çıkardığı ve bu durumun günümüzde de farklı şekillerde devam ettiği bilinmektedir. Çalışma kavramında ortaya çıkan bu değişimler, özellikle çalışma odaklı sosyal devlet anlayışı ve politikalarında önemli sonuçlar doğurmuştur.
Çalışma Hakkı: Evrensel insan hakları bildirgesinin 23. maddesinde çalışma hakkı ele alınmış, «Herkesin çalışmaya, işini serbestçe seçmeye, adil ve elverişli çalışma koşullarına ve işsizlikten korunmaya hakkı vardır» denmiştir. Ayrıca herkes, hiçbir ayrım gözetmeksizin eşit çalışma karşılığında eşit ücrete hak kazanır. Çalışan herkesin kendisine ve ailesine insanlık onuruna uygun bir yaşayış sağlayan, ve gerekirse her türlü toplumsal koruma araçlarıyla tanımlanan adil ve elverişli bir ücret sağlanması devletin sorumluluğundadır. Çalışmanın yalnızca bir zorunluluk ya da özgürlük meselesi olmayıp, bir hak olduğu düşüncesi, sosyal hakların gelişmesiyle hayata geçmiştir. Çalışma özgürlüğü kavramı da, çalışma hakkı kavramına dayanmaktadır. Çalışma hakkının hayata geçirilebildiği durumlarda kişinin böyle bir özgürlüğü kullanıp kullanmamasından söz edilebilir. Çalışma hakkını kabul eden devlet anlayışı içerisinde, işsizlik ve istihdam politikaları bağlamında işgücünün eğitiminden iş bulmaya, çalışma koşullarının iyileştirilmesinden işsizlik sigortasına kadar birçok uygulama hayata geçirilmektedir.
Çalışma hakkı kavramı, 1) Çalışma Öncesi 2) Çalışma Yaşamı 3) Çalışma Sonrası olmak üzere üç aşamalı bir koruma düşüncesini içermektedir. Bireylerin çalışma hakkı doğrultusunda devlet, işsizlik ve istihdam politikaları hayata geçirerek sosyal politika önlemlerine yer verir. İşsizlik ve İstihdam politikaları iki başlıkta ele alınmaktadır 1) İstihdama yönelik politikalar 2) İşsizlik karşısında korumaya yönelik politikalar.
İstihdama Yönelik Politikalar 1) Yeterli istihdam olanaklarının yaratılması: Devletin, istihdam olanaklarını arttırmak ve iş arayanların iş bulmalarını sağlamak için, ekonomik ve sosyal anlamda çeşitli önlemleri harekete geçirmesi anlamına gelmektedir. 2) İşgücüne eğitim ve nitelik kazandırılması: Devlet, örgün ve yaygın eğitim kurumları aracılığıyla genel olarak, insangücü kaynağının niteliğini geliştirir. Bu gelişim ile birlikte iş arayanın işgücü piyasası içinde daha kolay iş bulmasını amaçlar ve eğitim politikasını buna göre yönlendirir. 3) İş arayanlar ile işgücü arayanların buluşturulması: Devletin, kendi kurduğu istihdam ofisleri aracılığıyla, iş arayanlar ile işgücü arayanlar arasında en etkin buluşmayı sağlayacak şekilde bir aracılık hizmeti vermesi, bugün birçok ülkede karşılaşılan genel bir uygulamadır.
4) İş yaşamında iş güvencesi ve koruyucu standartların sağlanması: Bireylerin işe girmesinden sonra devlet, en başta iş güvencesi olmak üzere çalışanları koruyucu düzenlemelerin hayata geçirilmesi denetlenmesi ile ilgilenmek durumundadır. 5) İş yaşamında belirli bir gelir güvencesi sağlanması: Çalışma yaşamında işgücüne belirli bir ücret düzeyi (asgari ücret uygulaması) sağlanması ve bu ücretin korunması açısından alınması gereken önlemler bu politika kapsamında ele alınmaktadır. 6) İş sağlığı ve iş güvenliği koşullarının iyileştirilmesi: İşyerlerinde çalışanların sağlığı ve iş güvenliğini koruyacak önlemler alınması da çalışanlar için hayati bir önem taşımaktadır.
7) Çalışanlara Örgütlenme Hakkının Kazandırılması: Çalışanlar için kendi haklarını en iyi koruyacakları yol, kendi aralarında örgütlenmeleridir. Bu açıdan sendikal hakların tanınması da çalışma hakkının bir uzantısı olarak düşünülmektedir. 8) İşgücünün sosyal risklere karşı korunması: İşgücünün hem çalışırken karşılaşılan risklere karşı korunması, ayrıca işgücüne, çalışma yaşamı bittikten sonra belirli bir gelir güvencesi sağlanması yine çalışma hakkı kapsamında istihdam politikaları çerçevesinde düzenlenir.
İşsizlik: Çalışma istek ve kabiliyetine sahip olan ve cari ücret haddinde çalışmak isteyip de iş bulamayanların oluşturduğu istihdam düzeyidir. İstihdam: Çalışma ve gelir sağlama kararında olan bireylerin hizmetlerinden yararlanılmak üzere çalıştırılmasıdır. İşsizlik Oranı: Toplam işgücü içerisinde işsiz olanların oranıdır. İşsizlik Türleri a) Frisiyonel (Arızi) İşsizlik: Yer ve meslek değiştirme sırasında belirlenip olumsuz etkisi en az olan işsizlik türüdür. Kısmi ve geçici bir işsizliktir. b) Konjonktürel İşsizlik: Üretim hacminde zaman zaman ortaya çıkan daralmaların yarattığı işsizliktir. Yaygın işsizlik türlerinden biridir. c) Mevsimsel İşsizlik: Tarımsal yapılı ülkelerde görülen bir işsizlik türüdür. yaygın işsizlik türlerinden biridir. d) Bölge ve Sektör İşsizliği: Belli bir sektörün veya bölgenin çekici bir alan olmaktan çıkması durumunda sektörün üretiminin daralmasına bağlı olarak ortaya çıkan işsizliktir. e) Teknolojik İşsizlik: Uzun süre emek yoğun üretim metodu uygulanmaktan sermeye yoğun tekniklere geçilmesi durumunda bir kısım emeğin işsiz kalması ile ortaya çıkan işsizliktir. f) Yapısal İşsizlik: Ekonominin bütün sektörleri ile toplu ve devamlı olarak durgun bir düzeyde kaldığı dönemlerde ortaya çıkan işsizlik. g) Gizli İşsizlik: Belli bir üretim sektöründe istihdam edilenlerden bir kısmının faaliyetten çekilmesi durumunda üretim hacminde bir daralma meydana gelmemesi sonucu görülen işsizliktir
2) İşsizlik Karşısında Korumaya Yönelik Politikalar İşsizliğe ve oluşturabileceği sosyal sakıncalara karşı toplumu korumak tartışmasız devletin görevidir. İşsizlik, kişilerin iradeleri ve kusurları dışında toplumun sosyo-ekonomik yapı ve işleyişinde bir aksaklıktan kaynaklandığına göre, işsizlikle savaşımda devleti hem görevli hem de sorumlu görmek gerekir. İşsizliğe karşı sosyal korumayı öngören politikaların araçları şunlardır: 1) Nüfus Politikaları: Nüfus artışı ile istihdam olanakları arasında bir dengesizlik söz konusu ise yapısal bir işsizlik olgusu ile karşı karşıya kalınmaktadır. İzlenen ekonomi politikaları ile nüfus artışı ve istihdam arasında denge kurulamıyorsa; nüfus politikalarından bir araç olarak yararlanılabilir. Nüfus politikaları sayesinde ekonomik büyüme ve nüfus artışı verileri karşılaştırılarak dönemsel çıkarımlar yapılabilir. Bu çerçevede aile planlaması, doğum kontrolünün yaygınlaştırılması, çocuk yardımlarının sınırlandırılması gibi yollarla nüfus planlamasına yönelinebilir.
İşgücü hareketlerini yönlendiren göç politikaları ve uygulamaları da Nüfus Politikaları başlığı altında incelenebilir. Bu bağlamda devlet, kontrolsüz göçün önüne geçecek önlem ve düzenlemeleri hayata geçirerek, bir ülkede bölgeler arası eşitsizliğin artmasına ve göç alan bölgede işsizliğin yükselmesine neden olan etmenleri ortadan kaldırır. 2) Tarım Politikaları: Tarım politikaları, tarım kesiminin ağırlıklı olduğu ülkelerde, özellikle mevsimlik işsizlik ile savaşımda başvurulabilecek araçlardan birtanesidir. Bu politikalar çerçevesinde tarımsal üretime yönelik düzenlemeler işsizlik sorununa küçümsenmeyecek katkılar sağlamaktadır. Tarımsal sanayileşme ile yeni iş imkanlarının açılması, verimliliğin arttırılması, ürünlerin korunması ve pazarlanması sağlanabilir. Tarımsal örgütlenme kapsamında sendikalaşma ve kooperatifleşmenin özendirilmesi ile tarımsal alanda işsizliğin önüne geçilmektedir.
3) Yeni Bilgi ve Beceriler Kazandırma Programları Teknolojik gelişme, kalifiye işgücü gereksinimini çoğaltmaktadır. Bir başka deyişle, sanayileşmenin gelişmesi ve yaygınlaşması ile birlikte yeni iş alanları açılırken, eski iş alanları daralmaktadır. Bu koşullar altında bir yandan o döneme dek geçerli olabilmiş mesleki bilgi ve beceriler yetersiz kalıp işsizliğe yol açarken, diğer yandan açılan yeni iş alanlarının gerektirdiği vasıflara sahip nitelikli işgücünün bulunabilmesi güçleşmektedir. Bu nedenle yeni bilgi ve becerilerin kazandırılmasına yönelik eğitim politikaları ile istihdam politikaları arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Eğitimin amaçlarından biri de meslek edindirmeyi sağlamaktır. Bu nedenle, ülkenin değişen koşul ve gereksinimleri doğrultusunda yeni meslek ve becerilerin, toplumun hemen her kesimine kazandırılması gerekir. Özellikle sanayileşmekte olan ülkelerde yaşanılan teknolojik işsizlikle mücadele doğrultusunda mesleki yetiştirme programları önem kazanmaktadır.
İşsizlik sorunundan en çok etkilenen gençler, engelliler, kadınlar ve göçmenler bu hizmetlerden öncelikli olarak yararlandırılmaları gereken kesimlerdir. 4) İş Bulma Hizmetleri Bir iş ilişkisinin kurulabilmesi için önce tarafların belirlenmesi, ardından da bir araya getirilmeleri gereklidir. Bu nedenle iş arayanlarla işgücü gereksinimi duyanların karşılaşabilecekleri bir ortamın oluşması iş ilişkisinin kurulma sürecinde ilk ve belki de en önemli aşamadır. - İş bulma hizmetlerinin karşılıksız sağlanması - İşgücü hareketliliğini kolaylaştıran düzenlemeler - İşsizlikle ilgili kurumlar arasında işbirliği
5) İş yaratma Politikaları: Yeni istihdam olanakları yaratan özel kesim işverenlerine, kamu tarafından çeşitli kolaylıklar sağlanması, işsizlikle savaşım politikaları içinde yer alan düzenlemeler kapsamında yer almaktadır. Bu yolla işe yeni alınanların işverene getireceği ekonomik yükün azaltılmasına yönelik uygulamalarla işverenler eleman almaya özendirilir. İş yaratma politikaları ile işverenlere, istihdam kapasitelerindeki artışa bağlı olarak vergi bağışıklıkları ya da indirimleri getirilir, sübvansiyonlarda bulunulur.
6) Bağımsız Çalışmaya Yönlendirme Bireylerin kendi hesaplarına çalışacakları, bağımsız bir iş kurmalarına yardımcı olan politikalar da işsizlik sorununun çözümüne katkı sağlamaktadır. Bu şekilde ülke genelinde girişimciliğin desteklenip özendirilmesini öngören politikalar, yalnızca işsizlerin kendileri için yeni bir iş kurabilmeleri açısından değil, aynı zamanda küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeni istihdam olanakları açısından da değer taşımaktadır. Bu politikalar özellikle bağımlı statüler altında çalıştırılmaları konusunda güçlük çekilen engelliler yönünden ayrı bir önem taşımaktadır. Bağımsız çalışmaya yönlendirme politikalarıyla bireyler, kendilerine sağlanacak parasal ya da ayni nitelikte yardımlar ve hizmetlerle desteklenerek kendi işlerini kurmaya özendirilir. Bu yardımlar parasal nitelikte ödemeler şeklinde olabileceği gibi, faizsiz ya da çok düşük faizli krediler, kira yardımları, gümrük ve vergi bağışıklıkları şeklinde de olabilir. Bu yardımlarla daha çok ücret dışı işgücü maliyetlerinin azaltılması, küçük ve orta ölçekli işletmelerin geliştirilmesi öngörülmektedir.
7) İşsizlik Sigortası: Toplumsal yaşam içerisinde bireyler, önceden kestiremedikleri, kendi iradeleri dışında ortaya çıkan çeşitli risklerle karşı karşıyadırlar. Herhangi bir riskle karşılaşan birey, çalışması sonucu elde ettiği gelirden ve bu nedenle de geçinebilme olanağından yoksun kalmaktadır. Özellikle bağımlı statüler altında çalışanlar yönünden risklerin olumsuz etkileri daha da ağır olmaktadır. Modern toplumlarda karşılaşılabilecek risklere karşı bireylerin sosyal sigortalar aracılığıyla korunmasına çalışılır. İşsizlik sigortaları, işsizliği sosyo-ekonomik bir risk olarak kabul eden düşünsel temellere dayanmaktadır. İşsizlik, bağımlı statüler altında çalışanların, iradeleri dışında her zaman karşılaşabilecekleri, önceden kestirilemeyen bir durumdur.
- İş kazaları ve meslek hastalıkları => Mesleki riskler - Analık, hastalık, sakatlık, yaşlılık => Fiziksel riskler - İşsizlik =>Sosyo-ekonomik risk İşsizlik sigortasının temel mantığı, işsizlik durumu ile karşılaşan bireylere işsiz kaldıkları dönem için parasal bir destek ortaya konulmasıdır. İşsizlik sigortaları 19. yy sonlarından itibaren uygulamaya konmuş, ilk olarak sanayi sektörü için gerçekleştirilen uygulama, 2. Dünya savaşı sonrasında tarım kesimini de kapsayacak biçimde yaygınlaşmıştır. İşsizlik sigortasından yararlanmak, yani yardıma hak kazanmak için, kişinin hukuki düzenlemelerle getirilmiş koşulları yerine getirmesi gerekmektedir. İşsizlik, kişinin kendi iradesi dışında doğabilecek bir risk olarak kabul edildiğinden, kişinin kendi isteği ile işten ayrılması ya da iş bulmakla yükümlü kurum tarafından önerilen işi kabul etmemesi halinde kendisine işsizlik sigortası kapsamında yardımda bulunulmaz.
İşsizlik sigortasından yararlanma koşulları Kendi istek ve kusuru dışında işsiz kalmak, Hizmet akdinin feshinden önceki son 120 gün içinde prim ödeyerek sürekli çalışmış olmak, Son üç yıl içinde en az 600 gün süre ile işsizlik sigortası primi ödemiş olmak, Hizmet akdinin feshinden sonraki 30 gün içinde en yakın İŞKUR birimine şahsen ya da elektronik ortamda başvurmak gerekmektedir. İşsizlik sigortası kapsamında sunulan hizmetler İşsizlik ödeneği alanlara İŞKUR tarafından; İşsizlik ödeneği verilmesi, Genel sağlık sigortası primleri ödenmesi, Yeni bir iş bulma, Meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi verilmesi hizmetleri sağlanmaktadır