Eko-Verimlilik (Temiz Üretim) nedir?

Transkript

1 Eko-Verimlilik (Temiz Üretim) nedir? Prof. Dr. Göksel N. Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü İzmir Bölgesi nde Ekoverimlilik (Temiz Üretim) Uygulamalarının Yaygınlaştırılması Projesi Açılış Toplantısı 14 Aralık 2011 İzmir Kalkınma Ajansı Konferans Salonu

2 Tükenmekte olan Ham Petrol Kaynakları ve Artmakta Olan Talep Bulunan Petrol Rezervleri Petrol Talebi Petrol, Doğalgaz ve Kömür Üretim Profilleri

3 21. Yüzyılın Sonuna Kadar Olan Ham Petrol İhtiyacı (Günümüzdeki tüketim hızı baz alınmıştır) İhtiyaç her 25 yılda iki katına çıkmaktadır

4 Tükenmekte olan Diğer Doğal Kaynaklar

5 Diğer Yandan Çeşitli Tür T r ve Ölçeklerdeki Çevre Sorunları

6 Bir ABD vatandaşına düşen ortalama üretim ve tüketim düzeyi tüm dünya nüfusu için geçerli olsa, hammadde ve enerji eldesi, atık depolama, vb. için toplam üç tane Dünya ya ihtiyacımız olacak. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

7 ÇEVRESEL ETKİ Nüfus (P) Kişi başına harcanan birim doğal X X = kaynak (A) Birim kaynak kullanımı başına ortaya çıkan çevresel kirlilik ve bozulma (T) Çevresel Etki (I) I = P x A x T Yakın bir süre içinde yaşanılabilir iki gezegen daha bulamadığımız koşulda yukarıdaki değişkenlerden hangisini ve nasıl l değiştirebiliriz? Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

8 İklim değişikliği de dahil olmak üzere pekçok çevre sorununun yanı sıra hızla tükenmekte olan doğal kaynakların sürdürülebilir olarak yönetilebilmesi için: doğal kaynak kullanımı ile ekonomik büyüme ve çevresel etki ile kaynak kullanımı arasındaki ilişkinin değiştirilmesi gereklidir.

9 Sürdürülebilir Endüstriyel Üretim ya da Büyüme Mümkün mü? Kaynak kullanımının ekonomik büyümeden bağımsızlaştırılması Ekonomik Etkinlik Doğal Kaynak Kullanımı Çevresel etkinin kaynak kullanımından bağımsızlaştırılması Çevresel Etki

10 Ekonomik Etkinlik Kaynak Kullanımı Çevresel Etki Kaynak Kullanımı Çevresel Etki Aynı üretim ya da hizmet eldesi sürecinin daha az kaynak ve enerji kullanılarak ve daha az emisyon üreterek gerçekleştirilebilmesinin sağlanması olarak tanımlanabilecek olan Eko-verimlilik (Temiz Üretim) bu amaca hizmet eden bir kavramdır.

11 KİRLİLİK HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK KULLANILAMAMASI KAYNAKLI, ÜRETİM SÜRECİNi ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞEMEDEN TERK ETMESİ EKOVERİMLİLİK (TEMİZ ÜRETİM) HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK KULLANILARAK, OLASI EN YÜKSEK ORANDA ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLMESİ EKOVERİMLİLİK (TÜ) KİRLİLİK AZALTIMI + ENDÜSTRİYEL VERİM ARTIŞI ATIK MİKTARI VERİMLİLİK

12 Enerji Üretimi: Almanya Avrupa Ekonomik Araştırmalar Merkezi tarafından 2004 yılında yapılan bir çalışmada OECD ülkelerinde boru sonu ve Temiz Üretim yaklaşımlarının mevcut durumu karşılaştırılmıştır Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Enerji Enerji Verimliliği yılı değerleri baz olarak alınmıştır Kaynak: European Environment Agency

13 Gelişmekte olan Ülkelerde de çok önemli kazanımlar söz konusudur... Birim ürün başına harcanan m 3 SU Kaynak: BCSD Colombia

14 TEMİZ ÜRETİM (KİRLİLİK ÖNLEME): Bütünsel önleyici bir çevre stratejisinin ürün ve süreçlere sürekli olarak uygulanması ile insanlar ve çevre üzerindeki risklerin azaltılması (United Nations Environmental Programme). EKOVERİMLİLİK: Daha az etkiyle daha çok değer yaratma ya da paralel ekonomik ve çevresel verimliliğin sağlanması. (Word Business Council for Sustainable Development) Atıkların oluşmadan önlenmesi ya da yok edilmesi. Böylelikle hammadde, enerji ve su kullanımında verimliliğin arttırılarak, doğal kaynakların korunması.

15 TEMİZ ÜRETİM VE EKOVERİMLİLİK KAVRAMLARI ARASINDAKİ İLİNTİ Temiz Üretim kavramı ilk olarak Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) Endüstri ve Çevre Bölümü tarafından 1989 yılında, Eko-verimlilik kavramı ise Dünya Sürdürülebilir İş Konseyi (WBCSD) tarafından 1992 de kullanılmaya başlanmıştır. Eko-verimlilik kavramı, daha az enerji ve daha az doğal kaynakla daha fazla ürün ve hizmet eldesi anlamına gelmektedir. Temiz Üretim ise atıkları kaynağında azaltmak için prosesleri, ürünleri, kullanılan teknikleri, vb. sürekli geliştirmeyi amaçlayan, aynı zamanda verimliliği artıran bir stratejidir. Ortak vurgular: Sürdürülebilirlik Kaynakların daha verimli kullanılması Çevreye verilen zararın en aza indirmeyi Birim ürün başına kullanılan kaynak ve enerji miktarını azaltması, Birim ürün başına atık miktarını azaltması Geri dönüşüm ve yeniden kullanım oranını artırması, Tehlikeli maddelerin yayılımını azaltması, vd. İnsanlar ve çevre için risklerin azaltılması vd

16 Eko-verimlilik yaklaşımında, bu kavramı geliştiren iş çevrelerinin önceliklerine hitap etmek üzere verimlilik, karlılık, rekabet, vb. vurgularını öne çıkartılmıştır. Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim Farklı kaynaklarda bu iki kavram arasındaki ilişki farklı biçimlerde yer almaktadır. Temiz Üretim Eko-verimlilik Örneğin Glavic ve Lukman (2007) Ekoverimliliği sürdürülebilirlik politikalarına ulaşmada bir prensip, Temiz Üretimi ise bir yaklaşım olarak tanımlamaktadır. Kaynak: Glavic P. ve Lukman R., Review of sustainability terms and their definitions, Journal of Cleaner Production, 15,

17 Ya da OECD sürdürülebilir üretimin aşamaları olarak Temiz Üretimi ürün ve üretim biçimlerinin modifikasyonu, Eko-verimliliği ise sistematik bir çevre yönetim biçimi olarak tanımlamaktadır. Sürdürülebilir Üretim Kavram ve Uygulamalarının Gelişimi (OECD, 2009) Kaynak: OECD, Sustainable Manufacturing and Eco-Innovation Synthesis Report Framework, Practices and Measurement,

18 Ancak kavramsal vurgular bir tarafa bırakb rakılıp, kullanılan lan yöntemlery (örneğin materyal dengesi, çevre yönetim y sistemleri, yaşam am döngd ngüsü analizi, eko-tasar tasarım, yeşil satınalma, vd.) ve ulaşı şılmaya çalışılan hedefler (hammadde ve enerji kullanımının n azaltımı, çevresel emisyonların n oluşmadan önlenmesi/azaltılması,, verimlilik, vd.) göz önüne ne alınd ndığında, bu iki kavramın n birbirine büyük ölçüde örtüştüğü görülecektir.

19 TEMİZ ÜRETİM İN ARAÇLARI: İşletme Verimliliğinin Arttırılmasına Yönelik Çevre Yönetimi Atık Denetleme Enerji Denetleme Yeşil Tedarik Zinciri Yönetimi Çevresel Yasa Yönetmeliklerle Uyum Değerlendirmesi, Entegre Ürün Politikası Yaşam Döngüsü Analizi Teknoloji Değerlendirme Kimyasal Değerlendirme Endüstriyel Simbiyoz Çevre için Tasarım Çevre için ya da Yeşil Satın Alma Çevre Yönetim Sistemleri Çevresel Performans Değerlendirmesi

20 EKO-VERİMLİLİĞİN (TEMİZ ÜRETİM) SAĞLADIĞI FAYDALAR Ekonomik Faydalar Çevresel Performansın İyileştirilmesi Çevresel İyileştirmelerin Sürekli Kılınması Rekabet Avantajı Verimliliğin Artırılması İşyeri Güvenliği ve İşçi Sağlığının İyileştirilmesi Firma İmajının İyileştirilmesi

21 DÜNYADA DURUM KÜRESEL TEMİZ ÜRETİM AĞYAPISI UNIDO / UNEP Ulusal Temiz Üretim Merkezleri (NCPC) Diğer Temiz Üretim Merkezleri ve Ağyapı Üyeleri

22 DÜNYADA DURUM Avrupa topluluğu ülkelerinin sanayi kirliliği üzerine oluşturduğu ilk yasal düzenlemeler 80 li yıllarda ortaya çıkmıştır yılında yayımlanan 3. Çevre Eylem Programı ise kirlilik kontrolü yaklaşımından kirlilik önleme yaklaşımına geçişin ilk izlerini taşımaktadır AB 16 Temmuz 2008 tarihinde Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim ve Sürdürülebilir Sanayi Politikası (SCP/SIP) Eylem Planı nı yayınlamıştır. Bu Eylem Planı ile dünya çapında sürdürülebilirliğin sağlanabilmesine yardımcı olacak sürdürülebilir tüketim ve üretim politikalarının geliştirilmesi; düşük karbon ve sürdürülebilir teknoloji, ürün ve hizmetlerin geliştirilmesi; tüketici davranışlarının kaynak verimliliği, ürün performansı ve ekoinovasyon gibi kavramların gelişmesi sağlayacak biçimde değiştirilebilmesinin özendirilmesi sağlanılmaya çalışılmaktadır.

23 ÜLKEMİZDEKİ DURUM Temiz Üretim kavramı Türkiye gündemine ilk kez 1999 da TÜBİTAK ve TTGV tarafından, Temiz Üretim-Temiz Ürün Çevre Dostu Teknolojiler Çalışma Grubu Sanayi Sektörü Raporu ile getirilmiştir. Daha sonrasında Temiz Üretim kavramına pekçok ulusal politika ve strateji dökümanında çeşitli göndermeler yapılmış/yapılmaktadır. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu'nun öncelikli alanları TÜBİTAK Vizyon 2023 Projesi, Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Tematik Paneli Vizyon ve Öngörü Raporu 8. Beş Yıllık ve 9. Yedi Yıllık Kalkınma Planları AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (UÇES) Çevre ve Ormancılık Araştırma Programı DPT KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı 2008 yılı Hükümet Programı Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi (AB Üyeliğine Doğru) Tedbir 1.5: Temiz Üretim stratejilerinin uygulanabilmesi için gerekli altyapı ve kapasitenin oluşturulmasına yönelik çalışmalar başlatılacaktır. Sayfa 140

24 ÜLKEMİZDEKİ DURUM Sadece çevre yönetimi alanında değil, sürdürülebilirlik çalışmalarının pekçok boyutu için de anahtar bir kavram olan Temiz Üretim yaklaşımının son 10 yılda hem stratejik önemi hem de ülkemiz sanayinin bu konudaki danışmanlık hizmetleri ve Ar- Ge çalışmalarına duyduğu gereksinim hızla artmıştır. Ancak, ülkemizin bilim, teknoloji, kalkınma, vb. alanlarda en üst düzey kurum/kuruluşlarının politika ve strateji dökümanlarında önemi sıkça vurgulanan, Temiz Üretim kavramı ülkemizde -enerji verimliliği boyutu dışında- yeterince bilinmemekte ve uygulanamamaktadır. Bunun en önemli nedeni ülkemizde konu üzerinde ihtiyaçlara karşılık gelebilecek yeterlilikte bir kapasitenin mevcut olmamasıdır.

25 TEMİZ ÜRETİM BİR ENDÜSTRİYEL ÜRETİM SÜRECİNİN HANGİ AŞAMALARINDA UYGULANABİLİR? TEKNOLOJİ İŞLETME ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE DİĞER GİRDİLER ÜRÜN ATIK VE EMİSYONLAR Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

26 HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ TEKNOLOJİ İŞLETME ÜRETİM PROSESLERİ ÜRÜN HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ Ham Madde ve Diğer Girdilerin Değiştirilmesi: Toksik ve zararlı girdilerin çevreye duyarlı eşdeğerleri ile değiştirilmesi Geri kazanılmış ve yenilenebilir ham madde ve girdilerin kullanılması ATIK VE EMİSYONLAR

27 ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ TEKSTİL SEKTÖRÜNDE AVRUPA BİRLİĞİ IPPC DİREKTİFİ İLE UYUM ÇALIŞMALARI: BAT UYGULAMALARI PROJESİ Prof.Dr. Ülkü Yetiş yürütücülüğündeki bu proje kapsamında Türkiye nin önde gelen bir tekstil fabrikasında kirlilik önleme ve arıtma çalışmaları sürdürülmektedir. Halen devam eden bu çalışma kapsamında Tekstil Sektörü BAT Referans Dokümanı baz alınarak Mevcut En İyi Teknikler arasından işletme ile paralellik gösterenler seçilmiştir. Tesiste varolan prosesler ile ilgili olduğu için seçilen kirlilik önleme ve azaltma olanakları prosesler özelinde incelenmiş ve proses değerlendirmeleri sonucunda 22 adet uygulanabilir Kirlilik Önleme ve Azaltma Seçeneği belirlenmiştir ve bunlardan 4 tanesi uygulanmıştır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği B

28 ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ Amaç: Çevre ve İnsan Sağlığı üzerinde Daha az Zararlı Kimyasal Kullanımı Neler yapıldı; Mevcut Kimyasallar İncelendi (Tüketim Miktarları, Reçeteler, GBF leri) Problemli Kimyasallar Belirlendi (Toksik, Düşük Biyo- Parçalanabilirlik, Kansorejen vs.) 8 Adet Problemli Görünen Kimyasal Madde Belirlendi 2 Adet İyon Tutucu, 1 Stabilizatör, 3 Kükürt Boyarmadde, 1 Formaldehit İçerikli Reçine ve 1 Adet Dispergatör Alternatifler Belirlendi, Proseslere ve Ürün Kalitesine Uygun Olan Yeni Kimyasallar Kullanılamaya Başlandı Çevresel İzlemeler Yapıldı Biyo-Parçalanabilirlik Testleri

29 ÖRNEK UYGULAMA: HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLERİN DEĞİŞTİRİLMESİ SONUÇLAR Boyama Bölümü İyon Tutucu Madde Değişikliği, Atıksu Biyo-parçalanabilirliği Arttırıldı (%40 tan %60 a) Arıtma Tesisi KOİ yükü azaltıldı (Aylık 3100 kg KOİ yükü azaltımı) Boyama Bölümü Kükürt Boya Değişikliği, Sucul Yaşam ve Mikroorganizmalar için Çok Toksik özelliğe sahip Sülfid Miktarı azaltıldı (%70 in üzerinde Sülfid azaltımı)

30 TEKNOLOJİK İYİLEŞTİRMELER Ekipman ve Proses Kontrolünde İyileştirmeler TEKNOLOJİ Yeni Teknoloji İŞLETME ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLER ÜRÜN Teknolojik İyileştirmeler: Proses kontrolünde iyileştirmeler Ekipman modifikasyonu Proses koşullarının optimizasyonu Otomasyon uygulamaları Teknoloji değişikliği ATIK VE EMİSYONLAR

31 ÖRNEK UYGULAMA: TEKNOLOJİK İYİLEŞTİRMELER Yüzey Kaplama (Anotlama) Yapan Bir Firma Sprey durulama sistemine geçildi Borular onarıldı Ürünler üzerindeki kimyasalların kaplama yapılan tanklar üzerinde uzun süreler süzülmeleri sağlandı Günlük kontrol programı uygulandı Su kullanımı % 66 azaltıldı Specific water consumption of an anodizing company l/m² specific water consumption

32 GELİŞTİRİLMİŞ İŞLETME UYGULAMALARI İŞLETME Eğitim TEKNOLOJİ Geliştirilmiş İşletme Uygulamaları ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLER Geliştirilmiş İşletme Uygulamaları: Üretim planlaması Bakım onarım programları Geliştirilmiş işletme uygulamaları Eğitim programları Enerji yönetimi Kayıpların önlenmesi ÜRÜN ATIK VE EMİSYONLAR

33 ÖRNEK UYGULAMA: GELİŞTİRİLMİŞ İŞLETME UYGULAMALARI Firma Alt Sektör Uygulanan Temiz Üretim Yöntemi Atık Azaltım Etkinlikleri Atık Azaltımı Ekonomik Kazanım CFI, Kuzey Karolina, ABD. Boyama, Ağartma Ekipman Modifikasyonu (otomasyon) Boyama tanklarında varolan ancak kullanılmayan debi metreler, aktif hale getirildi. Boyama tanklarına yerleştirilen diferansiyel basınç ileticileri yardımı ile tanklardaki boyama çözeltisi miktarlarının sürekli olarak ölçümü sağlandı. Kullanılan bir bilgisayar programı/otomasyon sistemi yardımı ile boyama tanklarında uygulanan boyama süreçleri otomatik olarak izlenebilir/kontrol edilebilir hale getirildi. Bu otomasyon sistemi, farklı nitelik ve miktarlardaki kumaşların boyanması için gerektiği kadar boya/boyama çözeltisi kullanımına olanak verdi. Su, ısı ve kimyasal kullanımında % 6 16 arasında azaltımsağlandı. Toplam m3/yıl su ve 407,8 ton/yıl kimyasal tasarrufu sağlandı. Su kullanımı ve ayrıca arıtılması gereken atık su miktarı da ciddi ölçüde azaldı Dolar/yıl (Amortisman süresi: 4 ay)

34 ÜRÜN MODİFİKASYONU İŞLETME TEKNOLOJİ ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLER ÜRÜN MODİFİKASYONU Ürün Modifikasyonu: Geri dönüştürülebilir ürünler Uzatılmış ürün ömrü Daha etkin ve daha az malzeme yoğun paketleme Zararlı madde içeren malzemelerin daha az kullanımı ATIK VE EMİSYONLAR

35 ÖRNEK UYGULAMA: ÜRÜN MODİFİKASYONU Gıda ve çiçek paketlemesi için kullanılan karton kutular için gerçekleştirilen bir eko-tasarım çalışması sonrasında: Daha az hammadde kullanımı (% 11-12) Daha az atık üretimi (karton atıkları başka üretim süreçlerinde kullanılmıştır) Düşük maliyet (düşük ağırlık nedeniyle, sadece üretim değil nakliye masrafları da azalmıştır) Daha iyi ürün tasarımı (müşteri memnuniyeti artmıştır) sağlanmıştır.

36 GERİ KAZANIM VE YENİDEN KULLANIM İŞLETME TEKNOLOJİ ÜRETİM PROSESLERİ HAM MADDE VE DİĞER GİRDİLER Geri kazanım ve Yeniden Kullanım: Atıkların (atıksu, soğutma suyu, enerji, vd.) aynı tesiste ya da başka tesislerde ham madde olarak kullanılmasına yönelik yapılacak geri kazanım ve yeniden kullanım faaliyetleri Atıkların ürün ve enerjiye dönüştürülmesi Atıkların ayrı toplanması ve depolanması ÜRÜN ATIK VE EMİSYONLAR Geri kazanım ve yeniden kullanım

37 ÖRNEK UYGULAMA: ATIKLARIN GEZİ KAZANIM VE YENİDEN KULLANIMI Oto Tamir Atölyesi Bir ultrafiltrasyon ünitesi kullanılmaya başlandı Temizleme sistemi modifiye edildi Yıkama kimyasalı kullanımında % 76, su kullanımında % 80 azalma sağlandı

38 ÖRNEK UYGULAMA: ATIKLARIN GEZİ KAZANIM VE YENİDEN KULLANIMI Firma Alt Sektör Uygulanan Temiz Üretim Etkinlikleri Sağlanan Atık Azaltımı Ekonomik Kazanım Açıklanmamış. Dokuma tekstil ürünleri Kapalı devre ultrafiltrasyon sistemi ile tesiste kullanılan polivinil alkolün (PVA) geri kazanımı ve yeniden kullanımı sağlanmıştır Belirtilmemiş Dolar/yıl (Amortisman süresi: 13 ay)

39 TEŞEKKÜRLER Prof.Dr. Göksel G N. Demirer ODTÜ Çevre Mühendisligi M BölümüB Tel: e.posta: goksel@metu.edu.tr