Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2012, Cil: 5, Sayı: 2, s.136-149 136 TÜRKİYE İÇİN İKİZ AÇIKLAR HİPOTEZİ TESTİ (1980-2011) ÖZET Faih MANGIR * Gelenesel Keynesyen Yalaşım, büçe açıları ile cari işlemler açığı arasında bir ilişinin olduğunu savunuren, Ricardo Denli hipoezine göre ii göserge arasında herhangi bir ilişi söz onusu değildir. Bu çalışma 1980-2011 yıllı verileri ullanılara Türiye eonomisi için iiz açı hipoezinin (büçe açığı ile cari işlemler açığı arasındai ilişi) geçerliliğini es emeedir. Johensen eşbüünleşme yalaşımı ullanara, büçe açığı ve cari açı arasında uzun dönemli bir ilişi olduğu sonucuna varılmaadır. Çalışmada elde edilen es sonuçları Türiye için büçe açığından cari açığa e yönlü nedenselli (Granger) ilişisini gösermee ve Keynesyen yalaşımı deselemeedir. Anahar Kelimeler: Büçe Açığı, Cari Açı, İiz Açı Teorisi, Eş Büünleşme Analizi JEL Sınıflaması: H62.. TESTİNG TWIN DEFİCİTS HYPOTHESİS FOR TURKEY (1980-2011) ABSTRACT While radiional Keynesian heory have poined o he budge deficis as he major cause of he rade deficis, he Ricardian Equivalence proposiion, have argued ha he deficis are no really wins. This paper examines he validiy of win deficis hypohesis (he relaionship beween he budge defici and he curren accoun defici) using he daa period 1980-2011 in Turey. Using Johansen approach, he sudy found significan long-run relaionship beween curren accoun deficis and budge deficis. The findings suppor he Keynesian approach ha shows he esence of bi - direcional (Granger) causaliy and holds he validiy of he win deficis hypohesis in Turey. Key Words: Budge Defici, Curren Defici, Twin Defici, Co-Inegraion Analysis JEL Classificaion: H62. GİRİŞ Son yıllarda üle eonomilerinde cari işlemler dengesi açıları sorunsalı ve bu problemin nedenleri üzerine birço çalışma yapılmış anca bu sorunun nedenleri onusunda bir ço farlı sonuç elde edilmişir. Küresel rizle birlie aran büçe ve cari hesap dengesizlileri maro eonomi isirarsızlıların emel nedeni olara görülmüş ve üle eonomilerinin büyümelerinin uzun solulu olması için bu dengesizlilerin çözümü onusunda poliialar üreilmeye çalışılmışır. Birço iisaçı bu onuda çalışma yapmışlar ve bu ilişinin maro eonomi isirarsızlağa yol açığını belirmişlerdir (Edwards, 2001; Megarbane, 2002; Rodri,2009). 1929 yılında yaşanan Büyü Resesyon dan sonra bir ço üle eonomisi büçe dengesi ve cari dengenin her iisinin de açı verdiği durumla arşılaşmışlardır. Burada emel maro eonomi sorun büçe açılarını azalmanın dış dengesizliğe sınır oyma hedefine olumlu aı yapıp yapmayacağıdır. Bu emel sorun cari işlemler açığı ve büçe açığının birbirlerini eiledilerini ileri süren İiz açı hipoezi ile doğrudan ilişilidir. 1980 li yılların başlarında ABD Devle Başanı Reagan döneminde, büçe açıları ve dış icare açılarının, aynı yönde haree eiğini ve bu açıların iiz olduğuna vurgu yapan hipoeze İiz açı * Yrd. Doç. Dr., Selçu Üniversiesi İisadi ve İdari Bilimler Faülesi, fmangir@selcu.edu.r
Faih MANGIR 137 hipoezi ismi verilmeedir. Bu açılar maroeonomi dengesizliğin en öü hali olduğu için hem ulusal hem de dünya eonomisi için olduça maliyeli sonuçlara yol açacaır. Çünü bu durumu çözebilme adına hem iç hem de dış finansman ihiyacı oraya çımaadır. Cari ve büçe açığı arasındai bu yaın ilişi sadece A.B.D eonomisine ai değil, Avrupa, Almanya ve İsviçre de 1990 ların başında benzer sorunlar yaşamışlar büçe açılarının arması ulusal paranın reel olara değerlenmesine yol açmış böylece cari hesap açıları armışır (Ibrahim ve Kumah,1996). Benzer şeilde, 1980 li yıllarda gelişmee olan ülelerde dış borç sorunları yaşamışlardır. Laney (1984) ve benzer birço iisaçı sürdürülemeyen büçe açılarının cari hesap açılarını arırdığını bu yüzden bu ii maro eonomi göserge arasında ço sıı bir ilişi olduğu yönünde bulgulara ulaşmışlardır. 2008 yılı global riz dönemi öncesi A.B.D eonomisinde yaşanan cari hesap dengesi açılarının yüselmesi ile İiz açı Hipoezi yeniden gündeme gelmişir (Bnz.,Barolini ve Lahiri, 2006; Coughlin vd., 2006). Tablo 1. İiz Açı Probleminde Dünyadai Son Durum (%) Sıralama Üleler Cari Denge Büçe Dengesi İiz Denge 1 S.Arabisan 22.6 10.1 32.7 2 Güney Kore 2.7 1.5 4.2 3 Almanya 5.2-1.7 3.5 4 Rusya 5.6-2.7 2.9 5 Çin 3.9-1.7 2.2 6 Endenozya 1.2-1.4-0.2 7 Tayland 2.7-3.1 2.2 8 Mesia -1.6-1.7-3.3 9 Avusralya -2.3-2.3-4.6 10 Euro Bölgesi -0.3-4.4-4.7 11 Brezilya -2.8-2.3-5.1 12 Japonya 2.7-7.9-5.2 13 Kanada -2.2-3.4-5.6 14 İalya -3.3-4.0-7.3 15 Hindisan -3.3-4.8-8.1 16 Fransa -2.0-6.4-8.4 17 Türiye -6.8-2.9-9.7 18 İngilere -2.0-9.1-11.1 19 Yunanisan -4.5-8.4-12.9 20 ABD -3.6-9.9-13.5 Kayna: Gerz, 2011 Bu çalışmanın amacı cari açı ile büçe açığı arasındai nedenselli ilişisini Türiye eonomisi için es emeir. Diğer bir ifadeyle, iiz açı hipoezi dör olası nedenselli ürü için es edilmeedir: 1) Büçe açığından cari hesap açığına doğru e yönlü Granger-nedenselliğin varlığı 2) Cari hesap dengesinden büçe açığına doğru e yönlü Granger nedenselliğinin varlığı 3) Bu ii değişen arasında Granger nedenselliğin olmadığı 4) İi değişen arasında ii yönlü nedenselli ilişisi. Türiye eonomisi iiz açı hipoezinin es edilmesi açısından olduça önemli bir üledir. Türiye eonomisinin Ağusos 1989 da finans piyasalarını liberalize emesi ile
Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2012, Cil: 5, Sayı: 2, s.136-149 138 birlie yaşanan liberalizasyon süreci üle eonomisinin yabancı sermaye hareelerinin arığı dönemi ifade emeedir. 1989 öncesinde Merez Banası esas işi hüümein büçe açılarını para basara finanse emeeyen, liberalleşme dönemi sonrası para poliiası ısa vadeli dış ayna aışını sürdürmeyi hedefleyen isirarlı ur poliiası uygulanmışır (Eğilmez, 2010). Gere dış icarein aran önemi gerese sermaye hareelerinin serbesleşirilmesi cari işlemler avramını daha sı gündeme aşımışır. Buna bir de Türiye nin farlı eonomi ve polii şarların eilemesi sonucu yaşadığı 1994, 1998 ve Kasım 2000-Şuba 2001 rizleri elenince, cari dengenin önemi daha da armışır (Erılınç, 2006:3). Dışa açı büyüme modelini benimsediği 1980 yıllardan sonra beri Türiye de yüse dış icare açıları ile arşılaşmışır. Aran dış açılar finansman sorununu beraberinde geirmiş 1994 ve 2001 dönemlerinde ii büyü finansal riz oraya çımışır. Bu rizler sonucunda yüse devalüasyonlar yapılmışır (Asu ve Başar, 2009:3). Türiye de 2010 sonuna adar sürdürülen Yüse faiz-düşü ur poliiası nedeniyle, ihraca- ihala dengesi ısaca dış icare açığı özellile TL nin değerli olduğu dönemlerde açılmışır. TL nin nispi olara değerli uulma poliiası, enflasyonu düşürme ve oplam borç yüünü azalma açısından olumlu bir arar olara abul görülse de, uzun vadede yuriçi üreimin uluslararası reabe gücünü azalıcı ve cari açığı arırıcı bir rol oynamışır (Karagöl, 2011:12). Yani Türiye'de cari açı araren büçe açığı azalır, cari açı azalıren büçe açığı arar. Bunun emel nedeni Tür vergi siseminin dolaylı vergilere olan bağımlılığıdır. İhalde alınan KDV'nin sisemde önemli bir yer uması nedeniyle ihalaa yüselişin yaraığı cari açıai arış büçe açığını azalıcı ei yapar (Eğilmez, 2010). Tablo 2. Türiye de Büçe Ve Cari Hesap Dengesi (%) Yıllar Büçe Dengesi Cari Hesap Dengesi 2002 11.4 0.3 2003 8.8 2.5 2004 5.4 3.7 2005 1.5 4.6 2006 0.5 6.1 2007 1.6 5.9 2008 1.8 5.6 2009 5.5 2.2 2010 3,6 6,6 2011 2.9 6.8 Kayna: Tui,2012 1. TEORİ VE LİTERATÜR ÖZETİ İiz açı hipoezinin avramsal ifadesi milli gelir özdeşliği ile açılanmaadır (Vamvouas, 1999). Devlein Olduğu Dışa Açı Eonomide Tasarruf-Yaırım Özdeşliği: Devlein olduğu açı bir eonomide oplam alep; Y= C + I + G + (X-M) (1.1) yada X-M = NX ise Tüeim = C Yaırım = I Hüüme Harcamaları = G Ne İhraca = X-M (İhraca-İhala)
Faih MANGIR 139 Y = C+I+G+NX dir. (1.2) Buradan Y C G = I + NX yazılır. (1.3) S = Y - C G ulusal asarruflara eşi olduğu için S = I + NX, elde edilir. (1.4) İiz açı eorisine göre: Büçe açığı olduğunda (G>T) ulusal asarruf azalır (S = Y C G) azalan milli gelir yabancı sermaye girişine neden olup dış icare açığını arıracaır (NX<0). Bu yüzden büçe açığı cari açığa neden olacaır. Lieraürde büçe açığı ve cari işlemler açığı arasındai ilişiye odalanan ii emel eori yalaşım bulunmaadır. Bu yalaşımlardan ili, gelenesel Keynesyen yalaşımdır. Gelenesel Keynesyen yalaşıma göre büçe açığı ile cari işlemler açığı arasında poziif yönlü bir ilişi bulunmaadır. İinci yalaşım ise büçe açığı ve cari işlemler açığı arasında herhangi bir ilişinin olmadığını savunan Ricardocu denli hipoezidir. Türiye de bu onuda yapılan çalışmalardan bazıları Ricardocu Denli Hipoezini deseleren bazıları Keynesyen yalaşımla uarlı sonuçlar elde emişlerdir. Bilgili ve Bilgili (1998), Türiye, Singapur ve ABD için 1975 93 dönemini apsayan çalışmalarında her üç üle için Ricardocu Denli Hipoezini deseleyen sonuçlara ulaşmışlardır. Kuşepeli ve Wallece (1999) ın çalışmasında ise büçe açılarının cari açılara yol açığı sonucuna ulaşılmışır. Zengin (2000) çalışması, 1987 1999 dönemi üçer aylı verileri ullanara gelenesel Yalaşımı deselemeedir. Kular ve Şimşe (2001), 1984 2000 dönemine ai üçer aylı verileri ullanara büçe açıları ve cari açılar arasında nedenselli ilişisinin varlığı doğrulanmışır. Abosancı ve Tunç un (2002) çalışmasında ise 1987 2001 dönemine ai veriler ullanılara ii açı arasında bir nedenselli ilişisi olduğunu doğrular bulgulara raslanmışır. Aa ve Yücel (2003) 1975 2002 dönemine ai yıllı verileri ullanara büçe açıları ile cari işlem açıları arasında uzun dönemli bir ilişi bulmuşlardır. Uulu (2003) 1950-2000 dönemi es sonuçlarına göre ii açığın arasındai eori bağın ampiri olara da anılanmaadır. Günaydın (2004), iiz açılar hipoezini 1987-2003 dönemini esas alara Türiye için es emişir ve büçe açıları ve cari açılar arasında bir nedenselli ilişisinin varlığını doğrular sonuçlara ulaşmışır. Arıcan (2005) 1988-2003 yılları arasında yıllı verilerle yapığı Regresyon- Lagrange yönemi bulguları Ricardocu denli hipoezini deselemeedir. Asu ve Başar (2005) ise 1989-2003 aralığını es emiş ve elde eiği sonuçlara göre, iiz açılar hipoezinin Türiye için geçerli olmadığını belirmişlerdir. Barışı ve Kesioğlu (2006) 1987-2003 yıllarına ai çeyre verilerle yapıları çalışmada VAR- ii yönlü nedenselli ilişisi espi emişlerdir.
Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2012, Cil: 5, Sayı: 2, s.136-149 140 Timur (2006), iiz açı eorisini 1985 2003 dönemi için es emiş ve gelenesel yalaşımı deseler nielie sonuçlara ulaşmışır. Ünsal (2006) 1980 2004 dönemi verilerini ullanara elde eileri sonuçlara göre ii değişen arasında ısa ve uzun dönemde bir ilişisi olduğu sonucuna ulaşılmışır. Yaldız (2006) 1994-2005 dönemini örne alara yapığı analizde iiz açılar hipoezi geçerli olduğunu belirmeedir. Şimşe vd. (2007) 1987-2006 yılları arası çeyre dönem verileri ile yapığı çalışma sonuçları (Ç) İiz açı hipoezini deselemişir. Acaravcı ve Özür (2008) Türiye için 1987-2005 çeyre verilerle yapığı sınır esi-ardl sonuçları uzun dönemde iiz açı hipoezinin geçerli olduğunu belirmeedir. Yine Çeli vd. (2008) ve Erdinç (2008) iiz açı hipoezini deseleyen sonuçlara ulaşmışır. Son olara, Yapralı (2010) 2001-2009 aylı verilerle Alınaş ve Taban (2010) 1974-2007 dönemi yıllı verilerle yapıları çalışmalar İiz açı hipoezini deselemeedir. 2. METODOLOJİ VE VERİLER Türiye Eonomisi nde iiz açılar hipoezini es eme ve büçe açıları ile cari açılar arasındai nedenselliğin yönünü inceleyebilme için çalışmamız da 1980-2011 dönemi yıllı verileri ullanılmışır. Bu verilere Maliye Baanlığı (MB) ve Türiye Cumhuriyei Merez Banası (TCMB) aynalarından ulaşılmışır. Büçe açığı ve cari açı olma üzere ii değişen ullanılmışır. Büçe açığı değişeni olara, Büçe Dengesi/GSYİH (BA), cari açı gösergesi olara ise cari hesap dengesi/gsyih (CA) oranları ullanılmışır. Cari açı değerleri nominal ur ile TL ye çevrilmişir. Çalışmadai emel model, eşili (1)'dei gibidir: CA = β 0 + β 1 BA + u (2.1) Çalışmamızda hipoezlerin geçerliğinin es edilmesi için zaman serileri genel meodolojisi ullanılmışır. Öncelile serilerin durağan olup olmadığı araşırılmış daha sonra ise değişenler arasında eşbüünleşme ilişisi incelenmişir. Son aşamada ise haa düzelme modelleri ve Granger nedenselli analizi ile iiz açı hipoezi es edilmişir. Johansen eşbüünleşme esi için öncelile serilerin durağan olup olmadılarının es edilmesi geremeedir. Bu amaçla ADF (Augmened Dicey-Fuller) ve Phillip-Perron birim ö esleri ullanılmışır. Her ii değişen için de seviye değerlerinde birim ö içerdileri hipoezi reddedilemez ien, birinci farlarında birim ö hipoezi içerdileri hipoezi reddedilmişir. Bu yüzden her ii değişenin de seviye değerlerinde durağan olmadıları, birinci farlarında durağan olduları abul edilmeedir. Diğer bir ifade ile her ii değişen birici dereden büünleşiir (I(1)). Eonomeri analizlerde zaman serilerinin birim ö içermesi sahe regresyon problemine yol açmaadır. Sahe regresyon durumunda seriler arasında arasında bir ilişi olmadığı halde, serilerin aşıdıları ora rend sebebiyle aralarında ilişi varmış gibi görüleceir. Sahe regresyon durumunda serilerin farları alınara regresyona soulabilir. Anca bu durum uzun dönem dengesi için önemli olan bilgilerin aybedilmesine yol açmaadır. Arı değişenlerin birinci farları ullanıldığından, bu değişenlerin arasında olması muhemel uzun dönemli ilişiyi görme olasılığı oradan almaadır (Eruğrul, 2006:103).
Faih MANGIR 141 Bu çalışmada, değişenler arasında eş-büünleşme olup olmadığı Johansen eşbüünleşme esiyle araşırılmışır (Johansen ve Juselius, 1990: 169-210). Johansen-Juselius (1990) mehodunun en büyü avanajı, Engle-Granger (1987) yönemine nazaran aynı dereceden durağan değişenler arasında birden fazla uzun dönemli ilişiyi oraya oymasıdır (Aydoğuş ve Çaı, 2006:67). Johansen-Juselius (J-J) yalaşımı değişenler arasında eş-büünleşmenin var olup olmadığını araşırmanın yanında ahmin edilen paramerelere ısılar onulması ve Veör Haa Düzelme Modelinin (VECM) ahminine olana sağlaması gibi avanajları nedeni ile lieraürde yaygın bir şeilde ullanılmaadır (Aslan ve Aslan, 2009:33). Koenegrasyon yöneminde ullanılan veör ooregresif (VAR) modeli aşağıdai gibi oluşurulmuşur. X + u = Π1X 1 + Π 2 X 2 +... + Π X (2.2) Burada Π i, (i=1,2,3,..., için) modeldei paramereleri göseren (nxn) boyuundai maris; u ise (nx1) boyuundai veörün göserdiği haa erimidir. X de daha önce söylendiği gibi I(1) değişenlerin oluşurduğu (nx1) boyuundai veörü gösermeedir. L gecime operaörü olma üzere Δ=(I-L) olara anımlanırsa yuarıdai eşili, haa düzelme modeli (ECM) şelinde yeniden yazılabilir. 1 i i= 1 ΔX = ΓΔX +ΠX + u i (2.3) Burada ΔX, I(0) olan bir veördür. Ayrıca I, (nxn) boyuundai birim marisi göserme üzere; 1, i=1, 2, 3,..., -1 Γi = i= 1 ve Π = j=1 Π i I Π j I 3.3 numaralı eşili veör haa düzelme modelini (VECM) gösermeedir. Bu eşilie Π marisi, her biri (nxr) boyuundai α ve β gibi ii marise bölünebilir. Burada r her bir marisei bağımsız veör sayısını yani söz onusu veörlerin ranını vermeedir. Buna göre, Π=α β (α ifadesi α marisinin devriğini ifade emeedir ) olacaır. Bu marisen α marisi süun sayısı adar yani r ade eşbüünleşi veör içermeedir. Öe yandan β ise denge marisidir ve dengeye dönüş hızını göserir (Paerson, 2000: 611). Bu durumda denlem 3 nolu denlem şu şeilde de yazılabilir; 1 i= 1 i i ( α, β ) X u ΔX = Γ ΔX + + (2.4) Johansen in en yüse olabilirli yalaşımı, X marisinin elemenleri arasında r ade eşbüünleşi ilişi olduğunu öne süren sıfır hipoezinin es edilmesini sağlar. Bu durumda H 0 : Π=α β olacaır. Eğer, değişenler arasında eşbüünleşi ilişi yosa yani r=0 ise Π=0 olacaır. Bu nedenle, eşbüünleşme esi, Π asayı marisinin, sıfırdan anlamlı derecede farlı, eigen değerlerinin olup olmadığını es eder. Bu yalaşım aynı zamanda
Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2012, Cil: 5, Sayı: 2, s.136-149 142 sıfır ile n arasında ( 0 r n) aç ade eşbüünleşme ilişisi olduğunu da es eder (Masaçı, 2004:115) İi değişen arasında eşbüünleşi ilişi çııan sonra bu bu değişenler arasında e yönlü veya ii yönlü Granger nedenselli ilişisi olması geremeedir (Engle ve Granger, 1988:200). Granger nedenselli esi yapma için il önce değişenler arasında eşbüünleşme ilişisi incelenir. Bu sebeple serilerin durağanlılar incelenmelidir. Seriler I(1) çıarsa eşbüünleşme ilişisine baılır. Eşbüünleşme ilişisi varsa; Haa Düzelme Modeli( Error Correcion Mechanism) urulur. Haa düzelme modeli uzun dönem dengeden ısa süreli sapmaları oradan aldırma için urulur. Modeldei haa düzelme asayısı ısa dönem dengesizlilerin ne adarının her dönemde giderildiğini göserir. Değişenler birinci merebeden durağan yani I(1) ve aralarında eşbüünleşme ilişisi varsa nedenselli esine haa düzelme faörü de elenir ve aşağıdai şeli alır: ΔX x i = 1 i = α + β ΔX + γ ΔY + θ ECT + ε i = 1 i x x i x (2.5) y i= 1 i ΔY = α + β ΔY + γ ΔX + θ ECT + ε i= 1 i y y i x (2.6) Yuarıda belirildiği gibi Engle-Granger e göre eğer seriler eşbüünleşi iseler aralarında e yönlü veya ii yönlü nedenselli ilişisi olmalıdır. Nedenselliğin yönü, 2.5 ve 2. 6 numaralı denlemlere göre bulunur. 2.5 ve 2.6 numaralı denlemler için γ asayılarının sıfıra eşi olup olmadığı es edilir. Bu aşamada yapılan zayıf Granger nedenselli esidir. Zayıf Granger nedenselli esi Asufu-Adjaye arafından ısa dönem nedenselli olara yorumlanmışır. Bağımlı değişenlerin sadece ısa dönem şolara epi vereceği ifade edilmişir.( Adjaye, 2000: 255) Kısa dönem nedenselli için emel hipoez γ 1 = γ 2 =..= γ =0 olara urulur. Alernaif hipoez ise değişenlerden en az birinin sıfırdan farlı olacağını ifade eme üzere γ 1 γ 2.. γ 0 biçiminde urulur. Yine değişenlerin birlie anlamlılığı ölçüldüğü için F esi yapılır. Temel hipoez abul edilirse ısa dönemde Granger nedenselli olmadığı, alernaif hipoez abul edilirse ısa dönemde Granger nedenselli olduğu söylenir. Haa düzelme modelinin asayısı yuarıda belirildiği gibi uzun dönem dengeden sapmanın ne adarının düzelildiğini belirir. Eğer haa düzelme modelinin asayısı da ilave edilirse güçlü Granger nedenselli elde edilir. Buna uzun dönem Granger nedenselli esini denir. (Adjaye, 2000:255) Bu durumda (2.5) numaralı denlem için uzun dönem nedenselli incelenme isenirse; emel hipoez γ 1 = γ 2 =..= γ =θ x =0 biçiminde urulur. Burada ısa dönem nedensellien farlı olara haa düzelme erimi de elenmişir. Alernaif hipoez ise γ 1 γ 2.. γ θ x 0 biçiminde urulur. Eğer emel hipoez abul edilirse uzun dönemde Y değişeni X değişeninin Granger nedeni değildir denir. Alernaif hipoez abul edilirse uzun dönemde Y değişeni X değişeninin Granger nedenidir denir. Aynı şeilde (2.6) numaralı denlem içinde uzun dönem nedenselli yönü belirlenir.
Faih MANGIR 143 2.1. Ampri Sonuçlar Çalışmamızda ullanılan serilerin durağan olup olmadılarını belirleme amacıyla ullanılan esler genişleilmiş Dicey-Fuller (ADF) ve Phillips- Perron (PP) birim ö esleridir. Aşağıda Tablo 3 de ADF ve PP esinin sonuçları sunulmaadır. Tablo 3. ADF ve PP Tes Sonuçları ADF Tesi Sonuçları BA -1.54 ΔBA -4.77** CA -1.48 ΔCA -5.54** BA ve CA serisi için ADF rii değerleri %1=-3.66 %5=-2.96, serisi için ADF rii değerleri %1=-4.152 %5=-3.502 ΔBa ve ΔLY serileri için ADF rii değerleri %1=-3.67 %5=-2.96 * %5 anlamlılı düzeyi, ** %1 anlamlılı düzeyi PP Tesi Sonuçları BA -2.07 ΔBA -4.78** CA -1.39 ΔCA -7.51** BA ve CA serileri için ADF rii değerleri %1=-3.66, %5=-2.96, ΔBA ve ΔCA serileri için ADF rii değerleri %1=-3.67 %5=-2.96 * %5 anlamlılı düzeyi, ** %1 anlamlılı düzeyi Tablo (3) incelendiğinde; Tablonun sol arafı için, hesaplanan değerleri mula değer olara, Dicey ve Fuller ablo rii değerinden üçü olduğu, yani serilerin birim öe sahip olup durağan olmadığı, Tablonun sağ arafından ise, serilerinin birinci farları için hesaplanan rii değerlerin ADF ablo rii değerlerinden mula değer olara büyü olduğu yani serilerin birinci farlarının durağan olduları gözlenmeedir. Yani ADF esi sonuçlarına göre BA ve CA serilerinin düzey halde durağan olmadığı, birinci farları alındığında ise durağanlaşığı görülmeedir. BA ve CA serileri, I(1) olara (birinci dereceden büünleşi) adlandırılmaadır. Tablo 4. Johansen Eş-Büünleşme Tesi Sonuçları Seriler: CA, BA r Iz Tesi Krii değer Max. Özdeğer Krii Değer Sonuç 5% Tesi 5% r=0 19.19437 (2) 18.39771 17.14769 (2) 15.83806** r 1 3.356316 3.841466 3.356316 3.841466** Eşbüünleşi r: Koenegrasyon veörünün sayısı Opimum gecime uzunluğu Schwarz rierine göre 1 olara alınmışır. **Koenegrasyonun bulunmadığına dair boş hipoezin yüzde 5 anlamlılı seviyesinde reddedildiğini gösermeedir.
Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2012, Cil: 5, Sayı: 2, s.136-149 144 Tablo 4 dei sonuçlar, ele alınan değişenler arasında eş-büünleşmenin olmadığı yönündei H0 hipoezinin reddedildiğini ve değişenler arasında bir eş-büünleşme veörünün bulunduğunu gösermeedir. Buna göre söz onusu değişenler arasında eşbüünleşme vardır, yani değişenler arasında uzun dönemli ilişi bulunmaadır. Eş-büünleşme veörü, cari açı ve büçe açığı değişenlerinin asayılarına göre a normalize edildiğinde değişenler arasındai ilişiler aşağıdai gibi olmaadır: CA = -0.108 BA (2.2.1) Yuarıdai denleme göre, uzun dönemde büçe açığı, cari açığı negaif, eilemeedir. Buna göre incelenen dönemde büçe açığındai % 1 li arış cari açığı % 0.108 oranında arıracaır. Denge durumundan ısa dönemli sapmalar haa düzelme parameresinin asayısının büyülüğüne bağlı olara düzelileceir (Gujarai, 2001, s. 729; Enders, 1995, s. 367). Haa düzelme parameresinin asayısının isaisisel açıdan anlamlı çıması, sapmanın varlığını gösermeedir. Kasayının büyülüğü ise uzun dönem denge değerine doğru yaınlaşma hızının bir gösergesidir. Uygulamada, haa düzelme parameresinin negaif ve isaisisel açıdan anlamlı olması belenmeedir. Bu durumda, değişenlerin uzun dönem denge değerine doğru hareeinin olacağı ifade edilmeedir. Denge durumundan ısa dönemli sapmalar haa düzelme parameresinin asayısının büyülüğüne bağlı olara düzelileceir (Gujarai, 2001, s. 729; Enders, 1995, s. 367). Tes sonuçları haa düzelme erimi (-1<ECT<0) negaif ve isaisisel olara anlamlı olduğu için haa düzelme meanizması çalışmaadır ve bir dönemde meydana gelen dengesizli sonrai dönemde ya da dönemlerde düzelebileceir. Bu bulgulara göre, büçe açığının gözlenen değeri ile uzun ya da denge değeri arasındai farın her ayda bir 0.08 adarının oradan alığını veya düzeldiğini söyleme mümündür. Başa bir ifade bir sapma meydana geldiği zaman, her ay bu sapmanın %8 gibi üçü bir oranda düzelme meydana gelmeedir. Ele alınan değişenlerin birinci farları ile aynı dereceden durağan olmaları ve değişenler arasında eş-büünleşme ilişisinin olması nedeniyle çalışmada, değişenler arasındai nedenselliğin espii için veör ooregresif model (VAR) yerine veör haa düzelme modeli (VECM) ullanılmışır. VAR modelde değişenlerin il farlarının ullanılması uzun dönem ilişisini oradan aldıracağı için VAR model anca değişenler arasındai ısa dönem ilişilerini gösermeedir. Ayrıca Sandar Granger nedenselli esi (1988) ile espii mümün olmayan, değişenler arasındai ısa ve uzun dönem ilişisi VECM de ayır edilebilmee, böylece nedenselliğin aynağı her ii dönem için de ayrı ayrı espi edilebilmeedir. Veör haa düzelme modelinin önemli bir başa özelliği ise, aynı model içinde değişenlerin hem düzey hem de far değerlerini içeriyor olmasıdır (Yavuz, 2005:280). Büçe açığı ve cari açı arasındai nedenselli ilişisine ai VECM modeli 2.2.2 ve 2.2.3. modellerde göserilmeedir. ΔCA x i = 1 i = α + β ΔCA + γ ΔBA + θ ECT + ε i= 1 i x x i x (2.2.2)
Faih MANGIR 145 y ΔBA = α + β ΔBA + γ ΔCA + θ ECT + ε i = 1 i i = 1 i y y i x (2.2.3) Veör haa düzelme modeline dayalı olara oraya çıan nedenselliğin aynağının belirlenebilmesi için, açılayıcı değişenlerin büün asayılarına birlie uygulanan Wald esine ve uzun dönem oenegrasyon ilişisinden elde edilen bir dönem gecimeli haa düzelme erimlerinin asayılarına uygulanan esine baılması geremeedir. Uygulanan Wald esi sonucunda açılayıcı değişenlerin asayılarının grup olara F-isaisiğine göre isaisisel olara anlamlı olması durumunda ısa dönem veya haa düzelme erimlerinin asayılarının isaisiğine göre anlamlı çıması durumunda ise uzun dönem nedensellien bahsedilmeedir (Alınaş ve Öz, 2010: 1977). Kısa dönem nedenselli için 2.2.2 ve 2.2.3. numaralı denlemlerde sırasıyla; 2.2.2. numaralı denlem için ΔCA eriminin gecimeli değerlerine F esi yapılır (uygulamada wald esi ullanılmışır), 2.3.3. numaralı denlem için ise ΔBA eriminin gecimeli değerlerine F esi yapılır. Uzun dönem nedenselli için ise (2.2.2.) ve (2.2.3.) numaralı denlemlerde sırasıyla; (2.2.2) numaralı denlem için ΔCA eriminin gecimeli değerleri ile ECT eriminin asayısına beraber F esi yapılır, 2.3.3. numaralı denlem için ise ΔBA eriminin gecimeli değerleri ile ECT eriminin asayısına beraber F esi yapılır. Karar verme süreçleri meodoloji ısmında anlaıldığı için erar edilmeyeceir. Nedenselli ilişisi yuarıdai dördüncü ve beşinci eşililerde cari açı ve büçe açığı gösergeleri üzerindei asayıların anlamlılığı es edilere bulunmaadır. Cari açı (CA) ile Büçe Açığı (BA) arasındai nedenselli ilişisi ablo 3 da göserilmişir. Table 3. Granger Nedenselli Tesi Bağımlı Değişen Granger Nedenselli (Bağımsız Değişen) Kısa Dönem Nedenselli Uzun Dönem Nedenselli ΔΧΑ Δ ΒΑ ΕCΤ/ Δ ΧΑ ΕCΤ /ΔΒΑ Δ ΧΑ 3.242 5,381 Δ ΒΑ 0.664 0.391 Uygun Gecime Sayısı Schwarz Bilgi Krierine Göre Seçilmişir. * 5% anlamlılı seviyesi ** 1% anlamlılı seviyesi Tablo 3 incelendiğinde F-Wald isaisiğine dayalı ısa dönemli nedenselli ilişisinin büçe açığından cari açığa doğru bir nedenselliği deselediği görülmeedir. Haa düzelme eriminin asayısının anlamlılığına dayanan uzun dönemli nedenselli esleri ise büçe açığının haa eriminin de isaisisel olara anlamlı olduğu büçe açığı (BA) değişenin cari açığının uzun dönem nedenselliği deselediği sonucuna ulaşılmışır. Kısacası, elde edilen sonuçlar; büçe açığında arış veya büçe fazlasında azalış selinde endisini göseren büçe dengesinde oluşabilece herhangi bir bozulmanın, özellile uzun dönemde ve dolaylı olara cari dengeyi negaif yönde eilediği yönünde anımlanan "iiz açı hipoez ini deseler nielie olup, ilişinin yönü ise büçe açılarından cari açılara doğrudur.
Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2012, Cil: 5, Sayı: 2, s.136-149 146 SONUÇ Türiye eonomisinde uzun yıllardır büçe açığı ve cari işlemler açığı gözlemlenmeedir. Iiz açı hipoezi de, büçe açığı ile cari işlemler açığı arasında bir ilişinin varlığını işare emeedir. Bu çalışmada, 1980-2011 dönemi yıllı verileriyle iiz açı hipoezinin Türiye eonomisi için geçerliligi Esbüünlesme analizi ve Granger Nedenselli esi ullanılara incelenmişir. VAR (Vecor Auoregression) modeline dayanan Johansen esbüünlesme analizi ve Granger Nedenselli esi ullanılara büçe açıları ile cari açı arasındai nedenselliğin yönü incelenmişir. Esbüünlesme analizinde, büçe açığı ve cari açı arasında uzun dönemli bir ilişi olduğu sonucuna varılmaadır. Diğer bir değişle Esbüünlesme analizi bulguları büçe açıgı ve cari açı değişenlerinin uzun dönemde zaman içerisinde beraberce haree eilerini göserip aralarındai eori bağın varlığını ampiri olara doğrulamaadır. Bu sonuç Keynesyen iiz açılar hipoezini deseler yöndedir. Ayrıca büçe açıları ile cari açı arasındai ilişinin yönünün büçe açılarından cari açılara doğru olduğu sonucuna varılmışır. Diğer bir ifade ile büçe açıları cari açıların nedenidir. Elde edilen sonuç, lieraürde gerçeleşirilen ço sayıda çalışmanın ulaşığı sonuç ((Abosancı ve Tunç (2002), Yücel ve Aa (2003), Erdinç (2008), Şimşe vd. (2007), Çeli vd. (2008), Acaravcı ve Özür (2008), Yapralı (2010)) ile uarlıdır. Genel olara, büçe açığını apama, oplam alep basılarını azalara, cari açılarda iyileşme sağlayacaır. Bu yüzden IMF-ipi programlar gelişmee olan ülelere genellile büçe açığını apama yönlü isirar programları avsiye emeedirler. Anca, Türiye eonomisinde özellile 2001 yılı sonrası mali disiplin uygulamaları gerçeleşse de cari açılarda isenen iyileşme görülememişir. Çünü uygulanan mali disiplin poliiaları ile alebin onrol alına alınması ve cari açığın azalması gecimeli olabilir. Bunun nedeni dış icare ve cari açı gösergesinin yürüülen faiz, ur poliialarından da eilenmesidir. Bu yüzden sadece mali reformlar e başına yeerli değildir, eş anlı olara yapısal nedenlere dönü dış icare poliiaları da yürüülmelidir; Çünü her ne adar büçe açıları cari açılara yol açsa da cari açıların asıl belirleyicisi değildir. 2001 sonrası Türiye eonomisinde enflasyon raamlarının azalması, yüse arlılı ve büyüme, banacılı seöründe reabei hızlandırmış ve redi arışına neden olmuşur. Böylece aran cari açı risine arşı TCMB fiya isirarı poliiasının seyri için e önlemler almışır. Banacılı seöründe zorunlu arşılılardai arış gibi banacılı seöründe alınan edbirlerle, 2002 sonrası eonomide süregelen düşü faiz oramında borçlulu oranlarının yüselmesi ve bunun ileride varlı fiyalarında arışa yol açma risi engellenmeye çalışılmışır. KAYNAKÇA ACARAVCI, A. ve ÖZTÜRK, İ. (2008), Twin Deficis Phenomenon: Empirical Evidence From he ARDL Bound Tes Approach for Turey, Bullein of Saisics & Economics, 2(A08), 57-64. ADJAYE, Asufu J. (2000). The relaionship beween energy consumpion, energy prices and economic growh: ime series evidence from Asian developing counries, Energy Economics, 22: 615 625 AKBOSTANCI, E. ve TUNÇ, G.İ. (2002), Turısh Twın Defıcıs: An Error Correcıon Model Of Trade Balance, METU ERC Woring Papers, paper no: 01/06.
Faih MANGIR 147 AKSU H. Ve BAŞAR S. (2005), İiz açılar hipoezinin Türiye açısından araşırılması, İisa İşleme ve Finans Dergisi, 20: 109-14 AKSU Hayai, BAŞAR Selim, (2009), Türiye İçin İiz Açılar Hipoezi'nin Tahmini:Bir Sınır Tesi Yalaşımı, Anara Üniversiesi SBF Dergisi, 64 (4):1-14 ALTINTAŞ, H. ve TABAN, S. (2010), Türiye de İiz Açı Sorunu ve Feldsein- Horioa Hipoezi: ARDL Yalaşımı ve Nedenselli Araşırması, Küresel Krizler ve Eonomi Yöneişim, Turgu Özal Uluslararası Eonomi ve Siyase Kongresi-I, 15-16 Nisan 2010, Malaya: Bildiri Kiabı, 1704-1734. ALTINTAŞ, H. ve B. ÖZ, Türiye de Kur Değişenliği ve İhraca İlişisinin Eonomeri Analizi: 1989-2008, Turgu Özal Uluslararası Eonomi ve Siyase Kongresi-I, Küresel Krizler ve Eonomi Yöneişim, 15-16 Nisan 2010, Malaya, 1964-1984, hp://web.inonu.edu.r/~ozal.congress/pdf/119.pdf (21.12.2011) ARICAN, E. (2005), Ricardocu Denli Teoremi ve Teorilerde Kamu Açılarına İlişin Yalaşımlar: Türiye Eonomisine İlişin Bir Uygulama, Marmara Üniversiesi İİBF Dergisi, 20(1), 77-94. ASLAN Mura ve ASLAN Kürşad (2009), Türiye de 1963 2006 Döneminde Kamu ve Özel Seör Ücreleri Üzerine Ampiri Bir Uygulama, Esişehir Osman Gazi Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 10 (1): 23-44 ATA, A. Y. ve F. YÜCEL (2003), Eş-Büünleşme ve Nedenselli Tesleri Alında İiz Açılar Hipoezi: Türiye Uygulaması, Çuurova Ensiüsü Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 12 (12). AYDOĞUŞ Osman ve ÇATIK Nazif (2006), Türiye de Para İamesi Alında Para Talebi: 1986 2005, Tis Aademi ( I): 59:73 BARIŞIK, S. ve KESİKOĞLU, F. (2006), Türiye de Büçe Açılarının Temel Maroeonomi Değişenler Üzerine Eisi (1987-2003 VAR, Ei-Tepi Analizi, Varyans Ayrışırması), Anara Üniversiesi SBF Dergisi, 61(4), 59-82. BARTOLİNİ, L ve A. LAHİRİ (2006) Twin Deficis, Tweny Years Laer, Curren Issue in Economics and Finance, Federal Reserve Ban of New Yor, 12, No. 7. BİLGİLİ, E. ve F. BİLGİLİ (1998), Büçe Açılarının Cari işlem Dengesi Üzerindei Eileri: Teori ve Uygulama, İşleme-Finans Dergisi, (146), 4 16. COUGHLİN, C.C., M.R. PAKKO ve W. POOLE (2006) How Dangerous is he U.S. Curren Accoun Defici? The Regional Economis, 5 9. ÇELİK, S., DENİZ, P. ve EKEN, S. (2008), Eşbüünleşme Analizi ile Alı Gelişmee Olan Üle İçin İiz Açılar Hipoezi, 2. Ulusal İisa Kongresi, 20-22 Şuba 2008, İzmir. DİCKEY, D. A. ve W. A. FULLER (1979), Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of he American Saisical Associaion, 74, 427 431. EDWARDS, S., (2001), Does Curren Accoun Maer?, Naional Bureau of Economic Research (NBER), Woring Paper No. 8275. EĞİLMEZ, Mahfi (2010), Türiye ve İiz Açı, Radial Köşe Yazısı, 23,03,2010
Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2012, Cil: 5, Sayı: 2, s.136-149 148 ENDERS, W. (1995), Applied Economeric Time Series, John Wiley & Sons, Inc., New Yor. ERDİNÇ, Z. (2008), İiz Açılar Hipoezinin Türiye de 1950-2005 Yılları Arasında Eşbüünleşme Analizi ve Granger Nedenselli Tesi ile İncelenmesi, Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(1), 209-222. ERKILIÇ Serdar (2006), Türiye de Cari Açığın Belirleyicileri, Uzmanlı Yeerlili Tezi, TCMB Yayınları ERTUĞRUL, Hasan Mura (2006), Türiye de Enerji Tüeimi ve Sanayi Kama Değeri İlişisi, (Yayınlanmamış Yüse Lisans Tezi, Balıesir Üniversiesi SBE GERZ Mehme (2011), Cari Açı Nedeniyle Mayıs Dalgalanması Seri, Capial Dergisi, Haziran Sayısı GUJARATİ, N. Damador (2009), Temel Eonomeri, (Çev. Ü. Şenesen & G.G. Şenesen), Lieraür Yayınları, İsanbul GÜNAYDIN, İ. (2004), Büçe ve Ticare Açıları Arasındai İlişi: Türiye Uygulaması, Eonomi Yalaşım Dergisi, 15 (52 53):143 159. IBRAHİM, S. B. ve KUMAH, F.Y. (1996) Comovemens in Budge Deficis, Money, Ineres Rae, Exchange Rae and he Curren Accoun Balance: Some Empirical Evidence, Applied Economics, 28: 117-130. JOHANSEN, S. (1991), Esimaion and Hypohesis Tesing of Coinegraion Vecors inn Gaussian Vecor Auoregressive Models, Economerica,59 (6):1551 1580 JOHANSEN, S. ve K. JUSELİUS (1990), Mamum Lielihood Esimaion and Inference on Coinegraion wih Applicaions o he Demand for Money, Oxford Bullein Of Economics and Saisics, Vol. 52, Issue 2. KARAGÖL Erdal Tanas (2011), Cari Açı Tarışmaları Gölgesinde Küresel Eonomi Kriz Ve Türiye Eonomisi, SETA Analiz, Sayı 45, Kasım KUŞTEPELİ, Y. R. and WALLACE, M. (1999), The effec of inflaion on he difference beween invesmen and savings and he relaion o win deficis, Unpublished paper, Clemson Universiy. KUTLAR, A. ve M. ŞİMŞEK (2001), Türiye de Büçe Açılarının Dış Ticare Açılarına Eileri, Eonomeri Bir Yalaşım: 1984 2000, Douz Eylül Üniversiesi, İİBF Dergisi, 16 (1):1 13. LANEY, L. (1984) The Srong Dollar, he Curren Accoun and Federal Deficis: Cause and Effec, Federal Reserve Ban of Dallas Economic Review 1: 1-14. MEGARBANE, P. (2002) Slovaia s Exernal Curren Accoun Defici: Why so Large and Is I Susainable?, Counry Repor 210, IMF, Washingon D.C PATTERSON, Kerry (2000). An Inroducion o Applied Economerics: A Time Series Approach, New Yor: S. Marin s Pres PHİLLİPS, P.C.B. ve P. PERRON (1988), Tesing for a Uni Roo in Time Series Regression, Biomeria, 75:335 346. RODRİK, D. (2009), The Turish Economy Afer The Crisis, Turish Economic Associaion Discussion Paper 1-26.,hp ://www.e. org.r (23.01.2012)
Faih MANGIR 149 ŞİMŞEK, S. (2007), Büçe Açığı ve Türiye de Büçe Açığının Finansmanı, Yüse Lisans Tezi, Esişehir Osmangazi Üniversiesi, S.B.E., Esişehir. TİMUR, Y. (2005), Cari İşlemler ve Büçe Açığı Arasındai Nedenselli İlişisi: Teori ve Uygulama, Basılmamış Yüse Lisans Tezi, Erciyes Üniversiesi, S.B.E., Kayseri. UTKULU, U. (2003), Türiye de Büçe Açıları ve Dış Ticare Açıları Gerçeen İiz mi? Koenegrasyon ve Nedenselli Bulguları, Douz Eylül Üniversiesi İ.İ.B.F.Dergisi, 18(1):45-61. ÜNSAL, H. (2006), Kamu Açıları İle Ödemeler Bilançosu Açıları Arasındai Eileşim: 1980 Sonrası Türiye Örneği, Yayınlanmamış Doora Tezi, Gazi Üniversiesi S.B.E., Anara. VAMVOUKAS, George A. (1999), The Twin Deficis Phenomenon: Evidence from Greece, Applied Economics, 31:1093-1100. YALDIZ, E. (2006), İiz Açı Hipoezi ve Türiye, bçr no. 2006/01, İzmir İisa Kongresi Araşırma Merezi, Bilimsel Çalışma Raporları Serisi. YAPRAKLI, S. (2010), Türiye de Esne Döviz Kuru Rejimi Alında Dış Açıların Belirleyicileri: Sınır Tesi Yalaşımı, Anara Üniversiesi SBF Dergisi, 65(4):141-163. YAVUZ, Nilgün Çil (2005), Türiye' De Kamu Harcamalarının. Özel Seör Yaırım Harcamalarını Dışlama Eisinin Tesi (1980-2003),Marmara Üniversiesi. İ.İ.B.F. Dergisi., CiLT XX (1): 269:284 ZENGİN, A. (2000), İiz Açılar Hipoezi (Türiye Uygulaması), Gazi Üniversiesi Eonomi Yalaşım Dergisi,11 (39): 37 67.