Eko-Verimlilik ve Temiz Üretim: Kavramsal Çerçeve Prof.Dr. Göksel N. Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Avrupa Birliği Koordinasyon Genel Müdürlüğü 13 Kasım 2008
Temiz Üretim kavramı Türkiye gündemine ilk kez 1999 da TÜBİTAK tarafından getirilmiştir. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu'nun öncelikli alanları arasında Temiz Üretim Yapabilme Yeteneği Kazanma biçiminde yer alan Temiz Üretim kavramı TÜBİTAK ın Vizyon 2023 projesi kapsamında hazırlanan Enerji ve Çevre Teknolojileri stratejjisi raporunda da vurgulanmıştır. İmalat sanayinin bu konuda bilinçlendirilmesi ve Temiz Üretimin teşviki 8. Beş Yıllık ve 9. Yedi Yıllık Kalkınma Planlarında ve ülkemizin AB ye uyumu için hazırlanan dokümanlarda yer alan temel politikalardır. 10 Mart 2005 tarihinde yapılan Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulun toplantısında alınan karar gereğince Çevre ve Orman Bakanlığı ile TÜBİTAK tarafından gelecek 10 yıl içinde AR-GE yapılacak alanlar arasında temiz üretim teknolojileri, atık azaltma, vb.nin olması gerektiği vurgulanmıştır. Ülkemizin bilim, teknoloji, kalkınma, vb. alanlarda en üst düzey kurum/kuruluşlarının politika ve strateji dökümanlarında bahsi geçmekle birlikte, Temiz Üretim kavramı ülkemizde ne yazık ki- yeterince bilinmemekte ve uygulanamamaktadır. Bunun en önemli nedeni ülkemizde konu üzerinde yeterli bir kapasitenin mevcut olmamasıdır.
Gündelik hayatımızda kullandığımız ürün ve hizmetlerin çevresel etkilerinden ne kadar haberdarız?
ÇİP ÜRETİMİ
ENDÜSTRİYEL ETKİNLİKLERİN ÇEVRE İLE ETKİLEŞİMİNİN BASİTLEŞTİRİLMİŞ MODELİ Hammadde Diğer girdiler Ürün Atıklar Endüstriyel süreç Sürdürülebilirlik kavramı bu tür bir süreç için somut olarak ne anlama gelir? Arıtma Doğal Alıcı Ortamlara Deşarj
Çevre Yönetiminin Tarihsel Gelişimi Geri Dönüşüm Temiz Üretim Sürdürülebilir Atık ya da Çevre Yönetimini Arıtma Seyreltme 1960 Kirlilik Kontrolü 1990 Kirlilik Önleme Temiz Üretim
KİRLİLİK HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK KULLANILAMAMASI KAYNAKLI, ÜRETİM SÜRECİNi ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞEMEDEN TERK ETMESİ TEMİZ ÜRETİM/KİRLİLİK ÖNLEME (TÜ/KÖ) HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK KULLANILARAK, OLASI EN YÜKSEK ORANDA ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLMESİ TÜ/KÖ KİRLİLİK AZALTIMI + ENDÜSTRİYEL VERİM ARTIŞI
Sanayide Sürdürülebilirlik Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim kavramı endüstri başta olmak üzere tüm insani etkinliklerde verimlilik artışı ile atık azaltımını birlikte gözeten Temiz Üretim, Kirlilik Önleme, Ekoverimlilik, vd. alanlarda 20 yılı aşkın süredir yapılmakta olan çalışmaların doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim (STÜ) temel gereksinimlere karşılık gelen ve yaşam kalitesini artıran mal ve hizmetlerin üretimi sürecinde; doğal kaynak kullanımı, toksik ve diğer kirleticiler ve atık deşarjlarının diğer tüm emisyonların yaşam döngüsü perpektifi çerçevesinde azaltılarak, gelecek kuşakların gereksinimlerinin kesintisiz olarak sağlanabilmesine yönelik tüm çabaları kapsayan genel bir kavramdır. Sustainable Consumption Symposium, Oslo, Norway, 19-20 January 1994.
STÜ Konusunda Avrupa Birliği nin Politika Strateji ve Enstrümanları Entegre Ürün Politikası Çevre Teknolojileri Eylem Planı Tüketici Politikaları Şirketlerin Toplumsal Sorumluluğu Kamusal Satın Alma Politikaları Ekonomik Enstrümanlar Çevre ile İlgili Vergiler Çevresel Yatırımlar için Devlet Yardımı Emisyon Takası Ticari Politikalar Enformasyon Araçları Eğitim, Bilinç Arttırma, Kamunun Bilgilendirilmesi Çevresel Etiketleme Tüketicilerin Bilgilendirilmesi Avrupa Kirletici Emisyon Kayıt Sistemi Analitik Araçlar İndikatörler Raporlama Mekanizmaları Sürdürülebilir Evsel Tüketim Raporu Araştırma ve Geliştirme 6. AB Araştırma ve Teknolojik Gelişim Çerçeve Programı Sustainable Consumption and Production in European Union, European Comission, 2004.
TEMİZ ÜRETİM (KİRLİLİK ÖNLEME) NEDİR? Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP): Bütünsel önleyici bir çevre stratejisinin ürün ve süreçlere sürekli olarak uygulanması ile insanlar ve çevre üzerindeki risklerin azaltılması.
TEMİZ ÜRETİM/KİRLİLİK ÖNLEME NEDİR? Prosesler için; Hammadde ve enerji kullanımının Toksik madde kullanımının Üretim ve hizmet süreçlerinden kaynaklanan tüm emisyon ve atıkların miktar ve toksisitelerinin Ürünler için; Olumsuz çevresel etkilerinin yaşam döngüsü boyunca (hammadde eldesinden nihai bertarafa kadar) önlenmesi/azaltılması demektir.
TEMİZ ÜRETİM NEDİR? İşçiler/Halk/Tüketiciler/ Gelecek kuşaklar üzerindeki Çevresel Riskler Ürün/hizmet kalitesi ve verimlilik ve Üretim/Arıtma/Sağlık Maliyetleri
TEMİZ ÜRETİM İN ARAÇ VE METODLARI: İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi, Ekoverimlilik, Atık Denetleme, Enerji Denetleme, Risk Denetleme, Çevresel Yasa Yönetmeliklerle Uyum Değerlendirmesi, Çevresel Etki Değerlendirme, Yaşam Döngüsü Analizi, Teknoloji Değerlendirme, Kimyasal Değerlendirme, Endüstriyel Ekoloji, Çevre için Tasarım, Çevre için ya da Yeşil Satın Alma, Çevre Yönetim Sistemleri, Çevresel Performans Değerlendirmesi
Ekoverimli Üretim Bir şirketin ekoverimli olabilmesi için: Mal ve hizmet üretiminde kullandığı hammadde miktarını azaltması Toksik atık miktarını azaltması Geri-kazandığı atık miktarını arttırması Yenilenebilir kaynak ve enerji kullanımını azaltması Ürün dayanıklılığını arttırması Enerji ve su kullanımını azaltması gereklidir.
İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi (Good Housekeeping) Basit, sistematik ve temel bir çevre yönetimi aracı Eko-verimlilik yolunda ilk adım İşletmelerinizin ekonomik ve çevresel verimliliğini geliştirmede kullanılan bir yaklaşım
İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Kılavuzu: KOBİ ler İçin Bir Çevre Yönetim Aracı İşletmelerin çevre yönetimi hedefleri için kolay-uygulanabilir, düşük/sıfır maliyetli seçenekler sunar. Kontrol Listeleri, Akış Şemaları ve Eylem Planlarını da içeren somut sonuçları hedefler. Elde edilen sonuçların izlenmesi için uygun bir yönetim aracı olarak tasarlanmıştır. Mali kaynakları kısıtlı KOBİ ler için özellikle daha uygundur. Mevcut kadrolarla, ya da küçük bir dış destekle gerçekleştirilebilecek uygulamaları kapsar.
Üretim süreçlerine uyarlanabilecek kolay kullanımlı kontrol listeleri aracılığıyla aşağıdaki konularda gelişmeler sağlanabilir: 1. Hammadde ve Malzemelerin Verimli Kullanımı 2. Bilinçli Atık Yönetimi 3. Malzeme ve Ürünlerin Etkin Taşınımı ve Korunumu 4. Su Tasarrufu 5. Enerji Tasarrufu Üretim Sürecinin Geliştirilerek Kaynakların Verimli Kullanımı
Her Kontrol Listesi aşağıdakileri kapsar: uygulanabilecek eylemlerin listesi Sorumluluk dağılımını gösteren bir sütun Öncelikli eylemleri belirleyen bir sütun Maliyet tasarruflarını ve diğer faydaları belirten bir kolon Örneğin: Kontrol Listelerinin Kullanımı Su Tasarrufu Kontrol Listesi Amaç: Suyu Yeniden Kullanmak ve Su Kullanımını Azaltmak Yapılacak İş Evet/ Sorumlu Kişi Öncelik ve eylem Tasarruf hayır zamanlaması Su kaçaklarını önleyin. - Eski contaları değiştirin. - Su borularındaki kaçakları belirleyin ve gerekli onarımı yapın. - Üretim proseslerinde kullanılan su tanklarını denetleyin ve sızıntıları önleyin. Gereksiz akan muslukları kapatın. Durulama suyunu tekrar kullanın. Tekrar kullanılabilir su kaynaklarının miktarı, kalitesi ve konumunu belirleyin. Pompa ve boruları yeniden düzenleyin.
Üretim Sürecindeki Girdi ve Çıktıların Analizi Üretim süreci boyunca kaynak akışının değerlendirilmesi Üretim sürecindeki her bir basamağın analizi GİRDİ Hammaddeler:...kg...kg...m 3...m 3 İhtiyaç duyulan verilerin birçoğu idari veya muhasebe kayıtlarında zaten mevcut olabilir! Su...m 3 Basamak 1 Üretim Prosesi Atık su......m 3 Atık Maddeler:...kg...kg...kg Enerji...kW Basamak 2 Emisyonlar...kg Atık ısı......kw Yan malzemeler:...kg...kg...kg vb. Katı atık:...kg...kg...kg Ürün:...kg...m 3 ÇIKTI Tüketici
TEŞEKKÜRLER Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tel: 210 58 67, 210 26 41 Faks: 210 26 46 e.posta: goksel@metu.edu.tr