1. Savunma Harcamalarının Ekonomiye Etkileri

Transkript

1 1 TÜRKİYE DE SAVUNMA HARCAMALARININ İKTİSADİ ETKİLERİ ÜZERİNE NEDENSELLİK ANALİZİ ( ) Giriş İki dünya savaşı ve Soğuk Savaş dönemine ek olarak, birçok bölgesel ihilafların da yaşanması dolayısıyla 20. Yüzyıl, askeri ve siyasi açıdan savunmayı ön plana çıkaran gelişmeleri kapsayan bir yüzyıl olmuşur. Savunma sekörünün bu önemi 21. yüzyılda da aran oranda devam emekedir. Özellikle Oradoğu ve Arap yarımadasının yeni oluşumlara sahne olduğu son yıllarda, savunmanın önemi giderek armakadır. Bunun yanı sıra, ulusal anlamda da güvenliğin sağlanmasına yönelik olarak savunma, her zaman önemli bir fakör olmuşur. Savunma harcamalarının ulusal anlamda sağladığı güvenlik ekisi dışında, ikisadi olarak da birçok ekisi söz konusudur. Bu bakımdan, kamu harcamalarının bir al kalemi olan savunma harcamalarının, yaraığı ikisadi ekiler açısından incelenmesi önem arz emekedir. Bu kapsamda; çalışmada öncelikle savunma harcamalarına ilişkin farklı ikisa okullarının yaklaşımlarına ve değişik makro ikisadi değişkenler ile savunma harcamaları arasındaki eorik ilişkilere yer verilmeke, sonra lieraürde savunma harcamalarının ikisadi ekileri üzerine yapılan çalışmalar incelenmekedir. Son olarak, Türkiye de savunma harcamalarının döneminde GSYH, isihdam ve ihala değişkenleri ile arasındaki nedensellik ilişkisi incelenmekedir. Bu kapsamda; önce Granger nedensellik yaklaşımı uygulanmaka, sonra Toda- Yamamoo yaklaşımı kullanılarak nedensellik analizi yapılmakadır. 1. Savunma Harcamalarının Ekonomiye Ekileri Ekonomi üzerinde hem kısa hem de uzun dönemde ekileri olan savunma harcamaları, ulusları faydalarının yanı sıra bu faydalardan daha yüksek maliyelere kalanmak zorunda bırakabilmekedir. Farklı ikisa okullarının da savunma harcamalarına farklı yaklaşımları olmuşur. Ancak bu ikisa okullarının yaklaşımlarına geçmeden evvel savunma harcamalarının kalemlerine bakmak, söz konusu harcamaların ikisadi ekilerini görebilmek açısından faydalı olacakır. Tablo 1 de de görüldüğü üzere, savunma harcamalarına geirilen anımlamalarda am bir fikir birliği söz konusu değildir. NATO, IMF ve BM nin savunma harcamalarına ilişkin farklı anımlamaları mevcuur.

2 Tablo 1: NATO, IMF ve BM nin Savunma Harcamalarına İlişkin Tanımları a Savunma Güç ve Desekçileri İçin Yapılan Harcamalar NATO IMF BM 1. Asker ve görevli (personel) ödemeleri X X X 2. Askeri organizasyonlarla ilgili veya ordu içindeki eknisyen, bürokra vs. ücreleri X X X 3. Tıbbi hizmeler, vergisel ayrıcalıklar ve sosyal faydalar (akrabalar dahil) X X X 4. Emeklilik maaşı X - X 5. Askeri okullar, hasaneler vb. X X? 6. Silah harcamaları (ihal silahlar dahil) X X X 7. Alyapı yaırımları, binalar vb. X X X 8. Bakım ve onarım X X X 9. Diğer malların edariki X X X 10. Askeri araşırma ve gelişirme X X X Sraejik Amaçlarla İlgili Diğer Harcamalar 11. Sraejik malların soklanması b X - - b 12. Silah ve üreim yerleri vb. korumak X X Silah üreim sübvansiyonları / Değişim sübvansiyonları X Diğer ülkelere yapılan askeri yardımlar X X X 15. Uluslararası organizasyonlara kakılar (Askeri anlaşmalar, Birleşmiş Milleler barışın korunması vb.) X X Sivil savunma - X X Eski Askeri Güçlere/Faaliyelere Yapılan Harcamalar 17. Gazilere sağlanan menfaaler vb Savaş borçları Diğer Güçlere Yapılan Harcamalar 19. Orduya bağlı olmayan güçler/jandarma gücü 20. Sınırlar/ Gümrük muhafızları 21. Polis idaresi c X - - Diğer Hesaplardaki Harcamalar 22. Yardım/Felakeen kurarma X Birleşmiş Milleler Barışı Koruma X X - Gelecek Harcamalar İçin Yükümlülükler 24. Kredi emini X X - a Semboller: X savunma harcamalarına dahil olduğunu,(-) savunma harcamalarına dahil olmadığını göserir. b Eğer savunma organizasyonu arafından yöneiliyor ve finanse ediliyorsa. c Askeri faaliyeler için eğiildiği, donaıldığı ve var olduğu hükmü verildiği zaman. Kaynak: Filiz Giray, Savunma Harcamaları ve Ekonomik Büyüme, C.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C.5, S.1, 2004, s.184,185. X X c c X X c c X X 2 c c

3 Adam Smih ve David Ricardo gibi Klasik İkisaçılar, savunma harcamalarını emel düzeyde ulusal bağımsızlığın bir gerekliliği olarak görmüşler; ancak, bu harcamalara sermaye birikimini, yaırımları ve ekonomik büyümeyi azalan bir unsur olarak bakmışlardır 1. Neo-Klasik yaklaşım ise devlei, oplumsal bir sosyal refah fonksiyonunda ulusun çıkarlarını en yüksek seviyeye çıkarmak için savunma harcamalarının sağladığı güvenlik faydasını ve yaraığı fırsa maliyeini dengeleyen rasyonel bir akör olarak görmekedir. Savunma harcamalarının ikisadi ekilerinin sivil ve askeri harcamalar arasındaki fırsa maliyeince belirlendiği bu yaklaşım, ampirik çalışmalara şekil vermek için uarlı eorik modellerin gelişirilmesine olanak anıması sebebiyle, lieraürde büyük bir ekiye sahipir. Ancak alep üzerinde yoğunlaşığı, ordunun rolünü ve askeri çıkarları görmezden geldiği, rasyonel akörlerin çok fazla bilgi ile gerçeken uzak bilişimsel yeeneğe sahip olmalarını gerekirdiği gibi sebeplerle eleşirilebilmekedir 2. Keynesyen ikisaçılar, savunma harcamalarını kamu harcamalarının bir dalı olarak görmüşlerdir. Bu kapsamda aran savunma harcamaları düşük oplam alep karşısında çarpan ekisi ile aran kapasie kullanımına, aran kârlara ve sonuç olarak, aran yaırımlara ve büyümeye öncü olabilecekir. Kurumsalcılar ise genel anlamda Keynesyen bakış açısına kaılmış; ancak, yüksek askeri harcamaların sınai ekinsizliklere ve bu harcamalardan yarar sağlayan birey, firma ve kurumlardan oluşan güçlü bir çıkar grubunun oluşmasına yol açabileceği olasılığı üzerinde durmuşlardır 3. Savunma harcamalarının ikisadi ekileri; genel olarak alep ekileri, arz ekileri ve güvenlik ekileri olmak üzere gruplandırılabilir 4. Buna göre; - Harcamanın düzeyi ve nieliği ile ilgili olan alep ekisi en bilinen ifadesiyle, Keynesyen çarpan ekisidir. Buna göre; savunma harcamalarındaki 1 Liba Pauker ve Peer Richards (1991), Defence Expendiure, Indusrial Conversion and Local Employmen, Inernaional Labour Office, Geneva 1991, p.1,2. 2 Giorgio d Agosino, J.Paul Dunne ve Luca Pieroni, Assessing he Effecs of Miliary Expendiure on Growh, Oxford Handbook of he Economics of Peace and Conflic, 2010, p.4,5. 3 J.Paul Dunne, The Economic Effecs of Miliary Expendiure in Developing Counries, 2000, p.5,6. 4 J.Paul Dunne, Ron P. Smih and Dirk Willenbockel (2005), Models of Miliary Expendiure and Growh: A Criical Review, Defence and Peace Economics, Vol: 16, No: 6, 2005, p.450,451. 3

4 dışsal bir arış alebi arırır ve eğer ekonomide bir aıl kapasie varsa kapasie kullanımını yükselerek kaynakların eksik kullanımını azalır. Düşük ükeim eorileri (underconsumpion heories) ise, bu söz konusu neden-sonuç ilişkisini ersine çevirir ve savunma harcamalarını hükümein alebi düzenleme ihiyacı ile açıklar. Savunma harcamalarındaki arış fırsa maliyeleri yoluyla yaırım gibi diğer ür harcamaları dışlayabilir. Bu dışlama biçimi ve kapsamı, daha önceki kapasie kullanımına ve söz konusu arışın nasıl finanse edildiğine bağlıdır. Hükümein büçe kısıı, askeri harcamalardaki arışın diğer kamu harcamalarındaki kesiniler, arırılan vergiler, aran borçlanma veya para arzındaki arış yoluyla finanse edilmesini gerekirir. Savunma harcamalarının finansman biçimi de yeni ekiler oluşurur. Savunma harcamalarındaki arış aynı zamanda girdi-çıkı ekisi yoluyla sınai üreimin kompozisyonunu da değişirebilir. - Arz ekisi kapsamında, poansiyel üreimi belirleyen üreim fakörlerinin ulaşılabilirliği ele alınmakadır. Lieraürde askeri üreimi de kapsayan oplam üreime mi yoksa sivil üreime mi odaklanılması gerekiği konusunda fikir ayrılıkları mevcuur. Askeriye arafından kullanılan kaynaklar sivil kullanım için uygun değildir, faka bu askeri kullanım sonucunda birakım dışsallıklar oluşabilir. Toplam arz kanalının yayılma ekisi ve dışlama ekisi söz konusudur. Yayılma ekisi, ekonomik sisemdeki bir sekörün diğer sekörlerin üreimi üzerinde ekisi olması durumunda meydana gelir. Yayılma ekisi, poziif ya da negaif olabilir. Poziif yayılma ekisi, askeri sekörden sivil seköre eknoloji, beşeri sermaye, isihdam yayılması vb. şeklinde olmakadır. Askeri araşırma ve gelişirme faaliyelerinin (MIR&D) doğrudan veya dolaylı olarak sivil uygulama ve kullanımı olan yeni fikirler, yeni üreim eknikleri ve yeni eknolojiler gelişirdiğine inanılmakadır. Bu durum, üreimin birim maliyeini azalabilir ve ekonomik büyümeyi arırabilir. Bu poziif yayılma ekisinin ersine, yüksek MIR&D ne sivil uygulamaya ne de sivil kullanıma sahipir ve savunma harcamaları daha verimli alanlar için kullanılabilir kaynakları azalarak ekonomik büyümeyi yavaşlaır. Ayrıca, askeri malların ihalaı emel üreimde gerekli olan ara mallarının ihalaı için ihiyaç duyulan sınırlı döviz rezervini de azalmakadır. Bu da az gelişmiş ülkelerde ödemeler dengesini bozucu ve ekonomik büyümeyi yavaşlaıcı eki yaramakadır. Ayrıca gelişmiş ülkelerin gelişmeke olan ülkelere eknoloji ransfer eiklerinin ve gelişmeke olan ülkeleri eknolojik olarak kendilerine bağımlı hale geirdikleri de düşünülmekedir. Bunlara ek olarak, askeri eğiim ve personel eğiimi sivil sekör üzerinde yayılma ekisi yaraabilir. Zira askeri personel emeklilik sonrasında, sivil sekörde verimliliği arırmak üzere 4

5 isihdam edilebilir. Askeri eğiim ayrıca gelişmeke olan ülkelerde bilgisizliğin azalılmasına ve modernizasyona kakıda bulunur. Bu da ekonomik ekinliğe ve büyümeye olumlu kakı sağlar. Buna karşın, bazı araşırmacılara göre, askeri sekördeki daha yüksek ücreler sivil kullanımdaki daha nielikli ve verimli işgücünü çekmeke; bu da milli ekonominin büünü için bir kayıp olarak görülmekedir 5. - Bireylerin güvenliği, piyasaların ekinliği ile yaırım ve yenilik yapmayı sağlayan eşvikler açısından önemlidir. Savunma harcamalarının arırdığı güvenlik unsuru da üreimi arırabilir. Adam Smih devlein ilk iki görevinin iç ve dış güvenliği sağlamak olduğunu şöyle ifade emişir: (i) oplumu diğer bağımsız oplumların şidde ve saldırısından korumak, (ii) oplumun her üyesini, yine bu oplum üyelerinin adalesizlik ve baskısından mümkün olduğu kadar korumak. Birçok yoksul ülkede savaş oramı ve güvenlik eksikliği, kalkınmanın önündeki en büyük engeldir. Ancak, askeri harcamaların güvenlik ihiyacından değil de, askeri sınai kompleksi için yapıldığı ve bunun da silahlanma yarışını veya savaşları eşvik eiği durumlarda olumlu güvenlik ekisinden söz edilemez. 2. Lieraür İncelemesi Savunma ve ulusal güvenliğin önem kazanan unsurlar haline gelmesiyle birlike, savunma harcamalarının ekonomiye ekileri ikisaçıların ilgi alanına girmiş; gerek eorik gerek ampirik birçok çalışma yapılmışır. Lieraürde savunma harcamalarının belirleyicileri üzerine ampirik çalışmaların yer aldığı iki geniş grup vardır. Bunlardan ilki, Lewis Fry Richardson ın orduyu eki-epki çerçevesinde ele alan çalışmasından gelişirilen silahlanma yarışı modelleridir. Bu modeller ihilaflı ülkelerin durumlarını analiz emeye daha uygundur; ancak, daha sınırlı uygulanabilirliğe sahipir. İkinci olarak ise savunma harcamalarının ekonomik, poliik ve askeri belirleyicileri üzerine odaklanan çalışmalar vardır. Bu modeller uluslararası ilişkiler, siyase bilimi, sosyoloji ve ekonomi disiplinleri arasında çeşilenmekedir. En ileri ampirik analizler ise kuşkusuz ekonomik, poliik ve askeri ekilerin ümünü içeren kapsamlı bir yaklaşımla konuyu ele alan çalışmalardır Onur Özsoy, Defence Spending and he Macroeconomy: The Case of Turkey, Defence and Peace Economics, Vol: 19, No:3, 2008, p.196, Paul Dunne and Sam Perlo-Freeman, The Demand for Miliary Spending in Developing Counries, Inernaional Review of Applied Economics, Vol:17, No:1, 2003, p.24.

6 Savunma harcamalarının maliyeleri üzerine yapılan çalışmalar, özellikle Benoi in 1973 yılında yılları arasında 44 gelişmeke olan ülke için yapığı çalışmasının yayınlanmasından sonra önem kazanmışır. Benoi bu çalışmasında ekonomik büyüme, yaırım, yabancı yardımlar ve belli başlı bazı diğer değişkenler arasındaki ilişkiyi incelemişir. Korelasyon analizi yöneminin kullanıldığı bu çalışmada, yüksek savunma harcamaları yükü alında olan ülkelerin en hızlı büyüme oranına, en düşük savunma harcaması yükü aşıyan ülkelerin ise en küçük büyüme oranlarına sahip olma eğiliminde oldukları sonucu oraya çıkmışır. Bundan sonra ise savunma harcamaları alanında ekonomerik model kurulması araşırmacılar için önemli bir eknik halini almışır. Sonrasında da savunma harcamalarının ekonomik büyüme ve refah üzerindeki ekilerine ilişkin lieraür, gerek Benoi in sonucunu desekleyen gerekse am ersi sonucu desekleyen benzer analiz meolarının kullanılmasıyla zenginleşmişir 7. Savunma harcamaları üzerine yapılan ampirik analizler içerisinde, Türkiye için yapılmış çok sayıda ampirik çalışma mevcuur. Ayrıca, arihi ilişkileri sebebiyle Türkiye ile Yunanisan ın karşılaşırmalı analizlerini içeren çalışmalar da lieraürde oldukça yaygındır. Bu çalışmaların bir kısmı Tablo 2 de öze biçimde yer almakadır. 6 7 Wahid, Laif, Miliary Expendiure and Economic Grpwh in he Middle Eas, Palgrave Macmillan, 2009, p.21.

7 7 Tablo 2: Türkiye İçin Yapılan Ampirik Çalışmalar Yazar Kapsam Yönem Kollias (1997) döneminde Türkiye de büyüme ve savunma harcamaları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Granger Nedensellik Analizi Dunne, Nikolaidou ve Vougas (2001) dönemine ai veriler ile Türkiye ve Yunanisan da savunma harcamaları ve ekonomik Granger Nedensellik Teknikleri ve VAR Yıldırım - Sezgin (2003) Halıcıoğlu (2004) Karagöl - Palaz (2004) Drisakis (2004) Kalyoncu - Yücel (2006) Erdoğdu (2006) Karagöl (2006) Görkem - Işık (2008) Karagianni - Pempezoğlu (2009) büyüme arasındaki ilişkinin analiz edilmesi dönemini kapsamında Türkiye de savunma harcamaları ile isihdam arasındaki ilişkinin incelenmesi dönemi kapsamında Türkiye de ekonomik büyüme ve savunma harcamaları arasındaki ilişkinin incelenmesi dönemini kapsayan yıllık verilerle savunma harcamaları, eğiim harcamaları, sermaye birikimi, işgücü ve GSMH verileri arasındaki nedenselliğin incelenmesi. Türkiye ve Yunanisan için savunma harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin analiz edilmesi dönemini kapsayan verilerle Türkiye ve Yunanisan için GSMH ve savunma harcamaları arasındaki nedenselliğin incelenmesi dönemi kapsamında Türkiye de ekonomik büyüme, savunma harcamaları ve poliik isikrar arasındaki ilişkinin analiz edilmesi dönemini kapsayan analizde dış borç, savunma harcamaları ve GSMH arasındaki ilişkinin incelenmesi dönemini kapsamında savunma harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin incelenmesi dönemini kapsayan yıllık verilerle savunma harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin incelenmesi. meodoloji ARDL Tekniği Vekör Haa Düzelme Modeli Granger Nedensellik Analizi Johansen Koenegrasyon Tesi ve Vekör Haa Düzelme Modeli Granger Nedensellik Analizi VAR meodoloji Eki-epki ve Varyans Ayrışırması Analizleri Granger Nedensellik Analizi Lineer ve Lineer Olmayan Granger Nedensellik Yaklaşımı Yılancı - Özcan dönemine ai yıllık veriler ile GSMH ve Toda-Yamamoo (2010) savunma harcamaları arasındaki ilişkinin analizi. Nedensellik Yaklaşımı Kaynak: (Kollias,1997:201,202; Dunne-Nikolaidou-Vougas, 2001 :22,23; Yıldırım- Sezgin,2003:129,138; Halıcıoğlu, 2004:193,198; Karagöl-Palaz, 2004: ; Drisakis, 2004:262; Kalyoncu-Yücel, 2006: 341; Erdoğdu,2006:11,15; Karagöl, 2006:49,56; Görkem-Işık, 2008:414,420; Karagianni-Pempezoglu, 2009:139,146; Yılancı-Özcan, 2010:28,31 den yararlanılarak düzenlenmişir.)

8 Kollias (1997) çalışmasında, Türkiye de dönemi için büyüme ve savunma harcamaları arasındaki nedensellik ilişkisini analiz emişir. Granger nedensellik analizi ile incelenen değişkenler arasında, herhangi bir nedensel ilişki espi edilmemişir. Dunne, Nikolaidou ve Vougas ın (2001) dönemini kapsayan çalışmalarında; Türkiye ve Yunanisan için savunma harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki nedenselliğin incelendiği analizde, Granger nedensellik yaklaşımı ve vekör ooregresif meodu (VAR) kullanılmışır. Türkiye için Granger nedensellik sonucunda savunma harcamalarının büyüme üzerinde negaif ekisi olduğu bulgusuna ulaşılmışır. Yunanisan için de savunma harcamalarının büyüme üzerinde poziif ekisi olduğu, ancak uzun dönem ekisi ile ele alındığında bu ekinin oradan kalkığı sonucu bulunmuşur. Yıldırım ve Sezgin in (2003) dönemini kapsayan çalışmalarında; Türkiye de savunma harcamalarının isihdam üzerindeki ekisi incelenmişir. Koenegrasyona ARDL yaklaşımının kullanıldığı analizde, savunma harcamalarının hem kısa dönemde hem de uzun dönemde isihdamı negaif ekilediği sonucuna varılmışır. Halıcıoğlu (2004), dönemini kapsayan analizinde; Türkiye de ekonomik büyüme ve savunma harcamaları arasındaki ilişkiyi incelemişir. Çok değişkenli koenegrasyon ve haa düzelme modeli ile yapılan analiz sonucunda, oplam savunma harcamaları ve oplam çıkı arasında uzun dönemli bir ilişki bulunmuşur. Karagöl ve Palaz (2004), dönemini içeren analizlerinde; koenegrasyon ve Granger nedensellik yönemleri ile savunma harcamaları, eğiim harcamaları, sermaye birikimi, işgücü ve GSMH arasındaki ilişkileri analiz emişlerdir. Analizin emel sonucu GSMH ve savunma harcamaları arasında uzun dönem dengesi olduğudur. Ayrıca, savunma harcamalarından GSMH ye ek yönlü negaif bir ilişki espi edilmişir. Drisakis (2004), Türkiye ve Yunanisan ın savunma harcamaları ve ekonomik büyümeleri arasındaki ilişkiyi incelediği analizinde; Johansen koenegrasyon analizi ve VAR model çerçevesinde Granger nedensellik analizi gerçekleşirmişir. Buna göre, her iki ülke için değişkenler arasında ve iki ülkenin savunma harcamaları arasında uzun dönemli ilişki söz konusu değildir. Ayrıca, her iki ülke için de ekonomik büyümeden savunma harcamalarına ek yönlü nedensel 8

9 ilişki espi edilmişir. Son olarak, iki ülkenin savunma harcamaları arasında iki yönlü nedensel ilişki bulunmuşur. Kalyoncu ve Yücel (2006), dönemini içeren analizlerinde; Türkiye ve Yunanisan için GSYH ve savunma harcamaları arasındaki ilişkiyi Granger nedensellik analizi ile incelemişlerdir. Engle-Granger koenegrasyon analizi sonucunda hem Türkiye nin hem de Yunanisan ın savunma harcamaları ve GSYH si arasında uzun dönem dengesi olduğu sonucu bulunmuşur. Ayrıca Türkiye ve Yunanisan ın savunma harcamaları arasında da uzun dönem denge espi edilmişir. Nedensellik sonucuna göre ise, Türkiye nin ekonomik büyümesinden savunma harcamalarına doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuşur. Erdoğdu (2006), dönemini kapsayan çalışmasında; savunma harcamalarının GSYH ye oranı, özel yaırımların GSYH ye oranı ve büçe açığının GSYH ye oranı değişkenlerini kullanarak ekonomik büyüme, savunma harcamaları ve siyasi isikrar arasındaki olası ilişkileri incelemiş; bunun için VAR meodunu kullanmışır. Analiz sonucunda savunma harcamalarının mali değişken ve ekonomik büyüme üzerinde ekisi olduğu sonucuna ulaşılmışır. Karagöl (2006), dönemini kapsayan çalışmasında; dış borçlar, savunma harcamaları, oplam yaırımlar ve GSMH arasındaki ilişkileri incelemişir. Eki-epki ve varyans ayrışırma analizlerinin kullanıldığı çalışma sonucunda savunma harcamalarının dış borç soku üzerinde poziif ekisi olduğu, ayrıca dış borç sokunun da GSMH üzerinde poziif ekiye sahip olduğu çıkmışır. Görkem ve Işık ın (2008) dönemini kapsayan çalışmalarında; savunma harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki Granger nedensellik analizi ile incelenmiş; söz konusu dönem için Türkiye de savunma harcamaları ve ekonomik büyüme arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi espi edilmemişir. Karagianni ve Pempezoglu nun (2009) dönemini içeren analizlerinde; lineer ve lineer olmayan Granger nedensellik meoları ile savunma harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişki incelenmişir. Çalışmanın sonunda, lineer analiz ekonomik büyümeden savunma harcamalarına doğru; lineer olmayan Granger nedensellik analizi ise savunma harcamalarından ekonomik büyümeye doğru ek yönlü nedensel ilişki oraya koymuşur. Yılancı ve Özcan ın (2010) dönemi için yapıkları Gregory- Hansen Koenegrasyon esi ve Toda-Yamamoo nedensellik analizi ile GSMH ve 9

10 savunma harcamaları arasındaki ilişki incelenmişir. Koenegrasyon esi ile değişkenler arasında uzun dönem ilişkisi olmadığı, nedensellik analizi ile de GSMH den savunma harcamalarına doğru ek yönlü nedensellik olduğu bulguları elde edilmişir. 3. Veri, Meodoloji ve Uygulama Savunma harcamalarının ekonomi üzerindeki ekileri kapsamında lieraürde bu değişkenin yaygın olarak ekonomik büyüme, isihdam, dış borç ile olan ilişkisinin incelendiği görülmekedir. Bu çalışmada da savunma harcamalarının GSYH, ihala ve isihdam değişkenleri ile olan nedensel ilişkileri analiz edilmişir. Bu amaçla çalışmada; dönemine ai yıllık savunma harcamaları, reel GSYH, isihdam ve ihala değişkenleri kullanılmışır. Savunma harcamaları NATO nun isaisiklerinden elde edildiken sonra GSYH deflaörü (1998=100) kullanılarak deflae edilmişir. Reel GSYH değişkeni (1998=100) IMF veriabanı Uluslar arası Finansal İsaisikler den (IFS) elde edilmişir. İsihdam değişkeni OECD den ve ihala değişkeni Dünya Bankası veriabanından elde edilmişir. Dolar cinsinden cari fiyalarla elde edilen ihala değişkeni TL ye çevrildiken sonra GSYH deflaörü ile deflae edilmişir. Büün değişkenler doğal logarimik formda analize kaılmışlardır. Meodoloji ve uygulama sonuçlarına geçmeden evvel, aşağıda değişkenlere ilişkin korelasyon marisi verilmekedir. Bilindiği gibi, korelasyon kasayısının işarei değişkenler arasındaki ilişkinin yönünü gösermekedir. Eğer kasayının işarei poziif ise değişkenler arasında aynı yönlü, eğer işare negaif ise ers yönlü bir ilişki olduğu söylenir. Bu açıdan ablo incelendiğinde, değişkenler arasındaki büün ilişkilerin aynı yönlü olduğunu söylemek mümkündür. -1 ile +1 arasında değer alan bu kasayının büyüklüğü de iki değişken arasındaki ilişkinin şiddei hakkında bilgi vermekedir. Bu kasayının arasında olması halinde zayıf ilişki; arasında olması halinde ora şiddeli ilişki; aralığında olması halinde kuvveli ilişki; arasında olması halinde ise çok kuvveli ilişki söz konusudur. 10

11 11 Tablo 3: Korelasyon Marisi Savunma harcamaları GSYH İsihdam İhala Savunma harcamaları GSYH İsihdam İhala Analize geçmeden önce, değişkenler arasındaki ilişkinin yönünü ve şiddeini göseren korelasyon kasayısına bakılarak, değişkenler arasındaki ilişkilere dair bir bilgi edinilebilir. Savunma harcamaları ile GSYH ve ihala arasındaki korelasyon kasayıları, savunma harcamalarının bu değişkenlerle aynı yönlü ve kuvveli bir ilişkide olduğu; isihdam değişkeni ile arasındaki korelasyon kasayısı ise aynı yönlü ve çok kuvveli bir ilişki fikrini vermekedir. Çalışmada öncelikle, Granger nedensellik yaklaşımı kullanılarak savunma harcamaları ile diğer değişkenler arasındaki ilişkiler ve bu ilişkilerin yönleri incelenecekir. Granger nedensellik analizinden sonra, söz konusu değişkenler arasında ilişkiler bir de Toda ve Yamamoo arafından gelişirilen nedensellik yaklaşımı ile analiz edilecekir. Granger nedensellik analizinin koşulu, serilerin durağan olmalarıdır. Zaman serilerinde zaman içerisinde meydana gelen büyüme eğilimi rend, mevsimsellik, konjonkür ve düzensiz dalgalanma gibi ekilerin bir veya birkaçından meydana geliyor olabilir. Bu ekilerden rend, konjonkürel harekeler ve mevsimsel ekiler modelin deerminisik kısmını oluşururken; düzensiz dalgalanmalar sokasik kısmını ifade emekedir 8. Bir zaman serisinin deerminisik bileşenlerini ayrışırmak ve oradan kaldırmak çeşili yönemlerle mümkündür. Sokasik süreç izleyen bir zaman serisinde ise serinin durağan olup olmadığı incelenmekedir 9. Eğer bir sokasik sürecin oralama ve varyansı zaman içinde sabise ve iki zaman arasındaki kovaryans sadece aradaki gecikmeye bağlı ise bu sokasik süreç Y durağandır. sokasik zaman serisini gösermek üzere, durağanlığın koşulları aşağıdaki gibi ifade edilebilir 10 : 8 Hilal Bozkur, Zaman Serileri Analizi, Ekin Kiabevi, 2007, s.8. 9 Hilal Bozkur, Zaman Serileri Analizi, Ekin Kiabevi, 2007, s Damodar Gujarai, Essenials of Economerics, 2. Ediion, Irwin/McGraw-Hill, 1999, p.455,458.

12 12 E( Y ) = µ 2 2 E( Y µ ) = σ [( )( )] γ = E Y µ Y µ k + k Bir serinin uzun dönemde nasıl bir süreçen geldiğini ve sahip olduğu özelliği oraya çıkarmak için, serinin her döneme ai değerinin bir önceki döneme ai değeriyle regresyonunun kurulması gerekir. Bunun için 1. dereceden ooregresif bir modelden hareke edilir: Y = Y + u ρ 1 Bu regresyonda ρ = 1 olursa, seride birim kök sorunu vardır ve seri durağan değildir. Bu durum ikisadi değişkenin bir dönem önce maruz kaldığı şokun sisemde kalması anlamına gelmekedir. ρ kasayısının 1 den küçük çıkması geçmiş dönemlerdeki şoklar belli bir dönem ekisini sürdürse bile, bu ekinin giderek azalacağı ve kısa bir süre sonra oradan kalkacağı anlamına gelir 11. Yukarıdaki denklemin her iki arafından Y 1 çıkarıldığında denklem aşağıdaki forma dönüşür: y = γ y + u 1 y = a + γ y + u 0 1 y = a + γ y + a + u o 1 2 Dickey ve Fuller (1979) yukarıdaki üç denklemden harekele birim kök esi yapılabileceğini belirmişlerdir. Bu denklemlerden ilki rassal yürüyüş modelidir. İkinci denklemde birinci denkleme sabi erim, üçüncü denklemde sabi ve doğrusal rend eklenmekedir. Birim kökün varlığını es emede isaisiklerinin kullanılamayacağını beliren yazarlar, Mone Carlo simülasyonları ile regresyon biçimine ve örnek büyüklüğüne göre değişen τ (au) isaisiklerini hesaplamışlardır Recep Tarı, Ekonomeri, 3. bs., Kocaeli Üniversiesi Yayını, No:172, 2005, s.393, Waler Enders, Applied Economeric Time Series, 2nd Ediion, Wiley, 2004, p.221.

13 Haa erimlerinin beyaz gürülü özelliğine sahip olduğu varsayımı üzerine kurulmuş olan Dickey Fuller esinde, ookorelasyon varlığı halinde EKK ahminleri sağlıksız sonuçlar vermekedir. Tesin bu sebeple gelişirilmesi sonucu Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) birim kök esi elde edilmişir. Bu ese de Dickey-Fuller arafından gelişirilen τ (au) isaisiklerinden yararlanılmakadır 13. Değişkenlere ai ADF birim kök esi sonuçları aşağıdaki abloda yer almakadır. Tablo 4 : ADF Birim Kök Tesi Sonuçları Değişkenler Trendsiz ADF τ İsaisiği Trendli ADF τ İsaisiği LGDP LDEF LEMP LIMP c LGDP a a LDEF a a LEMP a a LIMP a - *ADF birim kök esi regresyonundaki gecikme sayıları Schwarz bilgi krierine (SIC) göre oomaik olarak seçilmişir. **Mac Kinnon kriik değerleri 1%, 5% ve 10% anlamlılık düzeyleri için rendsiz modelde sırasıyla -3.61, ve -2.60; rendli modelde ise sırasıyla -4.21, ve dur. a ve c sırasıyla 1% ve 5% anlamlılık düzeylerini ifade emekedir. Tablo 4 e de görüldüğü gibi, ihala değişkeni rendli durumda düzeyde 5% anlamlılık seviyesinde düzeyde durağan olmakla birlike, rendsiz durumda birim köke sahipir. Birinci farkı alındığında ise hem rendli hem rendsiz durumda durağan hale gelmekedir. Dolayısıyla, ihala değişkeni I(1) kabul edilebilir. İhala değişkeni dışında gerek rendli gerek rendsiz durumda hiçbir değişken düzeyde durağan çıkmazken, birinci farkları alındığında büün değişkenler 1% anlamlılık düzeyinde durağan hale gelmekedirler. 2 Durağan olmayan serilerle yapılan analizlerde R değeri yanlı sonuç vermeke ve F dağılımları sağlanamamaka ve sahe regresyon durumu oraya çıkmakadır 14. Serileri durağan hale geirirken uygulanan fark alma işlemi ise bilgi Seçkin Sunal ve Elçin Aykaç, Türk İmala Sanayinde İsihdam, İhraca ve Kapasie Kullanım Oranı İlişkisi: Panel Koenegrasyon, hp:// /bildiriler/o4s2.pdf, ( ), s Chris Brook, Inroducory Economerics for Finance, Cambridge Universiy Pres, 2002, p.368.

14 kaybına yol açmakadır. Bu eksikliği gidermede koenegrasyon analizinin kakısına da değinmek gerekmekedir. Bir zaman serisi d kez farkı alındıkan sonra durağan hale geliyorsa, o serinin d birim kök içerdiği ve d. merebeden enegre olduğu söylenir. x ve y gibi her ikisi de d. merebeden enegre olan iki zaman serisi düşünüldüğünde, genel olarak bu iki serinin doğrusal kombinasyonu da d. merebeden enegre olacakır. Ancak eğer x ve y serilerinin her ikisi de aynı merebeden enegre ise ve bu serilerin regresyonuna ai u serisi durağan ise söz konusu seriler koenegredir. Bu durumda bu değişkenler arasında uzun dönemde bir ilişki olduğu söylenebilir 15. Yani serileri durağanlaşırmak için fark alma işlemi uygulamaya gerek duyulmadan koenegrasyon analizi sayesinde değişkenler arasında uzun dönem ilişkisi sınanabilmekedir. Uygulamada Engle-Granger ın iki aşamalı koenegrasyon esi ile Johansen in gelişirdiği koenegrasyon esleri yer almakadırlar. Engle-Granger esinde bir veya daha fazla koenegre vekörün varlığı arasında fark gözeilmediği ve farklı normalleşirmeler es sonucunu değişirebildiği için Johansen esinin üsünlükleri söz konusudur 16. Bu çalışmada da Johansen Koenegrasyon analizi yapılmışır. Johansen koenegrasyon analiz yöneminin sonucu gecikme uzunluğunun seçimine bağlı olduğu için, esin ilk aşamasında uygun gecikme uzunluğunun (k) vekör ooregresif (VAR) model çerçevesinde belirlenmesi gerekmekedir 17. Aşağıda uygun gecikme uzunluğunun belirlenmesine ilişkin yapılan es sonuçları yer almakadır. VAR model çerçevesinde FPE, SC ve HQ krierleri uygun gecikme uzunluğunun 1 olduğunu gösermekedir Richard Halis and Rober Sollis, Applied Time Series Modelling and Forecasing, Wiley, 2003, p.34, Nilgün Çil Yavuz, Türkiye de Kamu Harcamalarının Özel Sekör Yaırım Harcamalarını Dışlama Ekisi ( ), Marmara Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cil: XX, Sayı: 1, 2005, s Nilgün Çil Yavuz, Türkiye de Kamu Harcamalarının Özel Sekör Yaırım Harcamalarını Dışlama Ekisi ( ), Marmara Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cil: XX, Sayı: 1, 2005, s. 276.

15 15 Tablo 5: Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi Gecikme FPE AIC SC HQ e-10* * * e e e e * *Her krier için minimum değeri gösermekedir. Uygulanan Johansen koenegrasyon esinin sonuçları Tablo 6 da yer almakadır. Tabloda da görüldüğü gibi; hem maksimum özdeğer isaisiği hem de iz isaisiği kriik değerlerden küçük olduğundan, değişkenler arasında koenegrasyon ilişkisi olmadığını söyleyen H 0 hipoezi reddedilemez. Yani söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığından söz edilemez. Tablo 6: Johansen Koenegrasyon Tesi Sonuçları Maksimum 5% Özdeğer Kriik İsaisiği H 0 H 1 Değeri H 0 H 1 İz İsaisiği 5% Kriik Değeri r=0 r= r=0 r r 1 r= r 1 r r 2 r= r 2 r r 3 r= r 3 r= Ekonomeri alanındaki son gelişmeler durağan olmayan seriler arasındaki nedensellik analizlerinde doğru spesifikasyonun koenegrasyon analizi ile yakından ilişkili olduğunu oraya koymuşur. Buna göre durağan olmayan ve aralarında koenegrasyon ilişkisi olmayan değişkenler arasındaki nedenselliğin espii Vekör Ooregresif Model (VAR) ile; durağan olmayan ancak aralarında koenegrasyon ilişkisi olan değişkenler arasındaki nedenselliğin espii ise Vekör Haa Düzelme Modeli (VEC) ile incelenmelidir 18. Granger (1969) nedenselliği incelediği makalesinde X ve Y olmak üzere durağan iki zaman serisinden hareke emiş ve bu iki seri arasındaki ilişkiyi aşağıdaki denklemlerle gösermişir. 18 Nilgün Çil Yavuz, Türkiye de Kamu Harcamalarının Özel Sekör Yaırım Harcamalarını Dışlama Ekisi ( ), Marmara Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cil: XX, Sayı: 1, 2005, s. 279.

16 16 m X = a X + b Y + ε j j j j j= 1 j= 1 m Y = c X + d Y + η j j j j j= 1 j= 1 m m Buna göre, ε ve η beyaz gürülü özelliği aşıyan iki seri olmak üzere; denklemdeki şekilde b paramereleri sıfırdan farklıysa j c j paramereleri sıfırdan farklıysa da gerçekleşirse X ve Y X nin nedeni ve benzer X Y nin nedenidir. Eğer bu iki durum Y arasında karşılıklı nedensellik ilişkisi söz konusudur 19. Burada öncelikle sandar Granger nedensellik analizi ile değişkenler arasındaki ilişkinin yönü incelenecekir. Granger nedensellik analizinde gecikme uzunluğu genellikle araşırmacı arafından belirlenmekedir. Aylık verilerin kullanıldığı çalışmalarda 12 veya 24, mevsimsel verilerin kullanıldığı çalışmalarda ise 4, 8 ya da 12 olmak üzere çoğunlukla aynı büyüklüke ele alınmakadır 20. Yıllık verilerin kullanıldığı bu çalışmada Tablo 5 e bulunan gecikme uzunluğundan harekele 1 gecikme için savunma harcamaları ile diğer değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisi incelenmişir. Serilerin durağanlaşıkları birinci farkları ile dahil edildikleri Granger nedensellik analizi sonuçları 1 gecikme için aşağıdaki abloda yer almakadır. Tablo 7: 1 Gecikme Uzunluğu İçin Granger Nedensellik Analizi Sonuçları H 0 Temel Hipoezi F-isaisiği p-değeri Karar İsihdam savunma harcamalarının nedeni değildir Red Savunma harcamaları isihdamın nedeni değildir Red GSYH savunma harcamalarının nedeni değildir Kabul Savunma harcamaları GSYH nin nedeni değildir Kabul İhala savunma harcamalarının nedeni değildir Kabul Savunma harcamaları ihalaın nedeni değildir Kabul 19 C.W.J. Granger, Invesigaing Causal Relaions by Economeric Models and Crossspecral Mehods, Economerica, Vol:37, No: 3, 1969, p Cem Kadılar, Uygulamalı Çok Değişkenli Zaman Serileri Analizi, 2000, s.54.

17 Tablo 7 deki sonuçlara bakıldığında; 1 gecikme için savunma harcamalarından isihdama doğru nedensellik ilişkisi ve isihdamdan savunma harcamalarına doğru nedensellik ilişkisi 10% anlamlılık düzeyinde reddedilemez. Makalede Granger nedensellik analizi sonuçlarıyla karşılaşırmak için bir de Toda-Yamamoo nedensellik yaklaşımı kullanılmakadır. Toda ve Yamamoo arafından 1995 yılında gelişirilen yaklaşımda nedensellik analizi yapmadan önce koenegrasyon sınaması yapmaya gerek duyulmaz. Böylelikle koenegrasyon sınamasından oraya çıkabilecek haaların nedensellik analizine aşınma olasılığı oradan kalkmış olur. Ayrıca bu yaklaşım enegre oldukları seviye farklı olan değişkenler için de kullanılabilir 21. Bunun için önce VAR modeli ahmin edilerek uygun gecikme uzunluğu (k) belirlenir. Maksimum büünleşme derecesi ( d ) de belirlenerek, kurulacak VAR modelin gecikmesi max p = k + dmax olarak belirlenir 22. Toda-Yamamoo SUR (Seemingly Unrelaed Regression) yönemi ile ahmin 2 edilen p. Dereceden VAR model siseminde MWALD esinin asimpoik χ dağılımına uyduğunu ispalamışlardır 23. Birim kök ve koenegrasyon gibi ön eslere ihiyaç duyulmaması açısından Toda-Yamamoo yaygın biçimde ercih edilen bir yaklaşımdır. Toda-Yamamoo nedensellik analizi için öncelikle, birim kök esleri ile daha önce 1 olarak belirlenen maksimum büünleşme derecesi ile VAR model ile 1 olarak belirlenen gecikme uzunluğu oplanarak oluşurulacak VAR modelin gecikmesi 2 olarak belirlenmişir. Sonrasında oluşurulan VAR(2) modeli SUR (Seemingly Unrelaed Regression) yönemiyle ahmin edilmiş ve ahmin edilen kasayıların anlamlılıkları MWALD esi ile sınanmışır. Bu analizin sonuçları aşağıda öze ablo ile sunulmakadır Erk Hacıhasanoğlu ve Uğur Soyaş, Bileşik Öncü Göserge ve Sekörel Endeksler Arasındaki İlişki, Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil: 26, Sayı: 1, 2011, s.84, Theodoros Zachariadis, On he Exploraion of Causal Relaionship Beween Energy and he Economy, Economic Research Cenre, Discussion Paper, Universiy of Cyprus, 2006, p Evan Lau and Chan Tze Haw, Transmission Mechanism of Twin Deficis Hypohesis: Evidence from Two Neighbouring Counries, INTI Journal, Vol: 1, No: 3, 2003, p.161.

18 Tablo 8: Toda-Yamamoo Nedensellik Analizi Sonuçları 2 χ Temel Hipoez isaisiği p-olasılığı Karar GSYH savunma harcamalarının nedeni değildir Kabul İhala savunma harcamalarının nedeni değildir Kabul İsihdam savunma harcamalarının nedeni değildir Red Savunma harcamaları GSYH'nin nedeni değildir Red Savunma harcamaları ihalaın nedeni değildir Kabul Savunma harcamaları isihdamın nedeni değildir Kabul Toda-Yamamoo nedensellik yaklaşımı ile yapılan analiz sonuçlarına göre; 5% anlamlılık düzeyinde isihdamdan savunma harcamalarına doğru nedensellik ilişkisi reddedilemez. Ayrıca savunma harcamalarından GSYH ye doğru da 5% anlamlılık düzeyinde bir nedensellik ilişkisi mevcuur. Özele, Granger nedensellik analizi sonucunda savunma harcamaları ve isihdam arasında karşılıklı bir ilişki mevcu iken; Toda-Yamamoo nedensellik yaklaşımı sonucunda isihdamdan savunma harcamalarına, savunma harcamalarından da GSYH ye doğru bir nedensellik ilişkisi söz konusudur. Sonuç dönemini kapsayan analizde hem Granger hem Toda-Yamamoo nedensellik yaklaşımı sonucunda, isihdamdan savunma harcamalarına doğru bir nedensellik ilişkisi söz konusudur. Bu ilişki savunma harcamalarının kapsamına bakılarak açıklanabilir. Buna göre; Tablo 1 de askeri faaliyeler dolayısıyla orduya bağlı olmayan güçlere (polis, jandarma, gümrük muhafızları) yapılan harcamaların da savunma harcamaları kapsamında yer aldığı görülmekedir. Buradan harekele, söz konusu alanlarda isihdam arışının savunma harcamalarını arırdığı yönünde bir nedensel ilişki düşünülebilir. Zira, Tablo 3 deki korelasyon kasayısının işareine bakılarak iki değişken arasındaki ilişkinin poziif yönde olduğu görülebilir. Toda-Yamamoo yaklaşımının sonuçlarından bir diğeri, döneminde Türkiye de savunma harcamalarından GSYH ye doğru olan nedensellik ilişkisidir yılında savunma harcamalarının GSYH nin yaklaşık olarak 2% si kadar gerçekleşiği düşünüldüğünde, bu harcamaların çarpan ekisiyle GSYH de yaraacağı ekinin önemli olması beklenebilir. 18

19 Yine Granger nedensellik analizinin bir diğer sonucu, savunma harcamalarından isihdama doğru bir nedensellik ilişkisi olduğu yönündedir. Korelasyon kasayısının işareini göz önünde bulundurarak, savunma harcamalarının söz konusu dönem içerisinde isihdam yaramada poziif yönde ekili olduğu söylenebilir. Savunma sanayii sekörünün iç ve dış güvenlik açısından her geçen gün aran büyük önemi, savunma harcamalarının önümüzdeki dönemde de ağırlığını koruyacağının bir gösergesidir. Eğiim, sağlık gibi verimli alanlarda kullanılabilecek kaynakların akarılması sebebiyle olumsuz eleşirilere maruz kalan savunma harcamalarının, isihdamda ve GSYH de arış yarama gibi olumlu ekilerinin kalıcı olabilmesi için, eknolojik gelişmeye açık poansiyelinin iyi değerlendirilmesi, Ar-Ge harcamalarının eşvik edilmesi ve deseklenmesi önem arz emekedir. 19

20 20 KAYNAKÇA Bozkur, Hilal, Zaman Serileri Analizi, Ekin Kiabevi, Brook, Chris, Inroducory Economerics for Finance, Cambridge Universiy Pres, Çil Yavuz, Nilgün, Türkiye de Kamu Harcamalarının Özel Sekör Yaırım Harcamalarını Dışlama Ekisi ( ), Marmara Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cil: XX, Sayı: 1, 2005, s , d Agosino, Giorgio, J.Paul Dunne and Luca Pieroni, Assessing he Effecs of Miliary Expendiure on Growh, Oxford Handbook of he Economics of Peace and Conflic, 2010, pp Drisakis, N., Defense Spending and Economic Growh: An Empirical Invesigaion for Greece and Turkey, Journal of Policy Modelling, Vol: 26, 2004, pp Dunne, J.Paul, The Economic Effecs of Miliary Expendiure in Developing Counries, 2000, pp Dunne, Paul, Efychia Nikolaidou and Dimirios Vougas, Defence Spending and Economic Growh: A Causal Analysis for Greece and Turkey, Defence and Peace Economics, Vol: 12, No:1, 2001, pp Dunne, Paul and Sam Perlo-Freeman, The Demand for Miliary Spending in Developing Counries, Inernaional Review of Applied Economics, Vol:17, No:1, 2003, pp Dunne, J.Paul, Ron P. Smih and Dirk Willenbockel, Models of Miliary Expendiure and Growh: A Criical Review, Defence and Peace Economics, Vol: 16, No: 6, 2005, pp Enders, Waler, Applied Economeric Time Series, 2nd Ediion, Wiley, Erdoğdu, Oya Safinaz, Poliical Decisions, Defense and Growh, MPRA, No:2520, Giray, Filiz, Savunma Harcamaları ve Ekonomik Büyüme, C.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 5, Sayı: 1, 2004, s Granger, C.W.J., Invesigaing Causal Relaions by Economeric Models and Cross-specral Mehods, Economerica, Vol:37, No: 3, 1969, pp Görkem, Hilal ve Serkan Işık, Türkiye de Savunma Harcamaları ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki ( ), Marmara Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cil: 25, Sayı: 2, 2008, s Gujarai, Damodar, Essenials of Economerics, 2. Ediion, Irwin/McGraw- Hill, Hacıhasanoğlu, Erk ve Uğur Soyaş, Bileşik Öncü Göserge ve Sekörel Endeksler Arasındaki İlişki, Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil: 26, Sayı: 1, 2011, s

21 Halıcıoğlu, Ferda, Defence Spending and Economic Growh in Turkey: An Empirical Applicaion of New Macroeconomic Theory, Review of Middle Eas Economics &. Finance, Vol:2, No:3, 2004, pp Halis, Richard and Rober Sollis, Applied Time Series Modelling and Forecasing, Wiley, Kadılar, Cem, Uygulamalı Çok Değişkenli Zaman Serileri Analizi, Kalyoncu, Hüseyin and Faih Yücel, An Analyical Approach on Defense Expendiure and Economic Growh: The Case of Turkey and Greece, Journal of Economic Sudies, Vol:33, No:5, 2006, pp Karagöl, Erdal and Serap Palaz, Does Defence Expendiure Deer Economic Growh in Turkey? A Coinegraion Analysis, Defence and Peace Economics, Vol:15, No:3, 2004, pp Karagöl, Erdal, The Relaionship Beween Exernal Deb, Defence Expendiures and GNP Revisied: The Case of Turkey, Defence and Peace Economics, Vol:17, No:1, 2006, pp Karagianni, Sella ve Maria Pempezoglu, Defence Spending and Economic Growh in Turkey: A Linear and Non-linear Granger Causaliy Approach, Defence and Peace Economics, Vol:20, No:2, 2009, pp Kollias, Chrisos, Defence Spending and Growh in Turkey : A Causal Analysis, Defence and Peace Economics, Vol: 8, No:2, 1997, pp Lau, Evan and Chan Tze Haw, Transmission Mechanism of Twin Deficis Hypohesis: Evidence from Two Neighbouring Counries, INTI Journal, Vol: 1, No: 3, 2003, pp Özsoy, Onur, Defence Spending and he Macroeconomy: The Case of Turkey, Defence and Peace Economics, Vol: 19, No:3, 2008, pp Pauker, Liba and Peer Richards, Defence Expendiure, Indusrial Conversion and Local Employmen, Geneva, Inernaional Labour Office, Sunal, Seçkin ve Elçin Aykaç, Türk İmala Sanayinde İsihdam, İhraca ve Kapasie Kullanım Oranı İlişkisi: Panel Koenegrasyon, hp:// ( ), s Tarı, Recep, Ekonomeri, 3. bs., Kocaeli Üniversiesi Yayını, No:172, Wahid, Laif, Miliary Expendiure and Economic Grpwh in he Middle Eas, Palgrave Macmillan, Yılancı, Veli ve Burcu Özcan, Yapısal Kırılmalar Alında Türkiye İçin Savunma Harcamaları ile GSMH Arasındaki İlişkinin Analizi, C.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 11, Sayı: 1, 2010, s Yıldırım, Jülide ve Selami Sezgin, Miliary Expendiure and Employmen in Turkey, Defence and Peace Economics, Vol: 14, No:2, 2003, pp

22 Zachariadis, Theodoros, On he Exploraion of Causal Relaionship Beween Energy and he Economy, Economic Research Cenre, Discussion Paper, Universiy of Cyprus,