1 ÜNİTE-3 Afetlerde Acil Sağlık Hizmetleri
KONU BAŞLIKLARI 2 Giriş Afetler/Olağan Dışı Durumlar Afetlerin Sınıflandırılması Türkiye'de Afet ve Önemi Afet Yönetimi ve Planlanması Afet Yönetimi Sistemi Türkiye'de Afet Yönetimi Afetlerde Sağlık Hizmetleri
GİRİŞ 3 Dünyada son yıllarda deprem, sel baskını, hortum, kasırga gibi doğal afetler, nükleer ve kimyasal kazalar, büyük yangınlar, çevre kirlenmeleri, terör olayları, savaşlar, salgın hastalıklar, silahlı saldırı, isyan, terörizm ve insanların yer değiştirmesine ve mülteci konumuna düşmesine neden olan olaylar afet/olağandışı durumları ortaya çıkarmaktadır. Afet/Olağan dışı durumlarda oluşan yıkımların ortak noktası, öncelikle insan yaşamı ve sağlığını tehdit etmeleri, sosyal ve ekonomik kayıplara ve çevresel zararlara neden olmalarıdır.
GİRİŞ 4 Afetlerin etkilerinden korunmanın en etkili yolu, toplum olarak hazırlıklı ve donanımlı olmaktan geçer. Afetlerde görev alacak kurum ve kuruluşların etkili bir afet planlarının bulunması gereklidir. Afet planlaması, yerel yerleşim alanlarından genel kamu örgütlerine, sivil vakıf ve organizasyonlardan devlet kurumlarına kadar her üniteyi içine alacak ve verimli hâlde işlev görecek şekilde yapılmalıdır.
5 Afetler/Olağan Dışı Durumlar (ODD) Afetler/ODD ler konusunda sıkça kullanılan ve meydana gelen olayları, sonuç ve boyutlarına veya ölçülerine göre birbirinden ayırmaya yarayan üç farklı kavram bulunmaktadır. Olay, yerel ve çok sınırlı etkiye sahip olan hadiselerdir. Bunlar yerleşim birimlerinin, kurum ve kuruluşların iş yapma kapasitesini etkilemediği gibi, genellikle ona ilk müdahale edenler tarafından da kontrol altına alınabilmektedir. Acil durum, insan, mal ve çevreyi korumak için acil müdahaleyi gerektiren ve yerel imkânlar ile baş edilebilen olayların sonuçları olarak ifade edilmektedir. Bir diğer ifade ile acil durumlar, toplumun belirli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini kesintiye uğratan olayların sonuçlarıdır.
6 Afetler/Olağan Dışı Durumlar (ODD) Afet/ODD, insan ve diğer canlılar için normal yaşamı ve toplumsal faaliyetleri kesintiye uğratan, toplumda fiziksel, sosyal, kültürel ve ekonomik kayıplara neden olan ve etkilenen topluluğun üstesinden gelemediği doğa veya insan kaynaklı bir olgudur. Müdahalede kaynağın yetersiz kalması şeklinde de tanımlanabilir ve dile getirilebilir. Her depremin, her yangının, afet olarak değerlendirilmesi doğru değildir. Afet, boyutları itibarıyla, doğal döngüsü içinde toplumun etkilenme oranı ile değerlendirilmelidir.
7 Afetler/Olağan Dışı Durumlar (ODD) Afet bir olayın kendisinden çok doğurduğu sonuçtur. Afetlerin doğurduğu sonuçlara bakıldığında; en başta can ve mal kaybına neden oldukları görülür. Kayıpların bir kısmı doğrudan hemen afetle birlikte ortaya çıkarken, diğer kısmı ise belirli bir süre sonra ortaya çıkabilir. Örneğin; Sel sırasında can ve mal kaybı meydana gelmektedir. Ancak, sel baskınından sonra sellerin getirdikleri moloz, kum ve çamur tarım alanlarını verimsizleştirerek dolaylı ve uzun süreli zararlar da meydana getirebilmektedirler.
8 Afetler/Olağan Dışı Durumlar (ODD) Bir afetin meydana gelmesinde iki temel faktör rol oynar. Birincisi bir tehlikenin bulunması, ikincisi ise bu tehlikenin doğuracağı olaydan riske girebilecek bir şeylerin ya da bir canlı topluluğunun var olmasıdır. Tehlike dediğimiz şey potansiyel olarak bulunan güçlü bir afet tehdididir. Bunun afete dönüşmemesi veya dönüşse bile en az zararla atlatılabilmesi, alınacak tedbirler ve riskin azaltılması ile mümkün olabilir.
9 Afetlerin Sınıflandırılması
10 Doğal afetler Oluşumları doğa olaylarına dayanan afetlerdir. Oluşumu ve sonucu açısından ansızın veya belli bir süreç içinde oluşup yerleşim ve üretim alanlarında alışılagelmiş yaşamı bozarak, genel yasamı etkileyecek ölçüde oluşan, doğal yer ve hava hareketleridir. - Jeolojik kökenli afetler: Doğrudan doğruya kaynağını yer kabuğu ya da yerin derinliklerinden alan afetlerdir. (Deprem, heyelan, erozyon, yanardağ patlamaları, kaya düşmesi vb.) - Meteorolojik kökenli afetler: Atmosferdeki doğa olayları sonucu meydana gelir. (Sel, kuraklık, çığ, fırtına, kasırga (siklon-tayfun), hortum, tipi, dolu, aşırı soğuklar, fırtına, orman yangını, küresel iklim değişiklikleri, yıldırım düşmesi, sera etkisi, don, sis ve aşırı yağmur vb.)
11 Doğal olmayan afetler Oluşumları doğa olaylarına dayanmayan, insan ve insanın geliştirdiği teknolojiye bağlı oluşan afetlerdir. (Nükleer ve kimyasal kazalar, endüstriyel kazalar, uçak kazaları, demir yolu afetleri, gemi kazaları, büyük yangınlar, çevre kirlenmeleri, terör olayları, savaşlar, vb. ) Karmaşık afetler Hem insan hem doğa kaynaklı afetlerdir. Orman yangınları, deprem sonrası oluşan yangınlar doğal nedenlerle olabildiği gibi insan kaynaklı da olabilir. Bazı afetler de beraberinde ikincil afet denilen afetleri de getirmektedir. Örneğin; deprem, tsunami, heyelan, salgın hastalıklara neden olabilir.
12 Türkiye de Afet ve Önemi Türkiye, yukarıda söz edilen afet türlerinin hemen hemen tamamından, az ya da çok etkilenmektedir. Ülkemizde doğal olaylar nedeniyle gelişen afetler sonucunda oluşan ölümlerin çoğunluğu deprem ve sel kaynaklıdır. Bunu, diğer afetlerden heyelan, su basması, kaya düşmesi ve çığ düşmesi izlemektedir. Türkiye'de 1999 yılı Marmara depremi ve 2011 yılı Van depremi, çok sayıda insanın ölmesine ve bölge şehirlerinde büyük çaplı hasarlara neden olan doğal afetlerdir.
13 Türkiye de Afet ve Önemi Doğal olmayan olaylar sonucunda meydana gelen yıkımlar ve ölümler, doğal olaylara bağlı olanlardan daha da fazladır. Ülkemizde 1900 den günümüze yaşanan savaşlarda (Birinci Dünya Savaşı ve sonrası) yüz binleri aşan sayılarda insan ölmüş ve bundan çok daha fazlası sakat kalmıştır. Savaş dışında, doğal olmayan olaylara bağlı afetlerden en önemlisi trafik ve iş kazalarıdır. 1900 lerden günümüze yalnızca trafik kazalarına bağlı olarak yüz bine yakın insan yaşamını yitirmiş yarım milyona yakın insan sakat kalmıştır. Tüm bu sayılardan anlaşılacağı üzere, Türkiye de, afetler yaygınlık, ölümcüllük, sakatlanma ve ekonomik kayıp ölçekleri açısından önemli ve öncelikli bir halk sağlığı sorunudur.
14 Afet Yönetimi ve Planlanması Afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılabilmesi için afet öncesi, afet sırası ve afet sonrasında yapılması gereken idari, yasal ve teknik çalışmaları belirleyen ve uygulamaya aktaran bir olay, zamanında, uygulama yapabilmeyi sağlayan ve her olaydan çıkarılan derslerin ışığında mevcut sistemi geliştiren yönetim biçimine afet yönetimi denir. Modern afet yönetimi kavramında ise kayıp ve zararların azaltılması, hazırlık, tahmin ve erken uyarı, afetleri anlamak gibi afet öncesi korumaya yönelik çalışmalar Risk Yönetimi ; etki analizi, müdahale, iyileştirme, yeniden yapılanma gibi afet sonrası çalışmalar ise Kriz Yönetimi olarak kabul edilmektedir.
15 Afet Yönetimi Sistemi Afet yönetimi sistemi; Bütünleşik Afet Yönetimi Sistemi olarak adlandırılan, birbirinden ayrı ama birbirini tamamlayan iki yönetim sisteminden oluşur. Yeni bir afet yönetimi olan bu model uygulamaya konulmuş olup, getirilen bu model ile öncelik Kriz Yönetimi nden Risk Yönetimi ne verilmiştir. Afet ve acil durumların neden olduğu zararların önlenmesi için tehlike ve risklerin önceden tespitini, afet olmadan önce meydana gelebilecek zararları önleyecek veya en aza indirecek önlemlerin alınmasını, etkin müdahale ve koordinasyonun sağlanmasını ve afet sonrasında iyileştirme çalışmalarının bir bütünlük içerisinde yürütülmesini öngörmektedir.
16
17 Türkiye de Afet Yönetimi Afetlerle ilgili olarak görev yapan İçişleri Bakanlığına bağlı Sivil Savunma Genel Müdürlüğü, eski Bayındırlık ve İskan Bakanlığı na bağlı Afet İşleri Genel Müdürlüğü ve Başbakanlık a bağlı Türkiye Acil Durum Yönetimi Genel Müdürlüğü kapatılarak 2009 yılında çıkarılan 5902 sayılı yasa ile Başbakanlık a bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı kurularak yetki ve sorumluluklar tek bir çatı altında toplanmıştır.
18 Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) Afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afetlere müdahale edilmesi ve afet sonrasındaki iyileştirme çalışmalarının hızla tamamlanması amacıyla gereken faaliyetlerin planlanması, yönlendirilmesi, desteklenmesi, koordine edilmesi ve etkin uygulanması için ülkenin tüm kurum ve kuruluşları arasında iş birliğini sağlayan Başbakanlık a bağlı bir kurumdur. Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı bir şemsiye kurum anlayışıyla afet ve acil durumun niteliği ve büyüklüğüne göre gerek Genelkurmay Başkanlığı, Dışişleri, Sağlık, Orman ve Su İşleri ve ilgili diğer bakanlıklar ile gerekse sivil toplum kuruluşları ile iş birliği içerisinde faaliyetlerini sürdürmektedir.
19 Sağlık Bakanlığı Afetlerle İlgili Birimler Sağlık bakanlığı bünyesinde kurulmuş olan ve sağlıkla ilgili afet ve olağandışı durumlarda, iller ve diğer kurumlar ile irtibat, koordinasyon, planlama ve yönetimi sağlayan kurum Sağlık Afet Koordinasyon Merkezidir (SAKOM). SAKOM afetlerde, il merkezlerinde bölgesel birim oluşturur. Bu birim ile il Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü koordineli çalışmaktadır. Sağlık Bakanlığında; afet ve olağandışı durumlar Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Türkiye de Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, hizmetlerin daha etkin ve kaliteli sunulabilmesi maksadı ile 2012 yılında 21 bölge koordinatörlüğü oluşturmuştur. Bu koordinatörlükler bünyesinde çalışan; Ulusal Medikal Kurtarma Ekipleri (UMKE) ile 112 Acil Sağlık Hizmetleri, gerektiğinde hizmet vermektedir.
20 SAKOM (Sağlık Afet Koordinasyon Merkezi) Kriz Merkezinin ve Kriz Masalarının yapılan planlara uygun olarak düzenli bir şekilde çalışması, sağlık hizmetlerinin kesintiye uğramaması ve zamanında sağlanabilmesi, diğer krize müdahale eden kurum ve kuruluşlarla entegrasyon, koordinasyon ve haberleşmenin kurulabilmesi amacıyla kurulmuştur. SAKOM, acil, afet ve olağandışı durumların üst yönetiminin yapıldığı bir koordinasyon merkezidir. 81 ilde bulunan 112 Acil Çağrı Karşılama Merkezlerinin görev yetkilerini aşan, birden fazla il ile koordinasyon gerektiren, belirli kriterlere göre kriz yönetimini üstlenen bir birimdir
21 UMKE (Ulusal Medikal Kurtarma Ekibi) 2003 yılından itibaren acil sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi hedeflenmiş, 2004 yılında da ülke genelinde afete maruz kalmış kişilere doğru ve çabuk müdahale ederek, ölü ve yaralı sayısını kabul edilebilir rakamlara indirgemek amacıyla afetlere müdahale edecek gönüllü sağlık personellerinden oluşan medikal kurtarma hizmetleri başlatılmış ve kısa sürede dünyada en fazla personele sahip olan UMKE olma unvanına kavuşmuştur. Gönüllülük esasına dayalı olan bu sistemde doktorlar, acil tıp teknisyenleri, ebeler ve hemşireler gibi sağlık çalışanları yer almaktadır. Acil durumlarda, afet durumlarında çalıştıkları işleri bırakarak ekipleriyle birlikte afet bölgesine giden bu gönüllülerin görevi enkaz altına kalarak yaralanan kişilere ilk müdahaleyi yapmaktır.
22 UMKE (Ulusal Medikal Kurtarma Ekibi) UMKE, 81 ilde arazi tipi araçları ve medikal kurtarma ekipmanları ile donatılmıştır. UMKE, afet ve olağandışı durumlarda, medikal kurtarma yapmak üzere gönüllü sağlık personellerinden oluşan dünyanın en fazla ve tek gönüllü personeline sahip medikal kurtarma ekibidir. UMKE, 21 bölge, 81 ilde ulusal ve uluslararası alanda acil, afet ve olağandışı durumlarda 24 saat görev yapabilme kapasitesi ile çalışmaktadır.
23
24 Afetlerde Sağlık Hizmetleri Kurtarma, ilk yardım, nakil, haberleşme, malzeme akışı ile örgütlenme ve hareket kalıplarının mutlaka önceden planlanmış olması gerekir. Bu düzenlemede rol üstlenecek her birey nerede, ne zaman, ne yapacağını önceden çok iyi bilmek zorundadır. Afetlerde sağlık hizmetleri sunumunun daha etkili bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için gerekli hazırlık ve planlama çalışmalarının, afet öncesi dönemde yapılması gerekir. Afet durumlarında ise kurtarma ve acil sağlık hizmetleri, toplum sağlığı hizmetleri, ruh sağlığı hizmetleri ve hastane hizmetleri yoğun bir şekilde ivedilikle sunulmalıdır.
ÖZET 25 Afetlerin verebileceği zararların minimuma indirilmesi için afet öncesi yapılması gereken çalışmalara daha çok önem verilmeli, afetler konusunda duyarlı olunması amacıyla toplumda afet kültürünün ve afet yönetim sisteminin tüm evreleri ile oluşturulmasına yönelik çalışmalara önem verilmelidir. Afetlerde yönetimin temel amacı; afetlerden korunma, hazırlıklı olma ve etkilerini hafifletmedir. Ülkemizde uygulanan Afet Yönetim Sisteminin, modern, bütünleşik, tüm kaynakları bir güç altında toplayan, toplam kalite yönetimi anlayışında ve afet yönetimini bir bütün olarak gören, toplum tabanlı, tüm evrelerde halkın, sivil toplum kuruluşlarının ve gönüllülerin katılımını sağlayan bir anlayışa kavuşturulması hedeflenmelidir.