Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi 1 Araştuma Dergisi Research Quarterly.. Sum~~~ 2QQ5/34
KOSOVA'DA BULUNAN ORYANTAL EL YAZMALARI DORESHKRIMET ORIENTALE NE E KOSOVE Çev: Elsev BRİNA Perth. Elsev BRINA ÖZET Arnavut milli tarih mirasmm önemli bir klsmml Kosova'da bulunan oryantal el yazmalan oluşturur. Hem tarihihem ko/türe! değer taşwan oryantal el yazma/an, bu yaz1da incelenmiştir. Bu inceleme sonucu lde edilen sonuçlar, Oç başlik altmda toplanmlştir: Birinci bö!omde, Kosova'daki oryantal el yazmalarmdan söz edilir; bu el yazmalanntn sergilendiği, kullamldiği ve yaziidiği enstitaler, bunlann yayiima yol/an, bugonko durumlan gibi. ikinci bö!omde, Kosova Arşivinde oryantal el yazmalarmdan, aniann özellikleri ve çeşitlerinden söz edilmektedir. ÜçOncO ve son bö!om, çalişma n m ortaya konduğu temel bö!omdor. ABSTRACf Oriental manuscripts in Kosova constitute the important part of Albanian national histarical heritage. These oriental manuscripts which have both histarical and cu/tura! values are examined in. this study. The results of this study are categorized under three headings: In the first section, the oriental manuscripts in Kosova are mentioned; e.g. how they are written, used, and exhibited, how they are distributed, their present conditions, ete. In the second section, tj;ıe oriental manuseripts in Kosova Archieves, their properties and variety are to/d. The third and the last seetion is the main part where the who/e study is presented. Anahtar Kelimefer: Kosova, Osmanli imparatorluğu, Oryantalizm, El Yazmas1. Key Words: Kosova, Ottoman Empire, Orientalism, Manusedpt ÖZET Arnavut milli tarih mirasmm önemli bir k1smm1 Kosova'da bulunan oryantal el yazmalan oluşturur. Hem tarihi hem ko!torel değer taş1yan oryantal el yazma/an, bu yaz1da incelenmiştir. Bu inceleme sonucu lde edilen sonuçlar, Oç başlik altmda toplanmiştir: Birinci bö!omde, Kosova'daki oryantal el yazmalarmdan söz edilir; bu el yazmalarmm sergilendiği, kullamldiği ve yaziidiği enstito/er, bunlarm yayiima yol/an, bugonko durumlan gibi. ikinci bö!omde, Kosova Arşivinde oryantal el yazmalanndan, aniann özellikleri ve çeşitlerinden söz edilmektedir. ÜçOncO ve son bö!om, çalişmanm ortaya konduğu temel bö!omdür. ABSTRACf Oriental manuscripts in Kosova constitute the important part of Albanian national histarical heritage. These oriental manuscripts which have both histarical and cu/tura! values are examined in this study. The results of this study are categorized under three headings: In the first section, the oriental manuscripts in Kosova are mentioned; e.g. how they are written, used, and exhibited, how they are distributed, their present conditions, ete. In the second section, the oriental manusc- ripts in Kosova Archieves, their properties and variety are to/d. The third and the last seetion is the main part where the who/e study is presented. KeyWords: Kosova, Ottoman Empire, Orientalism, Manuscript. Haci Bektaş Veli 12005-34 ----------------------- 33
E/sev Brina -------------------------- özdeyiş Fantastik Arap kafigrafisiyle olan el yazmalannın güzelliğine, Avrupa süslü yazilannın hiç biri güzellik bakımından yak/aşamaz. Bilemiyorum ve üzgünüm çünkü belki de hiçbir zaman bi/emeyeceğim. Bunlarla birlikte, onlara göz atmak ve parmaktarla dokunmak hoşuma gidiyor, çünkü bu plastik sanat eserlerine parmak/a dokunu/duğunda, bunu oluşturan sanatçının ruhuna yak- Moto Do deshiroja fort te leçit, mishkrimet, me nj'ato fantastike kaligrafi arabe, qe asnje nga a/fabetet rigjide europiane nuk mund t'u afrohet nga bukuria. Po nuk di, dhe jam i deshperuar se ndofta nuk do te di kurre. Megjitheketo me pe/qen t'i veshtroje e t'i prek me gishterinj, sepse me duket se kur i prek me gishterinj keto vepra te artit skulptural, i afrohesh shpirtit te arlaşmış gibi olursun, ~-~--.... Jfstitge_ e punoi.... Mitruş Kuteli (Mezar taşından dizeler) Mitrush Kuteli (Vargje mbi gurevarresh) Giriş Kosova'da bugün hala, önemli bir sayıda Doğu dillerinde yazılmış el yaz-. malar koleksiyonu korunmaktadır,ı ' içerik açısından çok çeşitli, kaynağı ve bilim sanat değeri, milli Arnavut tarihinin mirasının bir parçasını oluşturur. Gerçekten, beş yüzyıldan fazla bir süre Kosova, Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası idi. Tarihi, bu güne kadar bilindiğine göre, XIV. yy'ın yarısından başlar ve en yenileri XX. yy' ın ikinci yarısına kadar varır. 2 Hala bitirilmemiş olan bir araştırmaya göre; bugün Kosova' da 3000 kadar el yazmasının olduğu düşünülüyor. Bu el yazmalarının büyük bölümü, özel kütüphanelerden ve devlet kütüphanelerinden gelmiştir. Kosova bölgesinde XV. yy'ın Hyrje Ne Kosove sot ruhen ende nje numer i rendesishem i koleksioneve te doreshkrimeve orientale ı, sh u me te ndryshme per nga permbajtja, prejardhja dhe vlera shkencore - artistike, te cilat perbejne nje pjese te trashegimise histarike te kombit shqiptar. Kjo per faktin se per me sh u me se pese shekuj, Kosova ishte pjese perberesee Perandorise Osmane. Ata datojne, me sa dihet deri me sot, qe nga gjysma e shekullit XIV, ndersa me te rinjte arrijne deri ne gjysmen e parete shek. xxı. Sipas nje hulumtimi ende te pambaruar, sot ne Kosove mendohet te kete afro 3.000 doreshkrime orientale. Nje numer i konsiderueshem i ketyre doreshkrimeve vij- 34 ------------------- HaCI Bektaş Veli 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalart başında var oldukları teyit edilmiştir.3 Bunlardan Kosova'da yazılmış ve İstinsali edilmiş olanfar vardır. Ayrıca islam Dünyasının değişik bölgelerinden gelenler de mevcuttur. Geçmiş' yüzyıllarda, milletimizin geçirdiği zor (eziyetfi) dönemler boyunca, bu değerli el yazmaların ın büyük bir kısmı yanmış, yok olmuş veya izi kaybolmuştur. Bu el yazmalarından bazıları, Arnavut yazarların veya müstensihlerin eserlerinin çoğu, çeşitli kütüphanelere, Türkiye, Bosna, Bratisfava, Belgrad olduğu gibi diğer yerlere de gönderilmiştir. Arnavut yazar ve müstensihlerinin el yazmaları daha çok Suzi, Mustafa Şemi ve Yahya Bey Dukakin'e aittir. Bir çoğu da, Saray Bosna'da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde bufunur.4 Bir bölümü ise Belgrad'ta Sırbistan Bilim ve Sanat Akademisi Kütüphanesi'nin arşivinde,s Bratislava Üniversitesi'nin Kütüphanesinde,6 ayrıca Belgrad Üniversitesinin Kütüphanesinde, Arnavut yazar ve müstensihlerinin 1 OO'e yakın el yazması bulunur. Bunları bu kütüpha-... "'. neye Ipek şehrinden ısmet lmami hediye etmiştir/ Bugüne kadar korunan el yazmalarından bazıfarında verilmiş olan notlar, eski kütüphanelerde ne kadar büyük bir zenginliğin olduğunu daha iyi açıkfar. ne nga bibliotekat private dhe nga bibliotekat publike, qe ne territorin e Kosoves eshte provuar te jene qe nga fiilimi i shek. XV.3 Ka nga ata qe jane shkruar e kopjuar ne Kosove, po ka edhe nga ane te ndryshrıie te Bates lslame. Ne shekujt e kal uar, gjate kaheve te veshtira neper te cilat kaloi populli yne, nje numer i madh i ketyre doreshkrimeve te çmueshme u dogjen, u zhduken apo u huben gjurmet. Disa prej atyre doreshkrimeve, shumica vepra te autoreve a te kopjuesve shqiptare, u derguan neper biblioteka te ndryshme, si ne Turqi, Bosnje, Bratislfave, Beograd dhe ne vende te tjera. Doreshkrime te autoreve e te kopjuesve shqiptare, si te Suziut, Mustafa Shem'iut, te jahja bej Dukagjinit dhe shume e shume te tjereve, gjejme ne Biblioteken e Gazi Husrev-beut ne Sarajeve4, pastaj ne Biblioteken e Arkivit te Akademise se Shkencave dlie te Arteve te Serbise ne Beograd5, ne Biblioteken Universitare te Bratisllaves6, ne Biblioteken e Univeristetit te Beogradit gjithashtu gjenden afro 100 doreshkrime te autoreve dhe te kopjuesve shqiptare, te cilat kesaj biblioteke ia ka dhuruar lsmet lmami nga Peja.7 Shenimet e vena ne disa nga doreshkrimet orientale qe jane ruajtur deri me sat, tregojne me mire se ç'pasuri e madhe eshte ruajtur neper bibliotekat e vjetra. Hac/ Bektaş Veli 12005-34 ------------------.;..._- 35
E/sev Brina ---"----------------------- Bu değerli el yazmalarından kalmış Ajo qe ka mbetur nga keto doreshkolanlar, Kosova'nın bazı kurumlarında rime te vlefshme, ruhet nedisa institukorunur: Prizren'de Gazi Mehmet Paşa cione te Kosoves: ne Biblioteken e Ga- Kütüphanesinde (200'e yakın), Priştine zi Mehmed Pashes ne Prizren (afro üniversitesi Milli Kütüphanesi'nde 200); ne Biblioteken Kombetare e Uni- (600' e yakın), Priştine' de Allauddin versitare te Prishtines (afro 600); ne biblioteken e medresese "Alauddin" te Medrese Kütüphanesi'nde (600 'e ya- Prishtines (afro 600); ne Arkivin e Kokın), Kosova Arşivinde (99 adet), Mitrosoves (99); ne Arkivin nderkamunal te viça Belediye Arşivinde (8 adet) bulu- Mitrovices (8). Natyrisht, keso doreshknur. Doğal olarak, bu değerli el yazmarimesh te vlefshme ka edhe neper xhalarının şimdiye kadar kayıtlı olmayan- mi dhe ne biblioteka private, te cilat ları.camilerd~~'~~e-~z_e_l k_u_ tu_.. ph~n~~!~~~ deri me tani nuk jane regjistruar. de mevcuttur. Şu anda elimizde bulunan el yazmatan, topraklarımızın her yerinde deveran eden veya mevcut olan entelektüel zenginliğin küçük bir kısmını temsil eder. Yazıların bir kısıtlı, Arnavut yazarların orijinal eserleridir. Böyle diyoruz çünkü bu kitaplara, özel bir biçim< de saygı gösterilmiştir. Müslüman evlerinde önemli bir yer tutmuştur. islam dininin temel kita.bı olarak Kur'an veya bir kimsenin el yazısıyla olan el yazmaları veya orijinalinden istinsah edilmiş olanlar da, özel dikkatle vakfedilmiştir. Kitapların iç ve arka kapaklarına yazılan notlardan bu el yazmalarının sayfalarında sahipleri tarafından koyulmuş olan imza ve mühürler olduğu anlaşılır. Kosova arşivinde korunan, Priştineli Pir Muhammed Efendi'nin Şerh-i Rahat' e/-kulub adlı yegane el yazma eserinde, örnek olarak, bu el yazmasını, Priştine Arnavut toplumunun 1680 yılında Serez'e (Yunanistan) gitmeleriyle birlik- ~-~ -~-~---~---~---------~----- -~--- --- -- ---- Doreshkrimet e mbetura, si numer, perfaqesojne nje pjese fare te vogel te asaj pasurie intelektuale qe ka ekzistuar ose qe ka qarkulluar gjithandej ne vendin tane, nje pjese shkrime/vepra origjinale te autoreve shqiptare. Themi keshtu, sepse libri, si lende e respektuar ne menyre te veçante, ne shtepite myslimane ka zene vend te rendesishem, siclomas Kur'an i, si liber themelor i fese islame. Edhe doreshkrimeve autografe apo atyre te kopjuara nga orgjinali, u eshte kushtuar kujdes i veçante. Kjo shihet nga shenimet, vulat dhe firmat qe ne faqet e ketyre doreshkrimeve i kane vene pronaret e tyre. Ne doreshkrimin unikat "Sherh Rahati e/-kulub", qe ruhetne Arkivin e Kosoves, te prishtinasit Pir Muhamed efendiut, per shembull, shkruan se ky doreshkrim ishte marre me vete. gjate shpernguljes se popullates shqiptare te Prishtines me 1680 per ne Serez (Greqi), dhe atje ky doreshkrim kishte mbetur per afro nje shekull, derisa disa tregtare te ve- 36 -------------------- HaCI Bektaş Veli 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalan te beraberinde götürdükleri yazılıdır. Orada bu el yazması bir yüz yıla yakın kalır. Daha sonra Priştineli bazı dikkatli tüccarlar satın alıp Priştine Medresesi Kütüphanesine getirir.8 Daha öncel~ri; camilerde, medrese v.b. yerlerde bulunanların dışında, Arnavutların oda raflarında özenli ve dikkatlice korunmuş en az bir Osmanlı belgesi. ya da bu tür bir kitap (islam el yazmaları kitapları) bulunur. Bugün de orada burada, Müslüman Arnavut_?vlerinde, geleneksel ve islam dini değerine bağlı, tarih bilinci ve kültürü olan şahısların ellerinde el yazmaları bulunabilir. Komünist sistemin olmasına rağmen ve Kosova'da olan son savaş, toplumumuzun bu kültür zenginliklerini görünür bir şeklide fakirleştirmiştir. Kurumlarımızda olsun, özel kütüphanelerde olsun korunan el yazmaları, adeta son Mohikanlar olarak kalmıştır... Kosova'da oryantal el yazmalarıyla tanınmış oryantalistler; Dr. Hasan Kaleşi,9 Dr. M. Muyezinoviç,lO Dr. F. Mehdjll bazı belge veya el yazmaları yayınlamışlar12 ve diğer bazıları uğraşmasına rağmen, bunl:irla birlikte, bu el yazmalarını unutulmuşluktan kurtarmak için bu alanın araştırmacıları, şimdiye kadar çoğunun kaydını yapmamışlardır. Örnek olarak bu el yazmalarının bir katalogunun hazırlanmaması kıymetli hazinenin değerlerinin bilinmezliğindendir. mendshem prishtinas e kishin blere dhe ia kishin kthyer bibliotekes se medresese se Prishtines.a Jo shume moti nuk kishte shtepi te shqiptareve myslimane qe te mos kishte me shume se nje dokument osman apo nje kesi "qitapi"- libra e doreshkrime islame, te yendosura dhe te ruajtura me kujdes ne raftete odave shqiptare, perveç atyre qe gjendeshin neper xhami, medrese, etj. Edhe sot aty - ketu, nder shtepite shqiptare myslimane, fale kujdesit te individeve me kulture dhe vetedije histarike mbi vlerat fetare islame dhe tradicionale, mund te gjenden doreshkrime islame, ndonese ishsistemi komunist dhe lufta e fundit ne Kosove kane varferuar dukshem kete pasuri kulturare te popullit tone. Doreshkimet e mbetura qe ruhen, qofte neper institucionet tona, qoj:te neper bibliotekat private, paraqesin "mohikanin e fundit" te kesaj "dinastie"- te doreshkrimeve islame-orientale: Ndonese, me doreshkrimet orientale ne Kosove jane marre oriental istet e njohur dr. H. Kaleshi9, dr. M. MujezinoviçlO, dr. F. Mehdiull, dhe ndonje tjeter, te cilet do te botonin ndonje dokument a doreshkrim 12, megjithate, per t'i nxjerre keto doreshkrime nga harresa, nga specialistet e kesaj fushe ende nuk ka ndonje evidentim te plote, p. sh. nje katalog te ketyre doreshkrimeve. Kjo, kujtojme, eshte pasoje e mosnjohjes se vlerave te ketij thesari te çmuar. Hac1 Bektaş Velr /2005-34 -------------------- 37
E/sev Brina -------------------------- Bu gerçekten yola çıkarak el yazma- Duke u nisur nga ky fakt dhe duke larının var olan uzun tarihi kültür değer- dashur te qartesojme vi eren e larte kullerinin aydınlığa çıkarılması isteğiyle turo-historike qe kane keto doreshkrialışmalarımızı tamamen bu yönde me, punen tone e filluam pikerisht ne çbaşlattık _demek oluyor ki Priştine Ko- kete drejtim - d. m. th. per te paraqitur sova Arşivinde korunan Arap, Türk ve doreshkrimet arabe, turke dhe persi- ane, qe ruhen ne Arkivin e Kosoves te Fars el yazmalarını onların bütün kar- Prishtines, te cilat, me tere kompleksimaşıklığına rağmen ortaya çıkarmak vitetin e tyre, per historianet, orientalisiçin, tarihçilere, doğu bilimcilere, Arap tet, ekspertet e paleografise arabe, te aleografisi uzmanlarına, kaligrafistler kaligrafise dhe te artit aplikativ, paraqe- ~e sanat uygulayıcılarına, inceleme açı- sin dokumentacion te klas it te pare per sından büyük işler düşmektedir. Ayrıca hulumtim. Kosova.:::Arşivinde ~Doğu-bilimleri-uz- ~ Edhe pse ne Arkivin e Kosoves nu k manları eksikliği olmamasına rağmen, kane munguar specialiste orientaliste, bu belgeler ve el yazmaları gün ışığına keto dokumente dhe doreshkrime edhe ıkmamış ve dünya edebiyatında hak me tej kane mbetur memece dhe nuk ~ttiği yeri alamamıştır. Hatta bir kısmı jane bere pjese e literatures nderkornkayda geçirilmiş bile değiı'erdir. Bunun betare, se ciles i perkasin. Madje n.uk üzerine, bu el yazmalarırnh kaydı ve in- jane as te regestuara. Prandaj, evidence lenmesi bizim için kolay bir iş olma-. eimi dhe studimi i ketyre doreshkrimeve nuk qe nje pune e lehte per ne. Kjo dığından değil, doğrusu el yazmalarının ' edhe per faktin se ne gjuhen shqipe güvenilir incelenmesi, bibliyografi veya nuk kemi ndonje katalog, bibliografi a herhangi bir katalogun olmaması prob- studim te mirefillte te doreshkrimeve lem teşkil etmemektedir. orientale. Bu arada, el yazmalarıyla uğraşmak için, yani onlar nasıl olursa olsun, el yazmalarıyla uğraşan herkese tanıdık olmasına rağmen, çeşitli kişilerin farklı farklı yazılarının tümünü ve onların karakteristiklerini, öncelikle doğu dille. rinde olanları okuyabilmek gerekir. El yazmaları, yazarın kitabını var olan bütün duygularını aktararak yazdığı, ortaya koyduğu bilindiğinden okunması daha da güçleşmektedir, el yazmaları aracılığıyla müstensihin karakteri ve Nderkaq, te merresh me doreshkrime, çfaredo qofshin ata, do te thote, sikurse u eshte e njohur te gjithe atyre qe merren me doreshkrime, te d is h. te lexosh shkrimet e njerezve te ndryshem me tere llojllojshmerite dhe karakteristikat e tyre, aq me pare te atyre ne gjuhet orientale. Kjo behet edhe me e veshtire kur dihet se doreshkrimet paraqesin para se gjithash emocionet e shkruesit ne raport me librin qe ai ka shkruar/kopjuar; permes doreshkrimit paraqiten edhe karakteri dhe ndjesite e Hact Bektaş Veli /2005-34 38 ----------------------------------
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmaları duyguları da ifade edilir. Bu, araştırmacılara büyük bir sorun yaratsa bile, belki de el yazmalarını daha özel ve daha değerli kılmaktadır. Ayrıca, bildiğimiz kadarıyla ve el yazmalarından rniras kalan, temel mantıksal ve yasal bir sorun çıkıyor: Gerçeğe göre, bu çeşitte bu kadar çok kitap, içeriğinin önemiyle, yazarın sanatıyla, müstensihin üslubu ve tekniğiyle, Osmanlı Devleti'nin bu uzak ve küçük yerlerinde, sıkça Osmanlı Devleti'nin kontrolü dışında, daha fazla farklı bir dünya içerisinde, yazılmış ve istinsah edilmiştir. Dolayısıyla bunlara karşı oluşan düşmanlık nasıl açıklanabilir?13 Araştırmacı Dr. Şaban Sinani'nin doğru gözlemlerine göre; "periferi bir jeopolitik kavramı olarak, jeokültür ve jeodini açıdan her zaman aynı anlamı taşımaz. Görüldüğü gibi, Arnavut sahası düşünüldüğü kadar periferik ya da coğrafi k olarak uzak olduğu kadar kültür açısından metropolden uzak değildir. Arnavutlar, ancak Osmanlılar döneminde yüksek kültür değerleriyle beslenme ihtiyacı olan imparatorluk diliyle, çok çabuk yerti aristokrasiyi, bir kültür elitini, oluşturmuşlardır: Bu elit, daha geçlerde, bu dilde kendini ifade etme ihtiyacını duymuştur."14 Doğu kültürü ile Arnavut, kültür bağlılığı içerisindeyken, sadece basit bir bağımızın olmadığını söylemek geshkruesit/kopjuesit. Kjo mbase i ben doreshkrimet edhe me te veçanta dhe me me vlere, por per studiuesit paraqet nje problem me shume. Edhe kaq sa dime dhe kemi trasheguar nga nga doreshkrimet orientale, dele nje pyetje paresore e logjikshme dhe e ligjshme: Si shpjegohet fakti qe kaq shume libra-te tille, te rendesishem per permbajtjen e tyre, per artin e te shkruarit, per tekniken dhe stilin e te kopjuarit, jane shkruar dhe kopjuar ne keto ane periferike, te largeta, shpesh jashte kontrollit te plote te shtetit osman, per me teper ne zonen e kontaktit me nje bote tjeter, qe kishte trasheguar nje antagonizem te njohur me te?!b Kjo per faktin, siç ka verejtur me te drejte studiuesi dr. Shaban Sinani, "sepse periferia, si nocion gjeopolitik, jo gjithnje perputhet me periferine si nocion gjeokulturor dhe gjeofetar. Duket se hapesira shqiptare, ne pikepamje kulturore, nuk ishte dhe aq periferike sa mendohet, ose aq e larget ndaj metropol it sa -ishte gjeografikisht. Tek shqiptaret e periudhes osmane shume shpejt u krijua nje aristokraci vendese, nje elite kulturore, e cila kishte nevoje te ushqehej me vlera te larta kulturare ne gjuhe perandorie. Madje, pak me vone, kjo elite do te ndiente nevojen te veteshprehej ne kete gjuhe"14. Kur jemi te lidhjet kulturare shqiptare - orientale, duhet thene se nuk kemi vetem lidhje te thjeshta, por behet fjale per marredhenie te ndersjella. Hacı Bektaş V elf 12005-34 -------------------- 39
E/sev Brina -------------------------- rekir. Ayrıca karşılıklı bağlılıktan söz Shqiptaret nuk qene thjeshte konsumaedilir. Arnavutlar, Doğu kültürünün tore, admirues te kultures orinentale hayranı ve onun gelişiminin basit tüke- dhe te arritjeve te saj. Por shume perfaticisi değillerdi. Bununla birlikte, za- qesues te inteligjencies shqiptare te koman ın Arnavut bilginlerinin önde ge- hes dhane ndihmesen e tyre te dukshlenleri, bu kültürün gelişmesinde görü- me ne perhapjen e kesaj kulture. Dhe nen hizmeti sunmuşlardır. Bu kadarıyla jo vetem kaq! Midis tyre u daliuan edhe da kalmamışlardır: Bunların arasında, personalitete te shquara te cilet dhada ne nje ndihmese te permasave jo te Doğu dillerinde sanat ve edebiyatta, vogla ne!evrimin e fushave te felsefe veteolojide olduğu gibi bilim ve ndryshme te kultures dhe te dijes, te lekültürün değişik alanlarında gelişmesi- tersise dhe te artit, filozofise dhe te tene büyük bir ölçüde hizmet vermiş ün- ologjise ne gjuhet orientale15. lü şahsiyetler de çeşitlidir; 15 -~------------ - --- N--d k-.-- dh- --h--.--- - k-.. ı ımı e uazımı nu qene ve- Etkileri ve kelime alışverişi tek yönlü değildir. Bu bağlar almak ve vermeklat u karakterizuan nga marrja dhe nga tem ne nje kahje. Ata qene lidhje te cile karakterize oluyordu, her dhenia, pavaresisht se nga mund te şeye rağmen dengeye dayanıyordu, sonuçta anoje peshorja, ata qene ne fund te fundit, marredhenie te ndersjella16. _ bu, karşılıklı bir alışverişti.\6 Hatta, Arnavut dil bilimci (Aibanolog) j. G. Von Hahn, karşılıklı kelime alışverişinden bahsederken, ülkeye yeni gelenlerin, oranın yerlilerinden çok daha fazla şey aldığı düşüncesindedir. Hahn, bu gerçeği her yerde görülebilen, doğanın bir kanunu olarak mütalaa eder, daha dinamik olan toplumlar ona göre daha eski ve durağan toplumları kontrolü altına alır.17 Bu çalışma, girişi dışında üç bölüm daha kapsar: Birinci bölümde, Kosova'da oryantal el yazmalarından edilir; bu el yazmalarının söz sergilendiği, kullanıldığı ve yazıldığı enstitüler, bunların yayılma yolları, bugünkü durumları v.b. ikinci bölümde,_ Kosova Arşi- Madje albanologu, j. G. von Hahn, kur bene fjale per huazimet e ndersjel- \ la, eshte i mendimit, qe elementi pushtues ka marre shume me teper prej te nenshtruarve, ne krahasim me ate qe keta te fundit kane marre prej tij. Dhe kete dukuri, Hahn, e konsideron si nje ligj te natyres qe del ne pah gjithkund, ku popuj te rinj natyrale pushtojne popuj me nje kulturete lashte17. Ky punim, perveç hyrjes permban edhe tre kapituj. Kapitulli i pare bene fjale per doreshkrimet orientale ne Kosove; institucionet ne te cilat u perdoren, u shkruan dhe u perhapen keto doreshkrime; rruget e perhapjes se tyre, gjendjen e tyre sat, etj. 40...; Hact Bektaş Veli 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalart vinde bulunan oryantal el yazmalarından, onların özellikleri ve çeşitlerinden söi edilir. Üçüncü ve son bölümde ise aynı zamanda bizim çalışmamızın ortaya koyduğu temel bölümde, Kosova Arşivinde bulunan Osmanlı el yazmaları kataloguyla birlikte, bu el yazmalarında bahs edilen, transkripti yapılmış başlıkların indeksi ile birlikte, yazarların indeksi, müstensihlerin indeksi, vakfedenlerin ve sahiplerinin indeksi ve yerlerin indeksini ortaya koyduk. Sonunda Kosova Arşivinde korunan oryantal el yazmalarından, 1 O illustrasyon (resimleme)-faksimile (tıpkıbasım) daha sunduk. 1. BÖLÜM Kosova'da El Yazmaları Belgeleri toplamak için Kimse kafasmr yormaz Cepte altm toplamak için Sadece birer srra almrş gibi Kosova'ya Osmanlıların HafızAli Korça gelmesiyle ve Osmanlı yönetiminin yerleşmesiyle (XIV. - XV. yy) yaşamın yeni özellikler kazan'l'lmıştır. olarak, Osmanlı yerleşmesi, her alanında Genel idaresinin gelmesi ve sadece Kosova'da değil, Arnavutların yaşadığı tüm topraklarda büyük değişiklikler yaratmıştır. Böylece Osmanlı. " dönemi öncesi ve Osmanlı dönemi sırasında yaşayış biçimi bakımından büyük değişiklikler olmuştur. Ne kapitullin e dyte kemi bere fjale per doreshkimet orientale ne Arkivin e Kosoves, karakteristikat dhe Ilajet e tyre etj.. Ndersa ne kapitulline trete dhe te fundit, qe paraqet edhe kapitullin baze te punimit tane, kemi paraqitur katalogun e doreshkrimeve orientale ne Arkivine Kosoves, se-bashku me indeksine titujve te transkriptuar, indeksi n e autoreve, indeksin e kopjuesve, indeksin e vakeflenesve dhe te pronareve dhe indeksin e vendeve qe permenden ne keto doreshkrime. Ne fund kemi paraqitur edhe 1 O ilustrime-faksimile te doreshkrimeve orientale qe ruhen ne Arkivin e Kosoves. KAPJTULLII Doreshkrimet Orientale Ne Kosove Anjeri nuk çane koken Ookumentet per t'i mbledhur Sikush nga nje rrashte rroken Ne xhepa ar per te mbledhur Hafez Ali Korça Me depertimin e osmanlinjve ne Kosove dhe me vendosjen e administrimit te tyre (shek. XIV - XV), u fituan tipare te reja ne te gjitha aspektet e jetes. Ne pergjithesi depertimi dhe vendosja e pushtetit osman beri kthese te madhe, jo vetem ne Kosove, por gjithandej ne trojet shqiptare, duke krijuar keshtu nje kufi te pakapercyeshem midis periudhes paraosmane dhe asaj osmane, pas se cilit kufi, perfundonte njera dhe fil- Hacı Bektaş V elf 12005-34 ---------...,.----------- 41
E/sev Brina --~----------------------- Eski yaşam biçimi ile yeni yaşam biçimi arasındaki bu kesin sınır, bir devrin bitmesi ve yeni bir devrin başlaması olarak değerlendirilebilir.18 Çünkü Osmanlılar beraberlerinde bu topraklara, yeni bir toplum düzeni, yeni bir kültür, yeni bir medeniyet, hepsinden önemlisi Osmanlı İmparatorluğunda resmi din olan, islam dinini getirmişlerdir. Böylece, Arnavutların Batıyla olduğu gibi Doğu kültürüyle de tarihsel bağlarının olmasına rağmen, Arnavut toprakları na Osmalllı~egemen 1 iğin in-yer:. leşmesiyle ve özellikle yaşama tarzına aynı zamanda maddi ve manevi kültüre duyarlı etkisi olan islam'ın yayılmasıyla, Arnavutların Doğu kültürüyle yakın temasları başlamıştır.19 Bununla biriik- I te, islam dinine kucak açılmasıyla, Doğuyla bağlar genişletilmiş ve doğrudan geniş halk kitlelerine yayılmasına sebep' olmuştur. Arnavut topraklarında islam dininin yayılması, şüphesiz bu alanda iyi bir rol oynamıştır. Fakat bu belirleyici- değildir. Belirleyici değil diyoruz, çünkü ilk başta islam medeniyetinin ve oryantal kültürünün yüksek değerleri, diğer birçok millet arasında hayranlık yaratmasına yol açmıştır. Bu arada, ca- - milerin, mekteplerin, medreselerin, tekkelerin ve kütüphanelerin açılması, Arnavut-Oryantal koltürünün bağ ve ilişkilerinin karşılıklı, hissedilir bir biçimde gelişmesinde etkili olmuştur. Bu kurumların çoğu, topraklarımızda Osmanlı kültürünün yerleşmesini kurumsallaştırlonte periudha tjeter krejtesisht e re18, sepse, osmanlinjte ne t~ojet tona sollen, perveç te tjerash, nje rregullim te ri shoqeror, nje kulture te re, nje qyteterim te ri dhe, mbi te gjitha, sollen fene islame, e cila ishte fe zyrtare e Perandarise Osmane. Keshtu, me vendosjen e sundirnit osman ne trojet shqiptare dhe sidomos me perhapjen e lslamit, i cili pati ndikim te ndjeshem edhe ne menyren e jeteses, por edhe ne kulturen materiale e shpifter()re, nis kontakti ballar i shqiptareve me kulturen orientale, edhe pse shqiptaret historikisht kane pasur lidhje kulturare si me Perendimin ashtu edhe me Lindjen 19. Mirepo, me perqafimin e lslamit nga ana e tyre, lidhjet me Lindjen u zgjeruan, u shtrine ne disa fusha dhe u bene me te drejtperdrejta per nje shtrese me te madhe te popullsise. Perhapja e lslamit ne trojet shqiptare, s'ka dyshim se ka luajtur nje rol te dores se pare ne kete drejtim, por jo edhe percaktues. Themi jo percaktues sepse kane qene, ne radhe te pare, vlerat e larta te qyteterimit islam dhe te kultures orientale ato qe i kane hapur rrugen vetes per te gjetur admirues ne mesin e shume popujve te tjere. Ndersa, perhapja e xhamive, mektebeve, medreseve, teqeve dhe e bibliotekave kane ndiku ar ne menyre te ndjeshme ne zgjeri: min e lidhjeve dhe te marredhenieve te ndersjella kulturare shqiptaro-orientale. Keto institucione te shumta, e insti- 42 -------------------- Hacı Bektaş Veli 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalart mıştır. Ancak bu kurumlar, Osmanlı egemenliği tarafından ideolojik benimsenie ve baskı aracı olarak hizmet etmemiştir, söylenmesi adet olduğu gibi onlar, geniş halk kitleleri tarafından benimsenen merkeziere dönüştürülerek islam kültürünün ~iı yüksek seviyesine ulaşmasını sağlamışlardır. Edebiyat alanında olduğu gibi, başta şiir ve felsefe alanında olmak üzere. Ancak sadece bu kadar değil. Onlar, bu mirasları inceleyen araştırma merkezlerine dönüşmüşlerdir; Fars, Arap ve Türk şairlerinin yetiştiği merkezlere.20 Camiler, medresefer, tekkefer, kütüphaneler v.b. şüphesiz halkı derinden etkilemiştir. Onun kültür, ahlak gelişimi, adetleri, dini eğitimi bundan etkilendiği gibi başka etkinlenmeler de olmuştur. islam dininin en önemli kurumu olarak camiler, Kosova'da etkisini zamanla genişleterek sürdürmüşlerdir. mab~tlerden Camiler, bütün tarihleri boyunca, ziyade ilk mektepler olmuşlardır. Mektep, en doğru tanınmış tarihçi F. Hiti'nin bahsettiğine göre, o cami değilse bile, camilerle birleştirilmiş21 böylece mektep ve cami arasında temel farklar kaldırrlmıştır.22 Daha sonraki dönemlerde camilere yakın ilkokul eğitimi için kuttab veya mektebe olarak adlandırılan binalar inşa edilmiştir. Bunların sayısı o kadar çoğaldı ki her köyde mutlaka bir tarıe mevcuttu. Hatta çok defa sayıları birden fazla da olabiliyordu.23 tucionalizuan depertimin kulturor te osmaneve ne vendin tane. Porse keto institucione nuk sherbyen vetem si mjete te pervetesimit ideologjik ne duart e sundimtareve osmane, siç eshte bere zakon te thuhet. Ato u shnderruan ne qendra te popullarizimit te arritjeve te shkefqyera te qyteterimit islam, sidomos ne fushen e letersise, ne radhe te parete poezise, dhe te filozofise. Porse jo.vetem kaq. Ato u shnderruan edhe ne qendra te studimit te kesaj trashegimie, ne qendra te levrimit te vjersherimit ne gjuhen turke, arabe dhe perse20. Xhamite, medresete, teqete, bibliotekat, etj., kane ndikuar pa dyshim ne vete popullaten, ne kulturen e saj, ne zhvillimin moral, ne zakonet, ne arsimin fetar e artistik dhe ne aspekte te tjera. Xhamite, si institucion me i rendesishem fetar islam, ne Kosove kane njohur nje shtrirje te madhe ne kohe dhe hapesi re. Xhamite, gjate tere histarise se tyre, perveç se faltore u bene edhe sh ko/la te para. "Shkolla, - siç veren me te drejte histariani i njohur F. Hiti,- i qe bashkuar xhamise, nese ajo vete nuk ishte xhami"21 dhe nuk kishte ndryshime parimore midis shkolles dhe xhamise22. Me vone afer xhamive u ndertuan gadina per arsimin fillor, te ashtuquajtura kuttab ose mektebe, r:ıumri i te cilave u rrit aq shume, saqe ne çdo fshat kishte te tille, madje ne shume raste kishte edhe meteper se nje23. Hacı Bektaş Velf 12005-34 -------------------- 43
E/sev Brina -------------------------- Kosova'da da camiler okul işlevini yürütür. Kosova'da islam okulları camiler kadar eskidir denilebilir. Böylece Edhe ne Kosove funksioni shkollor i xhamive ishte prezente, d.m.th. shkollat fetare islame ne Kosove jane te vjetra Kukli Bey vakıfnamesi, 1538 yılında po aq sa edhe xhamite. Keshtu, va hazırlanmıştır. Bu vakıfnameye göre o kefnameja e Kuklibeut, e vertetuar me dönemde birçok sosyal-humaniter dini 1538, i cili ne ate kohe kishte ndertuar yapı inşa edilmiştir. Aynı zamanda shume objekte fetare dhe social-humanitare, okul hizmetini gören, arasında birkaç muallimin de bulunduğu iki cami inşa ettiği bu vakıfnarnede kayıtlıdır.24 Benzer bir okulu Suzi de inşa etmiştir, hatta o kendi bik_oraı:la._(iğ[~trı1e~nli~_y_<ıq~ mıştır.25 Gazi Mehmet Paşa, en güzel camiierin birinden sonra, sadece Prizren'de değil, Kosova'da da ilk medreseyi de inşa etmiş, bu cami içeriğiyle ve eğitim seviyesiyle tüm Rumeli'de yankı uyandırmıştır.26 deshmon se ai kishte ndertuar dy xhami, te cilat njekohesisht ishin edhe shkolla, kurse ne mesin e deshmitareve kishte edhe disa mualim24. Nje _ s~ koli e te ngjashme kishte ndertuar edhe Suziu, madje ai edhe vete ishte mesues ne te25. Gazi Mehmed pasha, prane njeres prej xhamive me te bu kura jo vetem ne Prizren, ndertoi edhe medresene e pare ne Kosove, e cila per nga permbajtja dhe niveli i arsimit dallohej netere Rumeline. 26 Camiierin faaliyetlerini, diğer belgeler de kanıtlamaktadır, XVIII. yy' ın' Veprimtarine e xhamive e deshmojne ikinci yarısıı:ıa kadar, genellikle ne kadar cami varsa o kadar da mektep vardı. edhe dokumentet e tjera, ku deri ne gjysmen e dyte te shek. XVII zakonisht Müslümanlar arasında camiierin kishte aq mektebe, sa kishte edhe xhami. sayısı yaklaşık olarak mektep sayısına tekabül eder diye sonuçlandırabiliriz.27 Prandaj mund te perfundohet se ne mjediset myslimane numrit te xhamive Kosova'da mekteplerden ziyade, perafersisht i pergjigjej numri i mektebeve27. Ne Kosove, perveç mektebeve iptidai (ilkokul), rüşdiyye(ortaokul) ve (numri i te cileve ishte shume me i idadi (lise) gibi okullar vardı. Kosova'nın nispeten liemen her büyük ka madh), pastaj shkollave iptidaie, rushdie dhe idadije, gati ne çdo qytet relativisht te madh te Kosoves ka vepruar sabasında birer medrese faaliyet göstermiştir.28 Cami ya da mektebin bulunmadığı yerlere ise, muallimler (öğ nga nje medrese2b. Madje ne vendet ku nuk kishte xhami a mekteb, mualimet (mesuesit) shkonin perkohesisht retmenler) geçici olarak, çocukları eğitmek için gidiyorlardı.29 per t'i mesuar femijet29. 44 -------------------- Hacı Bektaş V elf 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalan Her medresenin, kurallara gore el yazması kitapları bulunan kendi kütüphan esi vardı. Kütüphaneler, cami ve medreselerle karşılıklı kültürel gelişime ve Müslüman toplumunun bu topraklarda eğitiminin yü~selmesine etkili olmuşlardır. Bunlarô~ın en eskisi, bildiğimiz kadarıyla, Prizren'de Suzi'nin temelini attığı kütüphanedir. Çok eskilere dayanan ve bugün bile mevcut olan bir diğer kütüphane, 200'e yakın el yazmasının korunduğu, 1537 yılında inşa edilmiş, Prizren'de bulunan Mehmed PaŞa Kütüphanesidir. Bu el yazmalarından iki Kur'an'ın güzelliği dikkat çekicidir. Biri az rastlanan 1541/42 yılında Kur'an'ın Farsça tefsiri. Burada ayrıca Tıp Kanunu (El-Kanun fit- Tıbb), 1458 tarihli Mecmu'ui-Bahreyn, Sa'adi'nin eseri Gülistan Tefsiri, Mevlana Celaleddin Rumi'nin Mesnevisi ve sırasıyla diğer eserler korunur.30 Burada, Mehmed Paşa Medresesi müderrisleri~den bazılarının eserleri de korunmaktadır. Örnek olarak, bu medresenin son müderrisi olan Hafız Abdullah Efendi Hirzi'nin bıraktığı değerli kütüphaneyi verebiliriz.31 D~er kentlerde de kütüphaneler kurulmuştur. ipek'te el yazmaları ve diğer kitapların değerli bir koleksiyonuna sahip olan Atik Medresesi Kütüphanesi olduğu gibi, bundan başka Yakova'da 1733 yılında, karakteristik kubbesiyle Büyük Medrese Kütüphanesi açıldı v.b.32 Seeila medrese, sipas rregullit ka pasur biblioteke te veten, nje pjese li b ra doreshkrimesh. Bibliotekat, krahas xhamive dhe medreseve, kane ndikuar shume ne zhvillimin kulturor dhe ne ngritjen asimorete popullates myslimane ne keto treva. Me e vjetra nder to, me sa dihet, eshte ajo te cilen e themeloi Suziu ne Prizren. Nje biblioteke tjeter mjafte e vjeter qe ekziston edhe sot eshte ajo e Mehmed pashes po ne Prizren e ndertuar ne vitin 1537 ku ruhen afersisht 200 doreshkrime orientale. Prej tyre, per nga bukuria dallohen dy ekzemplare te Kur'anit, nje koment i rralle i Kur'anit ne gjuhen perse i vitit 1541/42. Ketu ruhet edhe "Kanuni mjekesor" - ("El-Kanun fi et-tibb"), vepra Mexhme'u-1-bahrejn e vitit 1458, nje koment i "Gjylistanit"te Saadiut, "Mesnevija" e Rumiut dhe vepra te.tjera te rralla 30. Ketu ruhen edhe veprat e disa myderrizeve te medresese se Mehmed Pashes, si p.sh. biblioteka e çmueshme qe e dha hafez Abdullah ef. Hizri, myderriz i fundit i kesaj medreseje31. Edhe ne qytete te tjera u themeluan biblioteka, si ne Peje biblioteka e Atik Medresese, e cila ka pasur nje koleksion te çmueshem te librave dhe te doreshkrimeve orientale, pastaj ne Gjakove me 1733 u hap biblioteka e Medresese se Madhe, me kupalen e saj karakteristike etj.32. Hacı Bektaş Veli 12005-34 -------------------- 45
E/sev Brina ------------------------- Fakat, el yazmaları kitaplar sadece medrese ve kütüphanelerde korunmakla kalmadı (bunlar en önemlileri olmakla beraber halk kütüphanesi olarak da hizmet görüyordu), bununla birlikte bunlar camilere, tekkelere ve özel kütüphanelere de mal edilmişlerdir. Kosova'da mevcut olanların sayıları, Kosova Arşivinde korunan el yazmalarından da görüldüğü üzere büyüktür. Bu Mirepo, librat- doreshkrimet orientale nu k jane ruajtur vetenı neper bibliotekat e medreseve- shkollave (ndonese keto ishin me te rendesishmet, sepse sherbenin edhe si biblioteka publike), por ato kane qene prone edhe e xhamive, teqeve dhe bibliotekave private, numri i te cilave ne Kosove, sikurse shihet edhe nga doreshkrimet qe ruhen ne Arkivin e Kosoves, ka qene i madh. arada, Rumeli'de islam dininin yayıimasında ve bu alanda islam kültürünün Nderkaq, nje rol jashtezakonisht te madh dhe te pakrahasueshem per peryayılmasında, dolayısıyla-korunmasın- -~ napjen e fese islame rıeruıiıeli d he per da da camilerin, medreselerin teşvikin- perhapjen e kultures islame ne keto de ve bu kurumların kütüphanelerinin ane, e rjedhimisht edhe per mbajtjen, fonlarının donatılması ve zenginleştiril- stimulimin e medreseve, xhamive dhe mesinde, vakıf kurumları şüphesiz s ıper mbushjen dhe pasurimin e fondeve radışı ve kıyaslanamayacak kadar bü- te bibliotekave te ketyre institucioneve, yük bir rol oynamıştır. 33 En eski olan- e ka luajtur padyshim institucioni i valardan biri 1513 yılında, Prizrenli şair kefit33, qe tek ne eshte i vjeter qe nga Suzi'nin kendi vakfını inşa ederek bü- ' viti 1 5 13, kur poeti prizrenas Suziu yük bir sayıda kitap vakf etmiş, cami themeloi vakefin e tij dhe vakefnoi nje inşa etmiş ve mektep de kurmuştur.3 4 numer te madh te librave, ngriti xhami- Bunları, bugüne kadar gelmiş olan el yazmalarının yayılma yollarını Kukli Bey de 1538 yılında Rumeli'de ne dhe themeloi edhe shkollen34. Edhe en büyük vakıflardan birini inşa etmiştir.35 Kuklibeu me 1538 themeloi nje nga vakefet me te medhane Rumeli35. açıklamak için kaydettik. Osmanlı el yazmalarının yaygınlaşması, diğer yollarla da yapılmıştır. Özellikle insanlarımızın belli bir kısmı değişik islam merkezlerinde öğrenim gördüğü, Şam, Bağdat, Kahire ve istanbul'dan dönerken beraberinde, kendi ihtiyaçları için, el yazmalarından da büyük bir sayıda getir- ı shenuam keto, per te treguar rruget permes se cilave u perhapen doreshkrimet orientale te cilat arriten deri ne ditet tona. Perhapja e doreshkrimeve orientale eshte bere ed he ne rruge te tjera, sidomos kur kihet parasysh fakti se nje numer i njerezve tane jane shkolluar neper qendra te ndryshme islame, si ne Stamboll, Kajro, Bagdad, Damask etj. Ata me rastin e kthimit nga atje, per ne- 46 -------------------- HaCI Bektaş V elf 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalan mişlerdir. Hac ziyaretleri de bu el yazmalarının geliş yollarından birini teşkil eder. Tüccarlar, Osmanlı İmparatorluğu'nun her yerinde hizmet etmiş, devlet memurları ve diğer bilginler de el yazmalarını Kosova'ya getirmişlerdir. Sadece Kosova'da~yetişmiş olanlar da, oryantal dillerinde kitaplar yazmışlar veya istinsah etmişlerdir ve sonra kendi yerlerinde vakfetmişlerdir. Çünkü, birçok tarih kaynağının gösterdiğine göre kitaplar sadece tanınmış kültür merkezlerinde değil, Osmanlı İmparatorluğu'nun en uc yerlerinde bile istinsah edilmişlerdir. Kitapların istinsahı ile sadece imamlar uğraşmamış (din yol gösterenlerimensupları), alışıldığı üzere diğer dinlerin mensupları da, ama bunlarla aynı zamanda müderrisler, öğrenciler, kütüphaneciler, askerler, zanaatkarlar v.b. uğraşmışlardır.36 1107/1695 yılında İslam Gazi ibn Abdüi-Gazi (asker) tarafından istinsah edilmiş bir el yazması, Kosova Arşivinde de bulunur.37 Kitabın istinsahını sadece kaligrafist (hattat) yapma yetkisine sahipti; yani mesleği bu iş olan kişi. Kaligrafist ve güzel yazıcılık mesleğ~ mekteplerin ve ilk medreselerin açılmasıyla öğrenilmiştir.38 Hatta, bu okullarda çocuklar, Arap yazısının birkaç yazdış şeklini öğrenmişlerdir. Osmanlı yönetiminde kullanılan, özellikle rik'a39 yazı çeşidini öğvoja te veta, kane sjelle nje numer te konsiderueshem edhe te doreshkrimeve orientale. Edhe shkuarja ne haxh ka qene nje prej rrugeve nga kane ardhur keto doreshkrime. Tregtaret, nepunesit shteteror dhe dinjitare te tjere qe kane sherbyer gjithandej ne Perandari ne Osmane, gjithashtu kane sjelle doreshkrime orientale. Po edhe ata qe kane sherbyer tek ne, kane shkruar a kopjuar libra ne gjuhet orientale dhe pastaj i kane lene vakef ne vendin tane. Sepse, siç deshmojne shume burime historike, libri nuk eshte kopjuar vetem ne qendra te njohura te kultures, por edhe ne vendet me te skajshme te Perandorise Osmane. Me kopjimin e librit nuk jane marre vetem imarnet (prijesit fetare), s iç rendome ka qene tek pjestaret e feve te tjera, por me te jane marre edhe myderrizet, talebet- nxenesit, bibliotekistet, ushtaret, zanatlinjte etj)6 Nje doreshkrim kopjuar ne vitin 1107/1695, nga Islam gazi (ushtari) ibn Abdyl-gazi, gjendet edhe ne Arkivin e Kosoves37. Kopjimi i librit ka mund te porositej edhe tek kaligafisti - "hattati", njeriu profesiani 1 te cil it pati qene po ky. Profesiani i kaligrafistit dhe i bukurshkruesit, ne Kosove eshte mesuar qe me hapjen e mektebeve dhe medreseve te para38. Madje ne keto shkolla femijet kane mesuar te shkruajne ne disa lloje te shkrimeve arabe, sidomos kane mesuar llojin e shkrimit "rik'a"39, cili esh- Hact Bektaş Veli 12005-34 -------------------- 47
E/sev Brina -------------------------- renmişlerdir. Aynı zamanda güzel yazı, kaligrafi ve resimierne büyük önem taşır.40 Kaligrafist-ressam, minyatür sanatçısı ve mücellidle birlikte kitap ciltlenir. Bu sanatçılar kitabın sanatsal yönünü41 hazırlamakla uğraşmaktaydılar. isteğe göre, onun estetiğinin hazırlanması, üç sanatçı ile angaje edilir: Kaligrafist, minyatür sanatçısı ve ciltçi.42 Kitap ciltleme el sanatı hakkında kendi araştırmalarında Dr. Enver Dukacini43 ve Dr. Drita Statovtsi,44 Kosova'daki oryantal el yazmaları ve sanat illustrasyonlarının, hiçbir araştırmacı tarafından ele alınmadığını söylemişlerdir. Arap alfabesi kaligrafiye çok uygun olduğu için,süsleme ve ~1 şekillerinin verilmesinde oryantal el yazmalarında seyrek görülen ustalıktan çok yararlan-, mıştır. Z. Jane'ın dediğine göre, kesinlikle diğer hiçbir sanatta, islam sanatında olduğu gibi el yazmalarının kaligrafi ve sanat tasarım ları, sistematik bir yayılma göstermemiştir.45 ll. BÖLÜM Kosova Arşivi'ndeki El Yazması Eserler Yaşam geçici Yaz1 kalic!d!r Kul günahkar Allah affedicidir. (Şerhü't-Tabsıra ve't-tezkire eserinden) te perdorur ne administraten osmane. Kujdes i veçante i eshte kushtuar gjithashtu bukurshkrimit, kaligrafise dhe vizatimit40. Kaligrafisti se bashku me ressam-in. - miniaturistin dhe me "muxhel-lid"-in - liberlidhesin, pergatitnin anen artistike te librit41, e sipas porosise, per pergatitjen estetike te tij, angazhoheshin madje edhe nga tre artiste: kaligrafisti, miniaturisti dhe liberlidhesi42. Per zejen. e liberlidhesit, ne studimet e tyre karıe-fal ur' dr. -Enver Dukagjini43 dhe dr. Drita Statovci44, por me ilustrimin artistik te doreshkrimeve orientale ne Kosove nuk eshte marre asnje studiues. Alfabeti arab, shume i pershtatshem per kaligrafi, dekarime dhe per variante te nduarduarta, eshte shfrytezuar shume dhe me mjeshtri te rralle ne doreshkrimet orientale. Dhe, me siguri, ne asnje art tjeter, - thote Z. Jane, - kaligrafia, dhe ilustrimi artistik i doreshkrimeve, nuk kane pasur shtrirje sistematike sikurse ne artin islam45. KAPITULLI ll Doreshkrimet Orientale Ne Arkivin E Kosoves Shkrimi eshte i perhershem Kurse jeta kalimtare. Robi eshte mekatar, Kurse Zoti fa/es. (Nga doreshkrimi: Sherh et-tebsire ve et-tedhkire) 48 -------------------- Hact Bektaş Ve/1 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalan başta Kosova Arşivinde, Arap harfleriyle Arapça olmak üzere, Türkçe, Farsça ve Arnavutça çok sayıda yayınlanmamış Osmanlı el yazması eser bulunmaktadır. Kosova Arşivinde korunan bu el yazmal~rı, adeta anti ka değeri taşıyan eserler fonu gibidir. Bu el yazmalarının değerleri konusunda Prof. Dr. Şaban Sinani'nin dediği gibi: "el yazması olarak kalmış kitap/eserler"46 adlandırılması, belki de en doğru alanıdır. Çünkü diğerleri arasında sadece üçü benzeriolmayanyazma eserlerdir ve dünya Doğu dilleri alanında yazılmış ve derlenerek tasnif edilmiş eserler listesini zenginleştireceği muhakkaktır." Kosova Arşivinde el yazması eserlerin kronolojisi, 841/1437-8 tarihinde yazılmış Tuhfetü's-Sibyan,47 Arapça - Farsça el yazmaları sözlüğü ile başlamaktadır. En yenisi ise benzeri olmayan (unikat) Arapça el yazması Prizren~Ii Rüstem Ef. Şporta' nın Risale fi beyant Esmau/lahi Te'a/a ve Esmaü'n NebeFiyye a!eyhi's-selam ve Esmai'l Ceml'e/ Enbiyaü'l medhureti fi-i Kur'ani-l'azim4B adlı eseridir ve 1925 yılında yazılmıştır. Bu'eserin kronolojisi beş asır öneeye dayanır (XV. - XX.yy). Bunların çoğunluğu XVII. yy,49 XVIII. yy,so XIX. yy'da51 yazılmıştır. Kosova Arşivi'nde korunan el yazması eserlerin genel sayısı 69 kodeks ya da 99 el yazma esere kadar varır. Kırk eser, toplam on mecmuada52 toplan- Ne Arkivin e Kosoves, perveç nje numri relativisht te madh te dokumenteve te rendesishme ne gjuhet orientale, sikurse u tha, ruh et edhe fondi i doreshkrimeve osmane ne formen e veprave te plota te pabotuara, me gjuhe baze arabishten, turqishten, persishten dhe gjuhen shqipe, me grafi arabe. Keto doreshkrime qe ruan Arkivi i Kosoves, perbejne nje fond antikuar, dhe per h ir te respektim it te vleres qe perfaqesojne keto doreshkrime, do te ishte me e drejte, siç do te thoshte dr. Sh. Sinani, te quheshin "/ibra/vepra te mbetura ne doreshkrim"46, sepse, perveç te tjerash, tri prej tyre jane doreshkrime unikate dhe pasurojne listen boterore te doreshkrimeve orientale, madje njeri eshte autograf. Kronologjia e doreshkrimeve orientale ne Arkivin e Kosoves fillon me fjalorin ne doreshkrimin arabisht:persisht Tuhfe es-sibjan47, i kopjuar me 841/1437-8, kurse me i riu eshte doreshkrimi unikat ne gjuhen arabe i myftiut te Prizren;t. Rrustem ef. Shporta, me titull Risa/e fi bejani Esmai/-lahi te'a/a ve esmai nebijjina a/ejhis-se/am ve esmai xhemi'i-/enbijai-1-medhkureti fi-i-kur'ani-l'adhi"4b, i shkruar me 1925. Shtrirja kronologjike e ketyre doreshkrimeve perfshin pese shekuj - XV - XX. Numrin me te madh te tyre e ndeshim ne shekullin XVIJ49, ne shek. XVIJISO, shek. XIX51, etj. Numri i pergjithshem i doreshkrimeve orientale qe ruhen ne Arkivin e Kosoves arrin ne 69 kodekse ose ne 99 Hac1 Bektaş Veli 12005-34 -------------------- 49
E/sev Brina --------------------------- mıştır. Mecmuanın içeriği çok çeşitli olduğu için ve el yazmaları koleksiyonu çeşitli yazmalardan oluştuğu için çalışılması çok güçtür, çünkü Mecmuanın içeriği çok çeşitlidir. Bir kısmının yazarı bilinmekte, bir kısmının ise bilinmemektedir. Eserler değişik zamanlarda yazılmıştır. Bu durum bu el yaznıalarının üzerinde daha titizlikle çalışılmasını gerektirmektedir. Mecmular kendi çeşitliliğiyle araştırmacıları beklemektedir. Çünkü yazarları arasında sıkça bazı ge!lç~isimlere--ra5tlann1al<fa~ dır. Bunlardan bir kısmı tanınnıakta, bir kısmı ise tanınnıanıaktadır.53 Bu eserlerin 74'ü Arapça, 19'u Türkçe, 2'si Farsça, 1 'i Farsça- Türkçe, 1 'i Arapça-Türkçe, 1 'i A'rapça- Farsça ve 1 'i ele Arap harfleriyle Anavutça ya~ zılnııştır. Bunlardan üçünün bir benze-' ri yoktur (yeganedir). Biri 1561, biri 1885, biri 1925 yılında yazılmıştır. Derviş Salih'in 1909 yılında yazdığı nesirleri (Arnavutça ve Türkçe) benzeri olmayanların arasında yer alır. Bu el yazmalarının çok kıymetli olduğunu düşünüyoruz. Kosova Arşivinde bulunan el yaznıası eserlerin çoğunluğu dini, hukuki ve felsefi alanlarla ilgilidir. Dil ile ilgili yazılar olduğu gibi edebi yazılar da eksik değildir, ayrıca sosyal bilimlerle ilgili yazılar da bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı doğa bilinılerindendir. vepra doreshkrim. Dyzet doreshkrime jane te pernıbledhura ne 1 O "mexhmu'a"52, te cilat ne koleksionet e doreshkrimeve i takojne atij lloji te doreshkrimit qe eshte me se veshtiri ta. perpunosh, sepse permbajtja e "mexhmu'ase" eshte e lloj-llojshme, autoret e shumte, te njohur e te panjohur, koha e hartirnit te tyre po ashtu e ndryshme etj. Por qe te gjitha keto se bashku e perbejne perpunimin e ketyre doreshkrimeve me interesant. "Mexhmuate" jane sfidete llojit te vete per studiuesin, sepse shpesh ne te zbulohen disa emra te rinj nga mesi i autoreve letrare, te dhena te reja per disa personalitete, per raste histarike dhe kulturare ne hapesira te caktuara, dhe te ngajshme53. Nga keto doreshkrime, 74 jane ne arabisht, 19 turqisht, 2 persisht, 1 persisht - turqisht, 1 arabisht - turqisht, 1 arabisht- persisht dhe 1 ne gjuhen shqipe me grafi arabe. Tri prej ketyre jane unikate dhe datojne: nje nga vitit 1561, nje nga viti 1885 dhe nje nga viti 1925. Unikate supozohet te jene edhe poezite e Dervish Salihut (ne gjuhen shqipe dhe turke) te vitit 1909. Keto doreshkrime kane peshe te posaçme dhe i vleresojme si shume te rendesishme. Midis doreshkrimeve orientale qe gjenden ne Arkivin e Kosoves, mbizoterjne tema fetare, juridike dhe filozofike. Nuk mungojne as shkrimet letrare clhe sidomos gjuhesore, e madje as te shkencave natyrore. Nga keto nje eshte 50 ------------------- Hact Bektaş V elf 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmaları Kitaplardan biri Kur'an'ın yüceliği ile ilgili el yazmasıdır, S'i tefsir alanında, 4'ü hadis hakkında, 19'u islam hukuk ilminden (fıkıh), 21'i etik (ahlak), 2'si islam dogmaları (akaid), 22'si dille ilgili (dil bilgisi, cümle bilgisi), 1'i retorik, 8'i nesir, 3'ü ~-mistik (tasawufi), 3'ü fesefi, 3 kanunnaine, 1 tarih, 1 biyografi, 1 diploma, 3 sözlük ve 1 ansiklopediden oluşur. Bunların, diğer alanlarda olduğu gibi büyük çoğunluğunu dil, etik ve islam hukuk ilmi (fıkıh) alanında el yazmalarını oluşturur. islam hukuku literatüründe, namaz kuralllarına ve diğer dini. görevlere bağlı anlam taşıyan eserler, önemli yeri tutar. Bu eserlerin çoğu, zamanın medreselerinde öğretici kitap olarak okutulmuştur. Bu el yazmalarının müellifleri islam dünyasının ünlü ulemalarıdır: ihrahim Halebi, imam Beydavi, Birgevi, Taftazan, Curcani, Taberani, ibn Hişam, Taşköprü :zade, ibn Kemal Paşa, Fenar, Kuduri, Şem'i, Hafız ve başkaları. Bunların istinsahını değişik bilgin ve şahsiyetler çeşitli yerlerde, Arnavut bölgelerindeki Arnavut.. yazarlardan başlayarak, islam dünyasının en uzak yerlerine kadar değişik yerlerde yazmışlardır. Kosova Arşivinde bulunan oryental el yazmaların tümü sadece kağıtta yazılmıştır. Kağıt türleri çok çeşitlidir, en basitinden, daha sertine ve biraz dayadoreshkrim-kopjim i Kuranit fisnik, 5 nga fusha e tefsirit, 4 nga fusha e hadith it, 19 nga jursiprudenca islame (fikh), 21 nga etika (ahlak), 2 nga dogmatika islame (akaid), 22 nga gjuha (gramatike, sintakse), 1 nga retorika, 8 nga poezia, 3 nga misticizmi (tesawufi), 3 nga filozofia, 3 kanunname, 1 nga historia, 1 biografi, 1 diplome, 3 fjalore dhe 1 enciklopedi. Numrin me te madh te ketyre e perbejne doreshkrimet ne fushe te gjuhesise, etikes dhe jurisprudences islame, po edhe ne fusha te tjera. Ne literaturen e jurisprudences islame vend kryesor zene, qe eshte e kuptueshme, veprat qe kane te bejne me rregullat e namazit dhe abiigirnet e tjera fetare. Shumica e ketyre doreshkrimeve jane mesuar si libra didaktike neper medresete e kohes. Autor te ketyre doreslikrimeve jane ylemate me eminente te Bates Islame si: Ibrahim Hale~iu, Imam Bejdaviu, Birgeviu, Taftazani, Xhurxhani, Taberaniu, lbn Hishami, Tashkopruzade, Ibn Kemal Pasha, Fenari, Kuduriu, Shem'iu, Hafizi e te tjere. Kopjimin e tyre e kane bere ylema dhe personalitete te ndryshem ne vende te ndryshme, duke filluar nga kopjuesit shqiptare ne viset shqiptare e deri ne vendet me te largeta te Bates lslame. Te gjitha doreshkrimet orientale ne Arkivin e Kosoves jane te shkruara vetem ne leter. Llojet e letres jane nga me te ndryshmet, nga ajo me e thjeshta, e HaCI Bektaş V elf 12005-34 -------------------- 51
E/sev Brina -------------------------- nıklı olana ve zamnına göre dayanıklı, çok güzel ve kaygan olan en kalitelisine kadar. Bunların çoğu yazının açıklığını ve okunaklığını olduğu gibi görünüşünü ve üzerinde yazılmış olan kağıdın rengini değiştirmemiş ya da korumuştur. Renklerine gelince en fazla sarı renk görülmekle birlikte beyaz olanları da görülmektedir. Karakterisitik ve belgenin değerini arttıran papirus gibi bir kağıtta Muhtasaru'l~ Vi ka ye54- ad lı- eser- yazılmıştır.- Renklerine gelince, el yazmalarının çoğunda bugün kullanılan mürekkebin özelliğini taşıyan siyah renk mürekkep kullanılmıştır. Bu renk çeşidi uzun yıllar boyunca güzelliğini korumuştur. vrazhde dhe me pak rezistuese, e deri tek ajo me cilesorja - e lemuet, shkelqyese dhe rezistuese ndaj kohes. Shumica e doreshkrimeve kane ruajtur po thuaj te pa ndryshuar pamjen dhe _ ngjyren e letres mbi te cilen jane shkruar, si dhe qartesine dhe lexueshmerine e shkrimit. Per nga ngjyra, me shpesh takohet ajo qe anan ne te verdhe dhe tjetra ne te bardhe. Ne nje!eter karakteristike, nje si papirus, qe vlen te veçohet, eshte kopjuar vepra Muhtesar e/ Vikaje54. Persa i takon bojes, ne shumicen e doreshkrimeve eshte perdorur boja e zeze (myreqep), e cila i pergjigjet cilesise se tushit te sotem. Kjo lloj boje ka ruajtur shkelqimin e saj gjate shu!lle shekujve. Per zbukurimin e shkrimit, Yazının güzelleştirilmesi için, el yaz- per titujt dhe nentitujt ne doreshkrime, malarında başlık ve alt başlıklar, satır ' per kryeradhet, per te theksuar ajetet, başları, ayetlerin vurgulanması, hadisler, konulardaki önemli yerler veya konuların çerçevelerinde kırmızı renk kullanılmıştır. Metnin girişindeki ünvanlar farklı renklerle yazılmıştır, kırmızı rengin yanında pembe, beyaz, mavi de kullanılmıştır. Diğerleri arasında el yazmalarında pratikte kullanılan en güzel renk şüphesiz altın rengidir ki bu el yazmalarına ayrı bir güzellik katmaktadır. Dış görünüşü açısından, bu el yazmaları çeşitli biçimlerdedir. En büyüğü 32 x 20 cm ebatındadır. hadithet, vendet e rendesishme ne tekst, apo per te kornizuar tekstin, esiıte perdorur edhe boja e kuqe. Ndersa unvanet (ilustrimet) ne hyrje te tekstit jane shkruar me bojera te ndryshme, sipas ngjyres se kuqe, ngjyre roze, ngjyre e bardhe, ngjyre e kalter etj. Nje ngjyre tjeter mjaft shkelqyese e praktike, qe eshte perdorur ne doreshkrimet orientale, eshte pa dyshim ngjyra e arit, qe doreshkrimeve u jep nje bukuri te rralle. Per sa i perket formes se jashtme, keto doreshkrime jane te formatit te ndryshem. Me i madhi eshte ai i formatit 32 x 20 cm,. 52 ---------------------- Hacı Bektaş Veli 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryanta/ El Yazmalan Yazı çeşitlerine gelince, Kosova Arşivinde. korunan el yazmalarının çoğu, Arap nesih yazısıyla yazılmıştır. Sakin ve yuvarlak çizgilerden, doğru harflerle bir yazıdan ve başka uygulamalardan, gereksiz şişirmelerden ve fazladan kelimelerden uzak durmasıyla bu yazı fark edilir. Harfler yatay çizgide aynı uzaklıklarda sıralanmıştır.55 Bu yapının sebebi çok nettir. Basit ve uzun nesih yazısıyla, basım harfi gibi seçilmiş, böylece el yazmalarının Çoğu bu tür el yazısıyla yazılmıştır. bazı Kosova Arşivi'nde korunan el yazmaları, Arap ta'/ik yazısıyla da yazılmıştır. Özellikle yorum eserleri, marjin yazılmış olanlar v.b. Arap nesih yazısıyla birlikte ta'/ik yazılı bölümler bulunan bazı eserler de vardır. Sadece bir tek yazı sülüs yazısıyla (icazetname)56 Arap yazılmıştır ki bu el yazması eserlerde seyrek görülen bir yazı- /dır. Kosova Arşivi'nde korunan el yazmalarının çoğu, olağandışı bir kaligrafi ile fark olunur; bunların bir kısmı resimleniedir. Sadece Ma'rifetname-i ibrahim Hakk157 adlı el yazması eserin olağandışı güzel bir tasarımı vardır. Diğerleri arasında, bazıları çok güzel desen ve sanat şekilleri ile süslenmiştir. islam sanatının genelinde, güzel kaligrafiler, ünvanlar, (orijinal arabeskler Persa i takon llojit te shkrimit, shumica e doreshkrimeve qe ruhen ne Arkivin e Kosoves, jane te shkruara me shkrimin arab "nes'h", qe dallohet per linja te qeta dhe te rrumbullaketa, me nje pershkrim te perpikte te germave, i kursyer nga teprimet, fryrjet e panevojshme dhe fjalet e teperta. Germat rreshtohen me -vije horizontale ne te njejten largesi55. Per arsye te struktures shume korrekte, te thjeshte dhe te gjate, shkrimi nes'h" eshte zgjedhur edhe si shkrim shtypi, prandaj shumica e doreshkrimeve jane te shkruara me kete lloj shkrimi. Disa nga doreshkrimet qe ruhen ne Arkivn e Kosoves, jane te shkruara edhe me shkrimin arab "ta' /ik", sidomos veprat komentuese, te shkruara ne margjina etj. Ka nga doreshkrimet qe jane shkruar me shkrimin arab "nes'h" me elemente te "ta'/ik"ut dhe anasjelltas. Vetem nje doreshkrim {"/xhazetnameja)56 eshte shkruar me shkrimin arab "thu!uth", i cili pergjithesisht takohet rralle ne doreshkrimet orientale. Shumica e doreshkrimeve orientale qe ruhen ne Arkivin e Kosoves, dallohen per kaligrafine e tyre te jashtezakonshme; nje pjese e tyre jane te ilustruara, vetem doreshkrimi i vepres "Ma'rifetname-i Hakki"57 ka dhjetera ilustrime jashtezakonishtte bukura; disa te tjera jane te lidhura dhe te zbukuruara ne menyre artistike dhe me ornamente te mrekullueshme. Kaligrafia e bukur, unvanet, arabeskat origjinale me koloritin e gersheti- Hac1 Bektaş Veli 12005-34 -------------------- 53
E/sev Brina ------------------------- karışık çiçek renkleriyle) el yazması ka- meve te flores, ornamentet me motive paklarında değişik şekillerde desenler te ndryshme ne kapakete doreshkrimev.b. kaligrafinin en güzel örneklerini ye etj., paraqesin shembuj te shkelqsergiler. Bu el yazmalarından sanat de- yeshem te kaligrafise dhe te artit islam ğeri olan bazıları, diyebiliriz ki islam ne pergjithesi. Disa prej ketyre do-. reshkrimeve, per nga vlera artistike qe dünyasında önemli yer tutar. Kosova kane, themi me plot bindje, bejne pje- Arşivinde bulunan el yazmalarının ço- se nder krijimet me te bukura te kaligğunda bilinen gerçek, eser metninin te- rafise islame ne bote. melinde farklı işaretiere rastlanmasıdır. Ne shumicen e doreshkrimeve ari- Mevcut olan öneminin uğruna özel bir entale ne Arkivin e Kosoves, sikurse yer verilmiştir. Bu gerçeğe göre notlar, eshte i njohur fakti, prane tekstit te vepeserill metniyle ve yazarıyla-özel-ola- -- res baze; gjenden edhe shenime te rak bağlantılı olması zaruri olmayan, il- ndryshme, te cilave, per h ir te rendesiginç bir sürü bilgilere yaklaştırır. Deva- se qe kane, u eshte dhene vend i vemında görüldüğü gibi notlar, istinsah çante. Kjo per faktin, sepse ata shenime ofrojne nje varg informacionesh intereedilen eserin metninin kaynağının zasante, te cilat nuk eshte e domosdoshmanı ve yeriyle her zarrıan bağlı değil- me te jene ekskluzivisht te lidhura me dir. Bu notları sadece eserin müstensihi tekstin e vepres dhe autorin e saj. Shevermiştir. Çoğunu el yazma eserin sahi~, nimet, siç do te shihet ne vazhdim, nuk bi, bir kısmını daeserlerin okuyucuları jane perhere te lidhura me kohen dhe koymuşlardır. hapesiren e prejardhjes se tekstit te vepres se kopjuar. Ata shenime, perveç Bazı kitap sahipleri kendi şirketleri- kopjuesit te vepres, i kane vene, te nin mührünü ve buna benzer mühür- shumten, edhe pronaret e vepres ne leri vurmuşlardır, bazen içerikle ilgisi doreshkrim, e madje edhe lexuesit dhe olmayan diğer bazı notlar mevcuttur, shfrytezuesit e saj. içeriğiyle aynı olmayan, eseriyle ve ya- Disa pronare kane vene firmat dhe zarıyla her zaman mutlak bağları olma- vulat e tyre, e nganjehere edhe ndonje yan, fakat yazarın hangi yerden geldiği- s hen im tjeter me permbajtje qe nu k ka nin geçmişini incelemek için ilginç qene gjithnje e domosdoshme te kete olan notlar mevcuttur. pasur lidhje me autoriiı a vepreıi, por qe eshte interesante per studimin e se Böylece sıkça, hangi el yazmasının kaluares se vendit nga i cili vinte autovakıflara, bu ya da hangi camiye bıra- ri i shenimit: Keshtu, shpeshhere gjejkıldığına dair bilgilere rastlarız. Ya da me te dhena se akecili doreshkrim esh- 54 ------------------- Hact Bektaş Veli 12005-34
-------------------- Kosova aa uryanca1 1:::1 razma1an hangi medreseye verildiği, sonra da bu eserin sahibinin kim olduğu, daha sonra. yılın i, ne kadar zaman geçtiği veya bu el yazmasının ne zaman mal edildiği not edilmiştir. Bu şekilde zamanın kütüphane sahiplerinin isimleriyle tanışıyoruz, ve kütuphanelerin sayısı açısından iyi bir görünüş kaydediyoruz. Bu notlar sayesinde, ortaya konduğu günden bugüne kadar el yazmalarının adım adım tarihini izlemek mümkündür. Bu notlarda ayrıca bu yazma esere nasıl Kosova Arşivine vakf edilmiş sahip olunduğu ya da miras yoluyla mı geçtiği konusunda notlar bulunmaktadır. korunan el yazmalarında, çok sıkça Cinoli58 ailesinin atalarının ve dindarlarının isim ve mühürlerine rastlanır: Maliç Paşa, Yaşar Paşa, Bahtiyar Paşa, sonra Hacı Sadık Hüseyin Efendi'nin Priştine Müftüler Kütüphanesi, Priştineli. Ailesi Kütüphanesi v.b. Yunus lll. BÖLÜM Kosova Arşivi'nde Arapça, Türkçe ve Farsça El Yazmaları Katalogu Yaz1 kitapta uzul1"zaman ka!ir, Yazan ise yer altmda toprak olur. (H aleb-i Kebir el yazmasından) Kosova Arşivinde korunan Arapça, Türkçe ve Farsça el yazmalarının çoğunun görünüşünü ortaya koymadan önce, el yazmaları sorununun gerçeğini te lene vakef per kete apo per ate xhami, per kete apo per ate medrese, pastaj kush ka qene prünari i atij doreshkrimi, madje duke sh en uar ed he vitin se kur ka kaluar apo ka qene ne pronesi te tij doreshkrimi. Ne kete nıenyre njihemi me emrat e pronareve te bibliotekave te asaj kohe dhe fitojme nje pamje te mire per nunırin e bibliotekave. Me ane te atyre shiılimeve mund te vertetohet edhe se ç'rruge ka kaluar doreshkrimi qe nga paraqitja e tij e deri ne ditet tona, pastaj ne ç'menyre eshte bere pronesi e tij, me dhurim (te sh umten e rasteve), me blerje apo me ane te trasheginıise. Nga vakeflenesit, ne doreslıkrimet qe ruben ne Arkivin e Kosoves, me se shpeshti takohen em rat dhe vulat e pinjolleve dhe dinjitareve te familjes Xhinolli58: Maliq pasha, Jashar pasha, Bahtijar pasha, pastaj biblioteka e myftiut te Prishtines, Hysejn efendi haxhi Sadikut, biblioteka e familjes Junusi, po nga Prishtina, etj. KAPITULLI lll Katalogu 1 Doreshkrimeve Arabe, Turke Dhe Persiane Ne Arkivin E Kosoves Shkrimi ne fiber mbetet gjate kohe, E shkruesi i tij behet dhe nen toke. (Nga doreshkrimi: Halebi Kebir) Para se te paraqesim pasqyren e plote te doreshkrimeve arabe, turke dhe persiane qe ruhen ne Arkivin e Kosoves, e shohim te udhes te permendim Hac1 Bektaş V elf 12005-34 -------------------- 55
E/sev Brina ------------------------- vazife olarak hatırlatmak gerekir. Bibliyografya/el yazmaları katalogunun ortaya çıkarılması sırasında, bu el yazmalarını sadece bir giriş kısmını özetlemek mümkün değildir. bibliyografyasıyla Bu tür el yazmalarının ve kataloguyla, bütünüyle olmasa bile değerleri konusunda bilim dünyasının ilgisi çekilmiş olacaktır. Ayrıca, aşağıda olduğu gibi bu bilgileri de izah etmeyi görev biliyoruz: E( yazmalarıni -tesplfetmeıcte- 5T@~!erin temel kaynağını, el yazmalarının içerdiği notlarda, gerek el yazması metnin notlarının kendisinde, gerekse metinden önce ya da sonra bulduk. Bunlarla birlikte, gerekli bilgiler hiçbirinde bu biçimde yeterince verilmemiştir. Bu yüzden bu katalogun oluşturulmasında, yayınlanmış olan diğer kaynaklar~ dan da yararlandık, sırasıyla ilk başta Arnavutluk Arşivinde Osmanlı El Yazmaları Katalogundan 59 ve Sarayeva Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesinde Oryarıtal El Yazmaları Katalogundan.60 Bu katalogların herhangi. birinde bizim yazmalada ilgili bilgi bulduğumuz takdirde, benzer bilgileri diğer katalog ve kaynaklarda da bulmamıza rağmen, bu kaynakları da belirttik. Doğrusu isteğimiz, Kosova Arşivi'nde korunan el yazmalarının ve bir zamanlar coğrafyanın ayrılmaz bir parçası olan, bugün ise Kosova'ya daha yakın olan bölgelerin faktin se problematika e doreshkrimeve orientale, kujtojme, nuk do te mund te pershkruhej vetem ne nje hyrje paraqitese, por permes paraqitjes se bibliografise/katalogut te doreshkrimeve ne gjuhet orientale. Prandaj, prania e bo~ tes se vlerave ne keto doreshkrime do te del ne pah (edhe pse jo teresisht), vetem permes bibliografise/katalogut te ketyre doreshkrimeve. Po ashtu, e shohim te udhes te parashtrojme ed he te dhenat si me poshte: Surimin kryesor te informacioneve per identifikimin e doreshkrimeve,e kemi gjetur ne shenimet qe permbajne doreshkrimet, qofshin ata shenime nevete tekstin e doreshkrimit, qofshin para a prapa tij. Megjithate, infromacionet e kerkuara shpesh nu k jane dhene te mjaftueshme ne asnjeren nga keto forma, prandaj, gjate hartirnit te ketij katalogu, jemi sherbyer edhe me burime te tjera te botuara, ne radhe te pare me Katalogun e doreshkrimeve osmane ne Arkivat e Shqiperise59 dhe me Katalogun e doreshkrimeve orientale te Bibliotekes se Gazi Husrevbeut ne Sarajeve60 Nese ne ndonjerin prej ketyre katalogeve kemi gjetur informacione per doreshkrimet tona, ne jemi mjaftuar me permendjen e ketij burimi, edhe pse informacione te ngjashme kemi gjetur edhe ne kataloge dhe burime te tjera. Kjo per faktin, sepse kemi dashur te ofrojme nje pasqyre te shtrirjes se doreshkrimeve orientale te njejta qe ruhen ne Arkivin e Kosoves dhe te atyre qe ruhen ne bibliotekat dhe arkivat e 56 ------------------- Hacı Bektaş Veli 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalan kütüphaneleri ve arşivlerinde korunan, oryantal el yazmalarının aynılarını paralel bir görüntü halinde sunmaktır. Çünkü bu veriler, diğerleri arasında, ilk bakışta düşündüğümüze göre, bilimsel ağırlığının sonucunu çıkarma olanağını sağlar. Ayrıca bu bölgelerde kültür düzeyinin ve eğitimin o dönemde Osmanlı imparatorluğunun önemli merkezleriyle kıyaslanmasını da sağlar: Bursa, istanbul, Şam, Bağdat, Kahire v.b. Bunu, işimizin yükünü ağırlaştıracağını bilsek de.bütün kaynaklarfortaya koymak için yaptık. Fakat yukarıda belirtilen kaynaklara ilaveten, bizim yazmalardan bazılarıyla ilgili yeterli verileri bulamadığımız zaman görüldüğü gibi, düşündüğümüz bölgelerin dışında oryantal el yazmalarıyla ilgili diğer kaynaklardan yaradandık. El yazmalarının dizini, onların bilimsel değerine göre yapılmıştır. Dizifişte, bu tür katalogların hazırlanmasında bu özellik önemsenmiştir. Aynı disiplin içerisinde el yazmaları, eseri yazanların kronolojik sırasına ve bundan sonra müstensihlerin ktonolojisine göre verilmiştir. Bunu yaparken, bir el yazmasından daha fazla ve çeşitli disiplinler içeren, mecmuaların içeriğini oluşturduğumuzda, ilk el yazması olan mecmuadaki sıralamaya göre dizini yaptık. vendeve te cilat dikur kane perbere nje teresi gjeografike, kurse sat jane me afer Kosoves, dhe sepse, kjo e dhene, ne shiqim te pare e vogel, na thote mendja, mundeson qe te nxirren perfundime me peshe shkencore, perveç te tjerash, per te krahasuar nivelin e kultures dhe te arsimit te ketyre hapesirave me ata te qendrave kryesore te asaj kohe te Peranderise Osmane, siç ishte Bursa, Stambolli, Damasku, Bagdadi, Kajroja etj. Kete e kemi bere edhe per faktin sepse paraqitja e tere burimeve, do ta ngarkonte tej mase punimin tane. Mirepo, kur ne burimet e lartshenuara nuk kemi gjetur te dhena te mjaftueshme per ndonje nga doreshkrimet tona, atehere, sikurse do te shihet, kemi shfrytezuar burime te tjera per doreshkrimet orientale jashte hapesirave te siperpermendura. Renditja e doreshkrimeve eshte bere sipas diciplinave te tyre shkencore, renditje kjo, e cila rendome respektohet me rastin e hartirnit te ketyre katalogeve. Ne kuader te te njejtes dicipline, doreshkrimet jane dhene sipas rendit] es kronologjike te shkruarjes se ve p res dhe pastaj sipas kronologjise se kopjimit te saj. Ne rastet kur kemi te bejme me permbledhje - "mexhmu'a", te cilat permbajne me shume se nje doreshkrimi nga dieipiina te ndryshme, ate e kemi renditur sipas doreshkrimit te pare ne "mexhmu'a". HaCI Bektaş Veli 12005-34 -------------------- 57
E/sev Brina ------------------------- Eserlerin başlıkları transkript alfabesi ile verilmiştir.61 Eğer eser iki isimle belirtilmişse, o zaman o iki isim gösterilmiştir. Ait olduğu literatürde el yazmaları başlığı belirtilmemiş ise başlık eserdeki nota göre verilmiştir (Tabi eğer o not verilmiş ise). Başlığını belirleyemediğimiz eserleri, katalogun sonunda onların içeriğine göre sıraladık. Başlığından sonra, el yazmasının ait olduğu disiplinden bahsettik, sonra da onun kapsamlryorumunuyaptık:fiziki~- görünümüyle ilgili notlar, güncel durumu, kağıdının çeşidi, kaplı olup olmadığı vb. Yazarın ismi tamamıyla transkript şeklinde verilmiştir. Sırasıyla, ilk başta tanındığı isimle, sonra da yazarı tanımlamak için birkaç temel veri belirtilmiştir. Yazarın doğum ve ölüm tarihi gibi. El yazmalarının başlangıcını, Besme/e,62 Hamdefe63 ve Salvefe64 gibi Allah'a yalvarış, yakarış ve dualarla başladığı için bunları transkript olarak verdik ve sonra eserin başlığı ve yazarın ismini belirttik. El yazmasının sonunda, katalogların hazırlanmasında değişmeyen bir kural olarak, transkriptini de verdik çünkü el yazmanın sonunda çok defa müstensihin ismi, istinsah tarihi, yeri ve diğer önemli unsurları belirtilmiştir. Ayrıca, el yazmalarında mevcut olan marjinler Titujt e veprave jane dhene ne traskriptim61. Nese vepra njihet me dy emra, atehere jane permendur te dy ata emra. Doreshkrimeve, te cilat nuk jane identifikuar nga literatura qe disponohet, titulli u eshte dhene nga shenimi ne doreshkrim, nese eshte dhene ai shenim. Veprat, te cilave nuk kemi mundur t'ua njohim titullin, i kemi renditur ne fund te katalogut, pavaresisht nga permbajtja e tyre. Pas titullit kemi permendur dieipiinen te cilesi perket doreshkrimi, e pastaj-kemi bere pershkrimin ekstenziv te tij: shenimet per pamjen fizike, gjendjen aktuale te til llojin e letres, llojin e mbulimit eshte i nıbuluar apo jo, etj.. Emri i autorit eshte dhene komplet ne traskriptim, ne radhe te pare _emri me te cil in eshte i njohur ai, e pastaj disa te dhena elementare sa per te identifikuar autorin, siç eshte viti i lindjes dhe i vdekjes se tij. Fiilimin e doreshkrimit, i cili ne doreshkrimet orientale fillon me invokacionin "Besme/e"62, "Hamde/e"63 dhe "Salvele"64, e kemi dhene te transkriptuar dhe pastaj kemi shenuar titullin e vepres dhe emrin e autorit. Edhe perfundimin e doreshkrimit, si rregull standard per hartirnin e katalogeve, e kemi dhene te traskriptuar, sepse, ne fund te doreshkrimit, shpeshhere, gjendet i shenuar emri i kopjuesit, data dhe vendi i kopjimit dhe elemente te tjera me interes. Gjithashtu kemi permendur, margjinat dhe glosete, per ata doreshkrime 58...,._------------------ HaCI Bektaş Veli 12005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalan ve açıklamalar yanı sıra diğer bazı verilerden de bahsettik. El yazmalarının içinde sahipleri veya kütüphanenin ismi varsa bunlardan yararlanarak kitapların kütüphaneye kazandırılması veya kitapların nasıl sahiplenildiği konusundaki bilgilere de yer verdik. Kosova Arşivi el yazmalarının kaydı süresince saygı gösterilen bir diğer prensip ise, el yazmaların formal (biçimsel} kaydıdır.bunlar, sayfa numaraları, büyüklüğü, yazı çeşidi, yazı rengi, kağıdı, tasarımlar, mümkün oldukça kısaltılmış şekilde diğer notlar gibi unsurlardır. Bu unsurlar, kültürel ve tarihsel geçmişimizi ilgilendirdiğinden göz önünde bulundurduk. A. KUR'AN-I KERIM 1. Kur'an-ı Kerim - 19x12 cm ebatlarında olan eserin metni 13x7.5 cmdir. Çok güzel, kalın nesi h hatla yazılmıştır. 748 sayfadır (37 4 yaprak). ilk sayfalar eksiktir, daha doğrusu ilk bölümü e/-fatiha'dır. Siyah renkle, sarı kağıda yazılmıştır. Metnin tamamının çerçevesi, bölümlerin başları, ayetlerin sonları olduğu gibi altın rengiyle karıştırılmış, güzelleştirilmiştir. Bakara Suresi'nin başında, mavi ve altın rengiyle çiçekli mükemmel bir süsleme vardır. Üzerinde zengin altın süs-.. qe i kane ata, te shoqeruar edhe me ndonje te dhene tjeter. Ne fund te perpunimit te doreshkrimeve kemi permendur bibliotekat dhe pronaret, te cileve dikur u kane takuar ata doreshkrime dhe menyren se si ata kane arritur deri ne pronesi te tyre, per aq sa kjo e dhen~ eshte gjetur ne doreshkrim. Parim tjeter qe eshte respektuar gjate pershkrimit te doreshkrimeve orientale ne Arkivin e Kosoves eshte pershkrimi formal i doreshkrimit, si: numri i faqeve, madhesia, lloji i shkrimit, ngjyra e shkrimit, letra, ilustrimet, dhe shenime te tjera ne formen me te shkurter te mundshme, por te cilat kemi konsideruar se jane me interes per te kal u aren tone kulturare dhe historike. A. KUR' AN-I KERIM 1. Kur' an Kerim Ka format 19x12 cm. Teksti. 13x7.5 cm. Eshte i shkruar me shkrimin arab nes'h te trashe shume te bukur. Ka 748 faqe (374 flete). Mungojne faqet e para, ne te vertete kaptina e pare "El-Fatiha". Eshte i shkruar ne!eter te verdhe, me ngjyre te zeze. Kornizimi i tere tekstit, fillimi i kaptinave, si dhe fundi i ajeteve eshte me ngjyrera te perziera me ar. Ka zbukurime me ngjyre te arit. Ne fiilimin e kaptines "E/-Bekare" ka nje zbukurim te mrekullueshem me lule te imeta te fushes, me ngjyre te kaltert dhe te arit. Nuk eshte i lidhur mire. Ka Hact Bektaş Ve/1 12005-34 -------------------- 59
E/sev Brina -...,------------------------- leme ve desenler olan kapağı zarar görmüştür. Ayetlerin dizilişi Kur-an'daki standart dizilişe göre yapılmamıştır. Secde ayetlerinin bulunduğu yer çok güzel süslemelerle işlenmiştir. Bölüm başlıkları yazılmamıştır. Kosova Arşİvi'nde korunan tek Kur'an-ı Kerim el yazmasıdır. Hafız Muhammed Harnit tarafından 1256/1840 tarihinde yazılmıştır. El yazmasının_~()nll_f1.sl_a_~ll,~~}'ıt_~ulunmaktadır: Kad vek'al hitam li kitabeti'l-kelam el-mecid 'ala yedi el-'abd el-muznib es seyyid Muhammed ei-hamidi, el-hafız bii-kur'an..., senet 1256 h. kopertina te demtuara, por te pasura me dekarime dhe ornamente me ar. Radhitja e ajeteve nuk eshte bere sipas radhitjes standarde te Kur'anit. Vendi ku duhet bere sexhde, eshte i shenuar me zbukurime mjaft te mira. Nuk jane te shenuara emrat e kaptinave. Eshte i vetmi doreshkrim i Kur'ani-kerimit qe ruhetne Arkivin e Kosoves. Kopjimin e ka bere me 1256/1840 zateri Muhamed Hamidi, hafez i Kur'an it. r~ıflındimi r dol'~shkriıtıit: Kad vek'a el-hitam li kitabeti el-kelam el-mexhid 'ala jedi el-'abd elmudhnib essejjid Muhammed ei-hamidc el-hafidh bii-kur'an..., seneti 1256 h. B. KUR'AN ilimleri 1.2. Envarü't-Tenzil ve Esrarü't Te'vU (el-cüz'ü'l-ahir) (Kadı Beyzavi Tefsiril 23x16 cm ebatlarında olan el yazmasının metni 18x11 cm dir. Arapça yazılmış, sayfa numaraları belirtilmemiştir, toplam 272 sayfadır. El. yazılarında seyrek görülen, harekeleme yapılmıştır. Bir kişi tarafından yazılmış, iyi durumda, sağlam kapakla kaplıdır. Oldukça doğru yazılmıştır. Çeşitli, güzel talik harflerle yazılmıştır. Metnin temelinde 6-9 mısra vardır, ayrıca bir o kadar da metnin ve eserin yorumu vardır. Yazı çok okunaklıdır. Metin temeli- B. SHKENCAT KURANüRE 2. Envar et-tenzil ve Esrar et-te'vil (el-xhuz' el-ehir) Doreshkrimi ka format 23x16 cm., ndersa teksti 18x11 cm. Eshte i shkruar ne gjuhen arabe. Faqet nuk i ka te sheiıuara, po ato jane 272 faqe. Eshte i vokalizuar, dukuri e rralle per shkrimet orientale. Eshte shkruar nga nje dore dhe eshte ne gjendje te mire. Mbulohet me kopertina te forta. Kopjim i eshte bere me mjafte korrektesi, me llojin e shkrimit ta'lik te bukur, te ngaterruar. T eksti b aze ka 6-9 rreshta, po aq ka edhe teksti i komentimit te vepres, i shkruar ne menyre integrale. Shkrimi eshte shume i lexueshem. Komentimi 60 ------------------- Hact Bektaş Velf 12005-34
-------'--------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalan ne göre yorumlar, ayrıntılı harflerle, görünebilir bir şekilde yazılmıştır. Eserin tem efi kırmızı renkten oluşur. Eser, En-Nebe bölümüyle başlar, 78-a olan sırasıyla birinci bölümde Kur'an'ın son cüz(.ü gösterilir. En-Nas 114 bölümüyle devam eder ve sonunda Kur'an'la biter. Siyah renkle sarıya çalan beyaz kağıt üzerine yazılmıştır. Açıklamalar ve bölüm başları ise, açıklamaların başlangıçları olduğu gibi diğer bazı stilize edilmiş notlar da kırmızı renkte yazılmıştır. Ayet bölümleri kırmızı renkte alt çizgiyle işaretlenmiştir. Son bölüm, Ömer ibn Muhammed ibn'aii Ebui-Hayr Nasiruddin ei-beyzavi'nin tefsiri (ölümü 1286 miladi yı(} Envarü't-Tenzil ve Esrarü't-Te'vil (Tefsir!erin srm ve Nurun indirilişi)'dir. Bu eserin açıklamasını 936/1529 yılında Haşiyet Şeyh Zade65 olarak tanınan Muhammed bin eş-şeyh Mustafa er-rumi. Şeyh 950/1543 yılı) yapmıştır. Muslihiddin Zade (ölümü istinsahını, Priştineli Beyzade adıyla adlandırılan Hacı ~uhammed, 8 Mayıs Salı günü, Cemaziyel Ahir 1108/1696 yılında yapmıştır. Sonunda, Hacı Muhammed, haşiyenin bir bölümü, bir yeri unutulduğundan (yazılmadığından), yazılmadan kalmış ve sadece onunla, metnin temelini bütün şeklinde yazmak mümkün olmadığından, eshte shkruar dukshem me shkronja me te imeta se teksti baze; Teksti baze eshte i kornizuar me ngjyre te kuqe. Fillon me kaptinen /IEn-Nebe'iY', qe eshte e 78-a me radhe dhe paraqet kaptinen e pare te xhuzit te fundit te Kur'anit, kurse mbaron me kaptinen /IEn-Nas/1, e 111 dhe e fundit ne Kur' an. Eshte i shkruar ne!eter te bardhe ne te verdhe, me ngjyre te zeze, kurse fillimi i kaptinave, disa shenja te tjera stilizuese si dhe fillimi i glosese jane te shkruara me ngjyre te kuqe. Me ngjyre te kuqe jane te nenvizuara edhe pjeset e ajeteve. Eshte pjesa e fundit e tefsirit te Umer ibn Muhammed ibn 'Ali Ebui Hajr Nasiruddin ei-bejdaviut (vdiq me 1286 miladi) /IEnvar et-tenzil ve Esrar et-te'vi//1- /ID rita e shpalljes d he. fshehtesite e komentimit/1. Glosene e kesaj vepre e ka berenevitin 936/1529, Muhammed bin esh-shejh Muslihuddin Mustafa err-rrumi shejh Zade (vdiq me 950/1543), e njohur si "Hashijetu shejh Zade".65 Kopjimin (edhe te vepres baze e edhe te glosese) e ka bere Haxhi Muhamedi, i quajtur Begzade nga Prishtina, diten e marte me 28 te muajit Xhemad ei-ehire 1108/1696. Ne fund, Haxhi Muhammedi shkruan se nje pjese e hashijes, per shkak te hapesires i kishte mbetur pa. e shkruar, dhe meqe ate nuk kishte mundur ta shkruante ne menyre integrale me tekstin baze e shkroi ne Hact Bektaş Veli 12005-34 -------------------- 61
E/sev Brina -,..------------------------- özel bir bölüm yazmıştır. Hacı Muhammed yazarken yaptığı yanlışları, kırmızı renkte üç nokta ile işaretiediğini söylemiştir. o, ayrıca gelecekte tekrar yazılırsa, kırmızı renkte üç noktayla işeretlenen yerlerin, diğer bir yazıyla mukayese edilmesi gerektiğini tembih etmiştir. Bu açıklamaların özel bir bölümü 17 zilkade, 1108/1696 yılında tamamlanmıştır. Priştineli Hacı Muhammed, el yazmasının sonunda bu el yazmasına bakan ve yararlanan herkesten Allah onları affedergibi-güzehözleri olan duaları unutmamalarını talep eder. Kitabın sonunda şu kayıt bulunmaktadır: Kad vekaal-firag~ min ketbi tefsiri'l-cüz'i'l-ahire min el-eczaii-kuraniyye li'l-imam ei-beyzavi, fi yevm es-sülesa es-sam in vel-'işrfn min şehri cemaziyel-ahir li senesernan ve mie b'adel elfi min hicre... 'ala yedil-fakir el-hakir... el-hacı Muhammed eş-şehir bi Begzade ei-priştinevi... El yazmasının.ilksayfasında belirtildiğine göre müellifin iki kızı tarafından 1123/1711 yılında el yazması vakfa bırakılmıştır. Burada: Onun seçkin ailesine olduğu gibi Allah'm elçisi Muhammed' e selam gönderilirken, Allah'a teşekkür edilir yazılıdır. nje pjese te veçante. Ndersa aty ku ka bere gabime gjate kopjimit, Haxhi Muhammedi, thote se i kashenuar tri pika me ngjyre te kuqe. Ai porasit gjithashtu se ne rast te ndonje pershkrimi te ardhshem, vendet ku jane vene tri pika te kuqe duhet te krahasohen me ndonje shkrim tjeter. Kjo pjese e veçante e glosese eshte mbaruar me 17 dhulkade te vitit 11 08/1696. Ne fund te doreshkrimit haxhi Muhamedi nga Prishtina u ben lutje te gjithe atyre qe e shiqojne dhe e shfrytezojne kete doreshkrim te mos e harrojne ate me dua te mire me fjalet: "AIIahu e falte ate", etj. Perfund imi: Kad veka' el-firagu min ketbi tefsiri el-xhuz'i el-ehire min el-exhzai ei-kuranijjeti Iii-imam ei-bejdavijj, fi jevmi eth-thulethai eth-thamin vel-'ishrin min shehri xhemaz el-ehire li seneti theman ve mie b'adel elfi min hixhre... 'ala jedi el-fekir el-hakir... el-haxhi Muhammed esh-shehir bi Begzade ei-prishtinevi... Doreshkrimi eshte lene vakef, siç shkruan ne faqen e pare te doreshkrimit, nga dy vajzat e kopjuesit te ketij doreshkrimi, ne vitin 1123/1711. Aty shkruan: "Falenderimi i takon Allahut~ kurse pershendetjet te derguarit te tij Muhammedit a. s. zoterise se te derguarve, si dhe familjes se tij te mire e te paster. 62 ------------------- Hac1 Bektaş Ve/1 /2005-34
-------------------- Kosova'da Oryantal El Yazmalan Saygıdeğer imam Beyzavi'nin bu tefsirinin gerçek sahipleri, Allah merhamet eylesin, Beyzade olarak tanınan, Hacı Muhammed'in kızları Hatice ve Afife, hayırlı bir iş yapmak isteğiyle, bu el yazmayı 1123/1711 yılında, Priştine şehrinin saygıdeğer araştırmacı, bilginlerine hizmet etmek amacıyla, Allalı'ın hata ve belalardan koruması için vakfa bırakmışlardır. Şeriat kurallarına göre vakfa bırakmışlardır, inanışa göre vakfa bırakılan bu el yazmaları satılamaz, alınamaz, hediye.edilemez, bir yerden başka bir yere ya da bir şehirden başka bir şehire taşınamaz, ayrıca değiştirilemez. Bun/an işittikten sonra onu değiştirmek isteyenlere günah saytl!r... 66 Tahrip eden ya da başka bir şeye teşvik eden vakıf kurallarına karşı çıkar ve o meleklerle ve genelde insanlarla kıyamet gününe kadar, Allalı'ın lanetini (beddua) hak eder. Oysa bu vakıfın kurallarını koruyan ve kullanan kimseler, belki Allah tarafından mükafatlandırılır, bu temiz mükafatlandırmadır. Bu asil tefsiri kullanan ve okuyan kimse, yalvarıyoruz ki bizi dualardan malırum bırakmasın, Allah bizi ve bütün inananları affeder. Meselenin tanıkları (şuhud el-hal): Haci ibrahim Efendi (vaiz), Behlül Efendi Zade Hasan Efendi (vaiz), Şeyh Muhammed Efendi Zade (vaiz), Abdurrahman Ağa, Abdülbaki Ağa, ibralıim Ağa, Musli Ağa, Salih Çelebi, ibrahim Çelebi ve diğerleri (notlar sona erer). Vertet pronaret e ketij tefsiri te nderuar te imam Bejdaviut, meshira e Allahut qofte mbi te, Hadixheja dhe Afifja, dy vajzat e haxhi Muhammedit, te njohur si Begzade, nga deshira per te bere pune te mira, po e lene vakef kete doreshkrim ne vitin 1123/1711, per t'u sherbyer kerkuesve te diturise ne qytetin e Prishtines se-nderuar, e ruajtte Allahu nga shkaterrimi dhe belate. E kane lene vakef sipas rregullave te Sheriatit, te bindura se ky doreshkrim i lene vakef nuk bene qe te shitet, as te lihet peng, as te dhurohet, e as te transefrohet nga nje qytet ne tjetrin a nga nje vend ne tjetrin, dlıe as nuk bene te ndryslıohet, e "Kuslı bene ndryshimin e tij pas i qe ta kete degjuar ate, mekati per te u takon atyre qe e ndryshojne..."66 Po kush angazlıolıet ne slıkaterrimin a ne tjetersimin e tij dlıe i ndryslıon a i kundershton keto kushte te vakefimit, ai meriton malikimin e Allalıut, te engjejve dlıe te njerezve ne pergjithesi deri ne Diten e Kiametit. Ndersa kuslı i ruan d~e i praktikon kushtet e ketij vakefimi, kenaqesia e Allalıut qofte mbi te, kenaqesi kjo e paster. E, kush e perdare dhe e lexone kete tefsir fisnik, e lusim qe te mos na harroje ne me dua. Allalıu na falte ne dlıe te gjithe besimtaret e besimtaret. Deslımitare te çeslıtjes (shulıud elhal): Haxhi ıbrahim efendiu (vaiz), Belılul efendi zade Hasan efendiu (vaiz), slıejlı Muhammed efendi zade (vaizl Abdurrahman aga, Abdylbaki aga, ıbrahim aga, Musli aga, Salih Çelebiu, ıbrahim Çelebiu dlıe te tjere".- perfundon slıenimi. Hac1 Be~aş Veli 12005-34 -------------------- 63