ATU FEN BİLİMLERİ Fasikül 1 KONU ANLATIMLI FASİKÜL SET ZENGİN İÇERİKLİ ÖZGÜN KONU ANLATIMI ÖLÇEN SIRA SENDE UYGULAMALARI ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK SORULAR BİLGİ KONTROLÜ ODAKLI KARMA SORULAR PEKİŞTİREN BİRLİKTE ÇÖZELİM BÖLÜMLERİ AKILLI TAHTAYA UYUMLU ÇÖZÜMLER ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTLERİ
Genel Yayın Yönetmeni Songül Koyuncu Yayını Hazırlayan Bilfen Yayıncılık Yayın Kurulu Dizgi Bilfen Yayıncılık Grafik Servisi Resim ve Fotoğraf Bilfen Yayıncılık Görsel Arşivi ISBN 978-605-178-530-1 Baskı Yılı 2018 Sertifika No: 21407 Her hakkı saklıdır ve Bilfen Yayıncılık ve Ticaret Anonim Şirketine aittir. İçindeki şekil, yazı ve grafikler, yayınevinin izni olmadan alınamaz; fotokopi, teksir, film şeklinde ve başka hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve yayımlanamaz. Baskı ve Cilt Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık AŞ Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No.: 16 Ümraniye / İstanbul Tel.: +90 216 444 44 03 Faks: 0 216 365 99 07-08 Sertifika No.: 31345 2 Bilfen Yayıncılık
İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy 5. Sınıf Fen Bilimleri 3
Mustafa Kemal ATATÜRK (1881-1938) 4 Bilfen Yayıncılık
SUNUŞ Sevgili Eğitimciler ve Öğrenciler, Bilfen Yayıncılık eğitim alanındaki birikimini ve başarısını Türkiye genelindeki öğrencilerle paylaşmak arzusundadır. Bu amaçla hazırlanan kitaplarımız Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı tarafından belirlenen müfredatların kazanımlarına uygun olarak sizlere sunulmaktadır. Kitaplarımız Bilfen Yayıncılığın deneyimli ve alanında yetkin öğretim kadrosu tarafından hazırlanmıştır. Kitaplarımızın hazırlık aşamasında Bilfen Yayıncılık tarafından Türkiye nin tüm bölgelerindeki öğretmen ve öğrencilerin ihtiyaçları tespit edilmiştir. Kitaplarımızın etkinlik ve soru çeşitliliği bakımından zengin olmasına, her seviyedeki öğrenciye hitap etmesine, kolaydan zora bir sistem takip eden test ve uygulamalardan oluşmasına özen gösterilmiştir. Temel hedefimiz bu kitapların okul derslerinize ve gireceğiniz her sınava destek verecek nitelikte bir kaynak olmasıdır. Bilfen Yayıncılık, sizlere yapılacak yatırımın ülkemizin geleceğine yapılacak en önemli yatırım olduğunun bilinciyle sizlere yardımcı olmaktan gurur duymaktadır. Başarı dileklerimizle, BİLFEN YAYINCILIK 5. Sınıf Fen Bilimleri 5
ÖN SÖZ Sevgili Eğitimciler ve Öğrenciler, Bilfen Yayıncılığın alanında uzman eğitim kadrosunun oluşturduğu Fen Bilimleri Konu Anlatımlı Fasikül Set, Bilfen Eğitim Kurumlarının ilerici, çağdaş eğitim felsefesinin bir örneğidir. Eserin planlanma ve hazırlanma aşamasında Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığının 5. Sınıf Fen Bilimleri dersi müfredatının öngördüğü kazanımlar temel alınmıştır. Fen Bilimleri Konu Anlatımlı Fasikül Set in içeriğinde neler var? ff ff ff ff ff ff ff Öngörülen kazanımlara ait özgün konu anlatımları Konuların önemli alanlarının gözden kaçmaması için Dikkat bölümleri Anlamayı kolaylaştırmak için örneklerin çözümünün anlatıldığı Örnek bölümleri Öğrenilenlerin pekiştirilmesi için eğlenceli Birlikte Çözelim etkinlikleri Çoktan seçmeli soruların kazanımlarını sorgulayan klasik soruların da yer aldığı Karma Sorular Öğrenmeyi kolaylaştıran etkinliklerin yer aldığı Sıra Sende bölümleri Her ünitenin tüm kazanımlarına ait nitelikli soruların yer aldığı Ünite Sonu Değerlendirme testlerinden oluşan ayrı bir fasikül Fen Bilimleri Konu Anlatımlı Fasikül Set lerimizin tüm öğrenci ve öğretmenlerimize büyük katkı sağlaması dileğiyle BİLFEN YAYINCILIK YAYIN KURULU 6 Bilfen Yayıncılık
İÇİNDEKİLER 1. FASİKÜL 1. ÜNİTE: GÜNEŞ, DÜNYA VE AY Güneş in Yapısı ve Özellikleri... 11 Ay ın Yapısı ve Özellikleri... 12 Ay ın Hareketleri ve Evreleri... 17 Güneş, Dünya ve Ay... 20 2. ÜNİTE: CANLILAR DÜNYASI Canlıları Tanıyalım... 27 Mikroskobik Canlılar... 28 Mantarlar... 31 Bitkiler... 36 Hayvanlar... 45 2. FASİKÜL 3. ÜNİTE: KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ VE SÜRTÜNME Kuvvetin Ölçülmesi...3 Sürtünme Kuvveti... 17 4. ÜNİTE: MADDE VE DEĞİŞİM Maddenin Hâl Değişimi... 29 Maddenin Ayırt Edici Özellikleri... 36 Isı ve Sıcaklık... 44 Isı Maddeleri Etkiler... 50 5. ÜNİTE: IŞIĞIN YAYILMASI Işığın Yayılması... 57 Işığın Yansıması... 60 Işığın Maddeyle Karşılaşması... 71 Tam Gölge... 74 5. Sınıf Fen Bilimleri 7
3. FASİKÜL 6. ÜNİTE: İNSAN VE ÇEVRE Biyoçeşitlilik...3 İnsan ve Çevre İlişkisi... 12 Yıkıcı Doğa Olayları... 18 7. ÜNİTE: ELEKTRİK DEVRE ELEMANLARI Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları... 25 Basit Bir Elektrik Devresinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Değişkenler... 32 4. FASİKÜL ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTLERİ... 3 8 Bilfen Yayıncılık
1. ÜNİTE GÜNEŞ, DÜNYA ve AY Güneş in Yapısı ve Özellikleri Ay ın Yapısı ve Özellikleri Ay ın Hareketleri ve Evreleri Güneş, Dünya ve Ay
Neler Öğreneceğiz? bbgüneş'in özelliklerini açıklar. bbgüneş'in büyüklüğünü Dünya'nın büyüklüğüyle karşılaştıracak şekilde model hazırlar. bbay'ın özelliklerini açıklar. bbay'da canlıların yaşayabileceğine yönelik ürettiği fikirleri tartışır. bbay'ın dönme ve dolanma hareketlerini açıklar. bbay'ın evreleri ile Ay'ın Dünya etrafındaki dolanma hareketi arasındaki ilişkiyi açıklar. bbgüneş, Dünya ve Ay'ın birbirlerine göre hareketlerini temsil eden bir model hazırlar. bbbu ünitede sorumluluk kök değeri işlenmiştir. Notlar 10
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 1.ÜNİTE GÜNEŞ, DÜNYA VE AY Güneş in Yapısı ve Özellikleri Samanyolu galaksisindeki yıldızlardan biri olan Güneş bize en yakın yıldız olup, dev bir gaz ve toz bulutundan meydana gelmiştir. Büyük ve sıcak gaz bulutu olarak nitelendirilen Güneş'in kütlesinin büyük bir kısmını sıcak gazlar oluşturur. Hacminin %91,2'sini ve kütlesinin %71'ini hidrojen, hacminin %8,7 ve kütlesinin %27,1'ini helyum kalan kısmını da diğer elementler oluşturur. Gökyüzüne baktığımızda Güneş i olduğundan daha küçük görürüz. Bunun nedeni cisimler uzaklaştıkça görüntülerinin küçülmesidir. DİKKAT Güneş'in sıcaklığı yüzeyde 6000 C'u, içinde ise 15 milyon C'u bulur. Güneş'in sıcaklığı en iç katmandan (çekirdek) dış katmanlara doğru gidildikçe azalır. Küresel şekle sahip olan Güneş, ısı ve ışık yayan orta büyüklükte bir yıldızdır. Isı ve ışık enerjisi Güneş'in yapısındaki hidrojenin helyuma dönüşmesi sırasında ortaya çıkar. Güneş'in çapı Dünya'nın çapının 109 katıdır. Güneş'in büyüklüğünü basketbol topu olarak kabul edersek Dünya bir nohut Gökyüzüne baktığımızda Güneş i olduğundan daha küçük görürüz. Bunun nedeni cisimler uzaklaştıkça görüntülerinin küçülmesidir. tanesi kadar olur. Güneş'in iki çeşit hareketi vardır. ÀÀKendi ekseni etrafında dönme hareketi: Güneşin kendi ekseni etrafındaki dönüşü batıdan doğuya doğru olup dönme hızı kutuplarında ve ekvatorunda farklıdır. Güneş ekvatordaki bir dönüşünü 25 günde tamamlarken kutuplardaki bir dönüşünü ise 34 günde tamamlar. ÀÀSamanyolu galaksisi etrafındaki dolanma hareketi: Güneş, Samanyolu galaksisindeki bir dolanımını 250 milyon yılda tamamlar. Basketbol topu Güneş Nohut Dünya DİKKAT Güneş ışınlarına çıplak gözle ya da dürbün, telekop gibi araçlar kullanarak doğrudan bakmak gözlerimiz için çok zararlıdır. 11
1.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Ay ın Yapısı ve Özellikleri Dünya'nın tek doğal uydusu olan Ay küresel şekle sahiptir. Ay, Güneş ve Dünya'dan daha küçüktür. Dünya'nın çapı Ay'ın çapının 4 katı olup, Güneş'in çapı ise Dünya'nın çapının 109 katıdır. Güneş Ay'dan büyük olmasına rağmen Dünya'dan baktığımızda Güneş ve Ay aynı büyüklükteymiş gibi görünür. Bunun nedeni Güneş'in Dünya'ya Ay'dan daha uzak olmasıdır. Çünkü uzaktaki cisimler olduğundan daha küçük görünür. Ay Dünya Güneş Yaklaşık 385 000 km Yaklaşık 150 milyon km DİKKAT Ay'ın yüzeyi toz tabakası ile kaplıdır. Ay'da rüzgâr ve yağmur olmaması sebebiyle Ay yüzeyinde oluşan şekiller zamanla yok olmazlar ve gözlenebilirler. Bu sebeple Ay'a düşen meteorların oluşturduğu kraterler ve astronotların Ay da bıraktıkları ayak izleri hâlâ gözlenebilmektedir. Ay'ın yüzeyinde yanardağ ağızları, dağlar, gök cisimlerinin çarpması sonucu oluşan kraterler, kayalıklar ve susuz denizler vardır. Ay kabuğunun üzerinde taş ve tozdan oluşan bir tabaka bulunur. Ay bir ışık kaynağı olmayıp Güneş'ten gelen ışınları yansıtır. Ay'da atmosfer yok denecek kadar azdır. "Ay'da canlılar yaşayabilir mi?" sorusu her zaman kafaları meşgul etmiştir. Bu sorunun cevabı "Bizim bildiğimiz canlılar Ay'da yaşayamaz." şeklindedir. Bunun sebepleri şöyle sıralanabilir. ÀÀAy'da su yoktur. ÀÀAy'da canlıların solunum için ihtiyaç duyduğu oksijen yoktur. ÀÀAy'da Dünya'daki gibi bir atmosfer yoktur. Güneş'in zararlı ışınlarını engelleyen, canlıları bu ışınlardan koruyacak bir tabaka olmadığı için canlılar bu ışınlara maruz kalır. ÀÀAy'ın yüzeyini kaplayan toz tabakası Dünya'daki toprak yapısından çok farklıdır. Bu nedenle bitkilerin orada yetişmesi söz konusu değildir. 12
5. SINIF FEN BİLİMLERİ Güneş Çapı: 1.4 milyon km Hacmi: Dünya nın 333 000 katı Isısı (yüzey): 5500 C Isısı (merkez): 15 milyon C Dünya dan ortalama uzaklığı: 150 milyon km Ay Çapı: 3476 km Dünya ya ortalama uzaklığı: 384 400 km Kütlesi: Dünya kütlesinin 0,012 si Dünya etrafında dolanma süresi: 27,33 gün Kendi ekseninde dönüş süresi: 27,33 gün Evrelerin tamamlanması için geçen süre: 29,53 gün Dünya Ekvator un çapı: 12,756 km Güneş ten ortalama uzaklığı: 150 milyon km Kendi ekseninde dönüş süresi: 24 saat Güneş çevresinde dolanma süresi: 1 yıl Uydusu: Ay 13 1.ÜNİTE
1.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK ÖRNEK Dünya, Güneş ve Ay ünitesinde yapılacak bir etkinlik için Fatih Güneş i, Deren Ay ı, Filiz ise Dünya yı temsil edecektir. Deniz topu Futbol topu Tenis topu Buna göre, Fatih, Deren ve Filiz yukarıda verilen toplardan hangisini kullanmalıdır? Fatih Deren Filiz A) Tenis topu Futbol topu Deniz topu B) Futbol topu Deniz topu Tenis topu C) Deniz topu Tenis topu Futbol topu D) Deniz topu Futbol topu Tenis topu Bu gök cisimlerinden Güneş en büyük; Ay ise en küçüktür. BİRLİKTE ÇÖZELİM Aşağıda Güneş ve Ay ile ilgili verilen bilgilerden doğru olanların başına "D", yanlış olanların başına "Y" yazınız. (Y) (Y) (D) (D) (Y) (Y) (D) (Y) (Y) (D) Güneş Dünya etrafında dolanma hareketi yapar. Ay düz bir yüzeye sahiptir. Güneş küresel şekle sahiptir. Ay'ın yüzeyinde kraterler vardır. Ay Güneş'ten daha sıcaktır. Güneş volkanik patlamalar sonucu meydana gelmiştir. Ay'da atmosfer yoktur. Güneş'in çapı Dünya'nın çapının iki katıdır. Dünya en büyük gök cismidir. Güneş Ay'dan daha büyüktür. 14
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 1.ÜNİTE KARMA SORULAR 1. Dünya, Güneş ve Ay'ın büyükten küçüğe doğru sıralaması verilmiştir? seçeneklerin hangisinde 1. Dünya, Güneş ve Ay'dan en küçük olan gök doğru cisminin adını yazıp iki özelliğine örnek veriniz. A) Ay > Dünya > Güneş Ay B) Dünya > Ay > Güneş Dünya'nın tek doğal uydusudur. C) Güneş > Dünya > Ay Güneş ve Dünya'dan daha küçüktür. D) Ay > Güneş > Dünya 2. Ali Öğretmen öğrencilerinden Ay ve Güneş ile 2. Dünya'dan bakıldığında neden Güneş ile Ay, ilgili bildikleri bilgileri söylemelerini istiyor. neredeyse aynı büyüklükte görülür? Bunun nedeni Güneş'in Dünya'ya Ay'dan daha uzak olmasıdır. Çünkü cisimler yaklaştıkça büyük, uzaklaştıkça küçük görünür. Güneş gaz ve toz bulutundan meydana gelmiştir. Selin Güneş bir yıldızdır. Murat Ay, Güneş'in uydusudur. Pınar Ay bir ışık kaynağıdır. Umut Buna göre, öğrencilerden hangilerinin verdiği bilgi doğrudur? A) Selin ve Murat B) Murat ve Pınar C) Selin, Murat ve Umut D) Murat, Pınar ve Umut 15
1.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK SIRA SENDE Aşağıda verilen soruların cevaplarını altlarındaki boşluklara yazınız. 1. Güneş hangi maddelerden meydana gelmiştir?... Hidrojen ve helyum başta olmak üzere gaz ve toz bulutundan... 2. Güneş'in büyük bir kısmını oluşturan elementler nelerdir?... Hidrojen ve helyum... 3. Güneş'in şekli neye benzer?... Küreye... 4. Güneş'in kaç çeşit hareketi vardır? Yazınız.... İki çeşit hareketi vardır. Birincisi kendi ekseni etrafındaki dönme hareketi ikincisi ise Samanyolu galaksisi etrafındaki dolanma... hareketi 5. Dünya'nın uydusu olan Ay nasıl bir şekle sahiptir?... Küresel bir şekle sahiptir.... 6. Ay'ın yüzeyinde neler bulunur? Yazınız.... Yanardağ ağızları, kraterler, dağlar ve susuz denizler bulunur.... 7. Ay'da atmosfer var mıdır?... Ay'da atmosfer yok denecek kadar azdır.... 8. Ay'da canlılar yaşayabilir mi? Neden?... Yaşayamaz. Çünkü Ay'da su, atmosfer, toprak yoktur.... 16
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 1.ÜNİTE Ay'ın Hareketleri ve Evreleri Gece gökyüzüne baktığımızda farklı şekillerde parlayan Ay ı görebiliriz. Ay, Güneş gibi bir ışık kaynağı değildir. Güneş ten aldığı ışığı Dünya'ya yansıtır. Ay, kendi etrafında dönme, Dünya nın etrafında dolanma hareketi yapar. Ay kendi etrafındaki dönüşü ile Dünya etrafındaki dolanmasını yaklaşık 27 günde tamamlar. Bu yüzden biz Ay ın hep aynı yüzünü görürüz. Ay, Dünya etrafında dolanma hareketi yaparken, Ay'ın ışık alan kısmı sürekli değiştiği için Dünya'dan bakan bir kişi Ay'ı farklı şekillerde görür. Ay'ın bu farklı görünümlerine Ay'ın evreleri denir. Ay ın evrelerinin tamamlanması için geçen süre 29 gündür ve bu süreye 1 ay denir. Ay'ın ana evreleri oluşurken ardışık iki ana evre arasındaki zaman dilimi bir haftadır. Dünya dan görünüşü Son Dördün Yeni Ay Dolunay İlk Dördün Dünya dan görünüşü Dünya dan görünüşü Dünya dan görünüşü 17
BİLFEN YAYINCILIK 1.ÜNİTE Yeni Ay: Ay ın Dünya ile Güneş arasında olduğu hâlidir. Bu evrede Ay'ın Dünya'ya bakan yüzü ışık almaz ve Ay, Dünya dan görülemez. Dolunay: Dünya nın, Güneş ile Ay arasında olduğu, Ay ın parlak tam daire olarak göründüğü evredir. İlk Dördün: Yeni ay evresinden yaklaşık bir hafta sonra Ay'ın "D" biçiminde göründüğü evredir. Son Dördün: Ay ın aydınlık yüzünün küçülmeye başladığı evredir. Dolunay evresinden bir hafta sonra görülür. İlk dördün evresinin tersine Ay ın "ters D" şeklinde görüldüğü evredir. ÖRNEK Dünya'dan bakan gözlemci Ay 1, 2, 3 ve 4 konumlarında iken Ay'ı hangi evrelerde gözlemler, yazınız. 1. Yeni Ay 2. İlk dördün 3. Dolunay 4. Son dördün 4 Ay Güneş 1 Ay Dünya Ay 2 18 Ay 3
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 1.ÜNİTE BİRLİKTE ÇÖZELİM 1. Verilen tabloda Ay konusuyla ilgili ifadeler bulunmaktadır. Bu ifadeleri doğru ya da yanlış olma durumuna göre değerlendirip, ilgili alanı " " ile işaretleyiniz. Doğru Yanlış Ay, kendi etrafındaki dönüşünü ve Dünya etrafındaki dolanımını yaklaşık 27 günde tamamlar. Dünya dan baktığımızda Ay ın hep farklı yüzünü gözlemleriz. Ay, aydınlatılmış bir cisimdir. Dünya dan bakıldığında Ay ın hep aynı evresi görülür. Dolunay evresinde Ay, Dünya ile Güneş arasındadır. 2. Ay'ın evrelerini Dünya ve Güneş in konumlarına göre eşleştiriniz. Yeni Ay İlk Dördün Dolunay Son Dördün 3 4 1 2 1 3 2 4 19
1.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Güneş, Dünya ve Ay Güneş, Dünya ve Ay'ın birbirlerine göre hareketlerini aşağıdaki model üzerinde inceleyelim. Güneş kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönme hareketi yapar. Güneş Dünya Ay Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönme hareketi yapar. Dünya bu dönüşünü 24 saatte tamamlar. Bu süreye 1 gün denir. Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucu gece gündüz oluşur. Dünya kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda Güneş in çevresinde de batıdan doğuya doğru dolanma hareketi yapar. Dünya Güneş çevresinde tam bir dolanımını 365 gün 6 saatte tamamlar. Bu süreye 1 yıl denir. Dünya nın Güneş etrafında dolanması sonucu mevsimler oluşur. Ay ın kendi ekseni etrafında, Dünya etrafında ve Güneş etrafında olmak üzere üç çeşit hareketi vardır. Ay ın Dünya etrafındaki dolanma yönü batıdan doğuya doğrudur. Ay kendi ekseni etrafında dönme ve Dünya'nın etrafında dolanma hareketlerini yaklaşık 27 günde tamamlar. Ay ın kendi etrafındaki dönme süresi ile Dünya etrafında dolanma süresi (yaklaşık 27 gün) eşit olduğu için biz Ay ın hep aynı yüzünü görürüz. Ay Dünya etrafında dolanırken aynı zamanda Dünya ile birlikte Güneş'in etrafında da dolanmış olur. 20
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 1.ÜNİTE BİRLİKTE ÇÖZELİM Aşağıdaki öğrencilerden bazılarının ifadeleri doğru, bazılarının ifadeleri ise yanlıştır. Doğru olan ifadelerin yanına "Doğru" yazıp, yanlış olan ifadeleri ise düzeltip yeniden yazınız. Dünya dan baktığımızda Ay ın hep aynı yüzü görülür. Ay, Dünya'dan büyük, Güneş ten daha küçüktür. Güneş, Dünya ve Ay ın etrafında dolanır. Tuana Utku Canberk Ay ın kendi ekseni etrafındaki dönme süresi ile Dünya etrafındaki dolanma süresi yaklaşık 1 yıldır. Dünya kendi ekseni etrafında doğudan batıya doğru döner. Ay Güneş ten küçük olmasına rağmen Dünya dan bakıldığında ikisi de aynı büyüklükte görülür. Bunun sebebi Ay ın Dünya ya Güneş ten daha yakın olmasıdır. Müge Egemen Selin Tuana Utku Canberk Müge Egemen Selin Doğru Ay, Dünya ve Güneş'ten küçüktür. Dünya ve Ay, Güneş'in etrafında dolanır. Yaklaşık 27 gündür. Batıdan doğuya doğru döner. Doğru 21
1.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK BİRLİKTE ÇÖZELİM Selin Berke Seçil Dünya, Güneş ve Ay ın hareketlerini anlatmak isteyen bir öğretmen üç öğrencisini şekildeki gibi konumlandırmıştır. Selin olduğu yerde sadece kendi etrafında dönerken Berke hem kendi hem de Selin in etrafında, Seçil ise hem kendi hem Berke nin etrafında hem de Berke ile birlikte Selin'in etrafında dönmektedir. a. Bu durumda hangi öğrenci hangi gök cismini temsil etmektedir? Selin... Güneş Berke... Dünya Seçil... Ay b. Berke ve Seçil hangi hareketleri ne kadar sürede tamamlar? Tabloya yazınız. HAREKETİ SÜRE Berke Dönme HAREKETİ Dolanma HAREKETİ Dönme 24 saat (1 gün) SÜRE 365 gün 6 saat (1 yıl) SÜRE 27 gün Seçil HAREKETİ Dolanma SÜRE 27 gün 22
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 1.ÜNİTE KARMA SORULAR 1. Dünya dan baktığımızda Ay ın hep aynı yüzünü 1. Ay ın ışık almayan yüzü Dünya ya dönük olduğunda Ay evresindedir. görmemizin sebebi nedir? Dünya, Güneş ile Ay ın arasında iken Ay ın bir yüzü tamamen ışık aldığında Ay evresindedir. Ay'ın kendi etrafındaki dönme hareketi ile Dünya etrafındaki dolanma hareketinin süresi aynı olduğundan Dünya'dan baktığımızda Ay'ın hep aynı yüzünü görürüz. Ay, Dünya nın etrafındaki bir tam dolanımını tamamlamadan, ters D şeklinde görüldü ğünde evresinde olur. Yukarıda verilen ifadelerde,, sembolleri ile temsil edilen yerlere Ay'ın hangi evreleri gelmelidir? A) Yeni Ay Dolunay Son dördün B) Dolunay Yeni Ay Son dördün C) İlk dördün Son dördün Yeni Ay D) Son dördün Dolunay İlk dördün 2. Ay ın kendi etrafındaki 2. Yanlış olan bilgiyi düzelterek yazınız. dön- me süresi ile Dünya etrafındaki Yasemin Batıdan doğuya doğru döner. dolanma süresi eşittir. Dünya, Güneş etrafındaki dönüşümert nü 365 gün 6 saatte tamamlar. Dünya Tuğçe kendi ekseni etrafında doğudan batıya doğru döner. Bu süreye 1 gün denir. Hangi öğrencilerin söylediği bilgiler doğrudur? A) Tuğçe B) Yasemin C) Mert ve Yasemin D) Tuğçe ve Mert 23
dönme 1.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK SIRA SENDE Aşağıdaki ifadelerde boş bırakılan yerleri uygun kavramlarla doldurunuz. Ay 29 gün Güneş son dördün dolanma 1 hafta batıdan doğuya 1 yıl Ay'ın evreleri Dolunay 1. Ay ışık kaynağı değildir, Güneş'ten aldığı ışığı yansıtır. 2. Ay kendi etrafında dönme Dünya nın etrafında dolanma hareketi yapar. 3. Ay ın iki ana evresi arasındaki zaman dilimi 1 haftadır. 4. Dolunay Dünya nın, Güneş ile Ay arasında olduğu Ay ın Dünya etrafındaki hareketinin yarısını tamamladığı evredir. 5. Ay ın kendi etrafındaki dönüşü yaklaşık 27 gün sürer. 6. Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner. 7. Dünya Güneş çevresindeki tam bir dolanımını 1 yılda tamamlar. 8. Son dördün Ay'ın ters D" şeklinde görüldüğü evredir. 9. Ay'ın farklı şekillerde görülmesine Ay'ın evreleri denir. 24
2. ÜNİTE CANLILAR DÜNYASI Canlıları Tanıyalım Mikroskobik Canlılar Mantarlar Bitkiler Hayvanlar
Neler Öğreneceğiz? bbmikroskop yardımı ile mikroskobik canlıların varlığını gözlemler. bbcanlılara örnekler vererek benzerlik ve farklılıklarına göre gruplandırır. bbbu ünitede sevgi ve saygı değerleri işlenmiştir. Notlar 26
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE CANLILARI TANIYALIM CANLILAR DÜNYASI Dünyada milyonlarca farklı canlı yaşamaktadır. Bu canlıları tek tek incelemek hiç de kolay değildir. Bu nedenle bilim adamları canlıları benzer özelliklerine, akrabalık derecelerine, besinlerini elde etme ve çoğalma (üreme) şekillerine göre gruplara ayırmışlardır. Canlıların bu şekilde gruplandırılmasına sınıflandırma denir. Sınıflandırma, canlıları incelememizi ve tanımamızı kolaylaştırmıştır. Canlıları dört grupta sınıflandırırız. CANLILAR Mikroskobik Canlılar Mantarlar Bitkiler Hayvanlar 27
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK MİKROSKOBİK CANLILAR Gözle görülemeyecek kadar küçük canlıları mikroskop yardımıyla büyüterek görebiliriz. Mikroskobik canlılar çıplak gözle göremediğimiz ancak mikroskop yardımıyla görülebilen en geniş yaşam alanına sahip canlılardır. Soğuk ve sıcak ortamlarda yaşayabilirler. Uygun sıcaklıkta ve besin bulduklarında hızla çoğalırlar. Havada, karada, suda, toprakta, diğer canlıların vücudunda kısacası her yerde yaşayabilirler. Mikroskobik canlıların en çok bilineni tek hücreli olan bakterilerdir. Mikroskop Bakteriler yeryüzünde her ortamda mevcuttur. Çok soğuk ve çok sıcak ortamlarda da yaşayabilirler. En çok atıkların bulunduğu yerlerde ve sularda yaşarlar. Bakteriler besin, nem ve uygun sıcaklık bulduklarında çoğalırlar. Bakterilere göre daha gelişmiş olan mikroskobik canlılara protozoa denir. Amip, öglena, terliksi hayvan ve sıtma mikrobu birer protozoadır. Amip Terliksi hayvan Öglena Bakterilerin yararlı ve zararlı olanları vardır. Yararlı Bakteriler ÀÀSütten yoğurt ve peynir; üzümden, sirke ve şarap yapılması bakteriler sayesinde gerçekleşir. ÀÀÇürükçül bakteriler, toprağa karışan bitki ve hayvan ölülerini parçalayarak çürütür. Bu parçalanma sonucu oluşan mineraller toprağa karışır. Bu sayede doğanın dengesi sağlanır. ÀÀBağırsaklarımızda yaşayarak B ve K vitamini üretirler. Bakteri ÀÀÇeşitli aşılar ve antibiyotikler yapılarak hastalıkların tedavisinde kullanılırlar. 28
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE Bakterilerden faydalanılarak peynir, yoğurt ve sirke yapılır. Zararlı Bakteriler ÀÀBesinleri çürüterek bozulmalarına neden olurlar. ÀÀDişlerin çürümesine neden olurlar. ÀÀBitki ve hayvanlarda hastalığa neden olup onlara zarar verirler. ÀÀİnsanlarda verem, zatüre, kolera, çocuk felci, dizanteri gibi bulaşıcı hastalıklara neden olurlar. Zararlı bakterilerin etkileri Besinleri zararlı bakterilerden korumak için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. ÀÀDondurma (Soğuk tutma) ÀÀKonserve yapma (Yüksek sıcaklıkta pişirme) ÀÀVakumlama (Havasını alma) ÀÀPastörize etme ÀÀTuzlama ÀÀKurutma Hastalıklara karşı aşılanarak ve ellerimizi sık sık yıkayarak bakterilerin zararlı etkilerinden korunabiliriz. 29
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK ÖRNEK Mikroskobik canlılarla ilgili, I. Havada, karada ve suda yaşayabilirler. II. III. Bakteriler, öglena, amip örnektir. Hepsi zararlıdır. yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Mikroskobik canlılar havada, karada, suda, toprakta, diğer canlıların vücudunda kısacası her yerde yaşayabilirler. Bakteriler ve protozoalar (öglena, amip, terliksi hayvan) mikroskobik canlılardandır. Bir kısmı yararlı, bir kısmı zararlıdır. BİRLİKTE ÇÖZELİM Mikroskobik canlılar ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangilerinin bu canlıların olumlu etkisi, hangilerinin olumsuz etkisi olduğuna karar vererek ilgili kutucuğa " " işareti koyunuz. Olumlu Olumsuz 1. Besinlerin bozulmasına sebep olur. 2. Bağırsaklarda B ve K vitamini üretir. 3. Hastalıklara yol açar. 4. Dişlerin çürümesine neden olur. 5. Sütten yoğurt, peynir yapılmasını sağlar. 6. Topraktaki canlı kalıntılarını çürütür. 7. Aşı ve ilaç yapımında, hastalıkların tedavisinde kullanılır. 8. Tarımda kullanılır. 30
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE MANTARLAR Mantarlar dış görünüşleriyle bitkilere benzeyen canlılardır. Mantarları bitkilerden ayıran en önemli özellik, bitkiler kendi besinlerini kendileri üretirken, mantarlar kendi besinlerini üretemezler. Ilık, nemli, loş ve yiyecek bakımından zengin ortamlar mantarlar için çok idealdir. Mantarlar havada, suda, toprakta, atıklarda ve canlıların vücudunda yaşayabilirler. Mantarların besinlerini elde ettikleri kaynaklar birbirinden farklılık gösterir. Bazıları başka canlılardan besin sağlarken, bazıları ise canlılığını yitirmiş bitki ve hayvan atıklarını kullanarak beslenir. Bu tür mantarlar doğal dengenin aksamadan devam etmesine katkıda bulunur. Çünkü atıkların yapısında bulunan maddeleri, canlıların tekrar yararlanabileceği duruma getirirler. Mantarlar şapkalı, küf, maya mantarları ve hastalık yapan (parazit) mantarlar olmak üzere dört çeşittir. MANTARLAR Şapkalı Mantarlar Küf Mantarları Maya Mantarı Hastalık Yapan (Parazit) Mantarlar Şapkalı Mantarlar Bir kısmı yenilebilen mantarlar iken bazı türleri zehirlidir. Kültür mantarları denen türü yenilebilir. Vitamin ve protein bakımından zengin bir besin kaynağıdır. Yağmur yağdıktan bir iki gün sonra ağaç diplerinde ve ormanlık bölgelerde görülür. Besinlerini topraktan veya başka canlılardan sağlar. DİKKAT Şapkalı mantarların zehirli olanları da vardır. Şapkalı mantarların rastgele toplanıp besin olarak tüketilmesi tehlikelidir. 31
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Küf Mantarları Uzun süre açıkta bırakılan besinlerin üzerinde oluşur. Yiyeceklerin renginin, kokusunun ve tadının bozulmasına yol açar. Canlı kalıntılarını çürüterek yaşar. Küflenmiş besinlerin tüketilmesi sağlığımız açısından tehlikelidir. Zehirlenmelere sebep olabilir. MERAK EDİYORUM Penisilin isimli antibiyotik, 1928 yılında İngiliz bilim insanı Alexander Fleming tarafından peynir küfü kullanılarak elde edilmiştir. Maya Mantarı Mikroskopla görülebilir. Çoğalırken besin, nem ve uygun sıcaklığa ihtiyaç duyarlar. Hamurun mayalanmasında rol oynar. Hastalık Yapan (Parazit) Mantarlar El ve ayaklarda kaşıntı ve yaralara sebep olur. Bebeklerin ağzında pamukçuk hastalığı ve saçkıran hastalığının meydana gelmesine bu mantarlar neden olur. ÖRNEK Mantarlar ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Kendi besinini kendisi üretemez. B) Tamamı yararlıdır. C) Mikroskopla görülebilen türleri vardır. D) Besin olarak tüketilebilen türleri vardır. Mantarlar besinlerini dışarıdan hazır olarak alır. Bazı türleri mikroskopla görülebilir. Kültür mantarı adı verilen türleri besin olarak tüketilebilir. Hastalık yapan (parazit) mantarlar ve küf mantarları zararlı mantar türlerindendir. 32
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE BİRLİKTE ÇÖZELİM 1. a. Resimler ile mantar türlerini eşleştiriniz. Küf Mantarı Maya Mantarı Şapkalı Mantar Hastalık Yapan Mantar b. Her öğrencinin elinde bir kart bulunmaktadır. Bu kartların bir yüzünde bir soru, diğer yüzünde ise başka bir sorunun cevabı bulunmaktadır. Ezgi den başlayan soru - cevap etkinliğinde sırasıyla hangi öğrenciler söz hakkı almalıdır? SORU CEVAP Hamurun mayalanmasında kullanılan mantar türüdür. ŞAPKALI MANTAR EZGİ Uzun süre açıkta kalan ekmek, peynir ve salça gibi besinlerin üzerinde gördüğümüz mantar türüdür. MAYA MANTARI HASAN Vücudun çeşitli yerlerinde yaralara neden olan mantar türüdür. KÜF MANTARI İLAYDA Ağaç diplerinde, nemli yerlerde görebileceğimiz mantar türüdür. 1 EZGİ 4 2 OKAN HASAN 3 İLAYDA OKAN HASTALIK YAPAN MANTAR 33
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK 2. Aşağıda verilen görsellere neden olan mantar türlerini altlarında verilen boşluklara yazınız. Küf Mantarı Hastalık Yapan..Mantar Maya Mantarı Hastalık Yapan..Mantar Hastalık Yapan..Mantar Küf Mantarı Şapkalı Mantar Maya Mantarı 34
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE KARMA SORULAR 1. Maya mantarı hücre sayısı Maya 1. Maya mantarlarının günlük hayattaki kulla- mantarı hücre sayısı nımlarına iki örnek veriniz. Hamurun mayalanması (1. durum) Zaman (2. durum) Sütten yoğurt elde edilmesi Zaman Başlangıçta aynı sayıda olan maya mantarı hücresi 1. durumda içinde ılık su ve şeker bulunan kaba, 2. durumda ise odanın içinde bulunan boş bir kaba bırakılıyor. Grafikteki sonuçlar gözlemleniyor. Buna göre, hangi yorum yapılabilir? A) 2. durum maya mantarlarının yaşaması için en uygun durumdur. B) Maya mantarı 1. durumda uygun ortam bulmuş ve çoğalmıştır. C) 1. durumda sayı önce artmış sonra düşmüştür. D) 2. durum, 1. durumdan daha uygun yaşam şartlarına sahiptir. 2. Mikroskobik canlıların olumlu etkilerinden bir 2. tanesini de siz yazınız. Mikroskobik canlılar bulaşıcı hastalıklara neden olur. Bağırsaklarımızda yaşayarak B ve K vitamini üretirler. Selin Mikroskobik canlılar dişlerin çürümesine neden olur. Murat Mikroskobik canlılar sütten yoğurt elde edilmesini sağlar. Pınar Mikroskobik canlılar besinlerin bozulmasına neden olur. Umut Hangi öğrenci bakterilerin olumlu etkisinden söz etmiştir? A) Umut B) Pınar C) Murat D) Selin 35
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK BİTKİLER Bitkiler birçok canlının besin kaynağıdır. Kendi besinlerini kendileri üreten bitkiler, tüm canlılar için büyük önem taşımaktadır. Bitkiler diğer canlılar için yaşam kaynağı olan besin ve oksijeni üretirler. Bitkilerin kendi besinini yapması olayına fotosentez denir. Bitkiler fotosentez sırasında güneş ışığındaki enerjiyi, havadaki karbondioksit gazını ve topraktaki suyu kullanarak besin elde ederler. Bu sırada oksijen gazı açığa çıkar. Bu gaz atmosfere verilir ve diğer canlılar solunum olayında bu gazı kullanır. Bitkiler çiçekli ve çiçeksiz olmak üzere ikiye ayrılır. BİTKİLER Çiçeksiz Bitkiler Çiçekli Bitkiler Çiçeksiz Bitkiler Çiçekleri olmayıp; göllerde, nemli topraklarda, ağaç gövdelerinde, akarsu kenarlarındaki taşların üzerinde, bataklıklarda, denizlerde, bina yüzeylerinin kuzeye bakan kısımlarında, havuz diplerinde, fayans aralarında yaşayan canlılardır. Çiçekli bitkilere göre daha basit yapılı olup, daha azdırlar. Kök yerine köke benzer yapıları bulunur. Tohum oluşturamazlar. Eğrelti otu Kara yosunu Eğrelti otu, kara yosunu, su yosunu, atkuyruğu, ciğer otu, kibrit otu çiçeksiz bitkilere örnektir. DİKKAT Çiçekçilik, seracılık, ziraat mühendisliği, orman mühendisliği ve çiftçilik bitkilerle ilgili mesleklerdir. 36
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE Çiçekli Bitkiler Doğada çok sayıda gözlemlediğimiz bitkilerin en gelişmiş türlerini içerir. Menekşe, gül, çam, leylak, buğday, pamuk ve tüm meyve ağaçları çiçekli bitkilerdendir. Tohum oluşturur ve tohumla ürerler. Kök, gövde, yaprak ve çiçek olmak üzere dört bölümden oluşurlar. Çiçekli Bitkilerin Bölümleri Çiçek Gövde Yaprak Kök Kök Bitkilerin toprak altında kalan kısmıdır ve bitkiyi toprağa bağlar. Kök, topraktaki su ve suda çözünmüş mineralleri emerek gövdeye gönderir. Havuç, turp, kereviz gibi bitkiler besinlerini köklerinde depolar. Havuç Turp Kereviz 37
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Gövde Bitkilerde, kökün topraktan aldığı su ve suda çözünmüş mineralleri bitkinin diğer bölümlerine ileten kısımdır. Bitkinin dik durmasını sağlar. Dal, yaprak, çiçek gibi kısımlar gövde üzerinde bulunur. Fotosentez sonucu yaprakta oluşan besinleri bitkinin diğer bölümleri- ne iletir. Bazı bitkiler besinlerini gövdelerinde depolar. Bazı bitkilerin gövdeleri ince ve yumuşaktır. Domates Patates Yer elması Ardıç Çınar Taze fasulye Bazı bitkilerin gövdeleri sert, kalın ve odunsudur. Yaprak Yaprak, bitkinin kendi besinini üretmesini sağlayan kısımdır. Yapraklar, fotosentez ile besin üretir. Bitkinin solunum ve boşaltım (terleme) yapmasını sağlar. Bitkiler emdikleri fazla suyu yapraklarından terleme yoluyla atar. Gaz alışverişini yapraklar sayesinde yapan bitkiler; gündüz güneş ışı- Ispanak ğı sayesinde fotosentezle ürettikleri oksijeni dışarı verirken dışarıdan karbondioksit alırlar. Bitkiler solunum olayını gece-gündüz yapraklarıyla gerçekleşti- rir. Solunum sırasında oksijen alıp karbondioksit verirler. Bu yüzden geceleri bitki bulunan kapalı ortamlarda oksijen miktarı azalır. Lahana Ispanak, lahana, marul gibi bazı bitkiler de besinlerini yaprakların- da depolar. Marul 38
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE Çiçek Çiçekli bitkilerin üremesini sağlayan, tohumun üretildiği kısımdır. Çiçekler, güzel ve rengarenk görünüşleri, hoş kokularıyla arı, kelebek gibi canlıların dikkatini çekerek bitkinin üremesine yardımcı olur. Çiçeğin kısımları ve görevleri aşağıdaki gibidir. Erkek organ: Polen adı verilen çiçek tozlarının üretildiği yerdir. Taç yaprak: Renkli ve kokulu yapısıyla tozlaşma için böcekleri ve kuşları çiçeğe çeker. Dişi organ: Tohumun oluştuğu kısımdır. Alt bölümünde tohumu oluşturan yumurtalık bulunur. Tohum burada gelişir. Çiçek sapı: Çiçeği gövdeye bağlayan kısımdır. Çanak yaprak: Çiçeği çevreleyip dış etkenlerden korur. DİKKAT Polen taneciklerinin erkek organdan dişi organa rüzgâr, su ve canlılar sayesinde taşınmasıyla tozlaşma gerçekleşir. Bu taşınma işi için çiçeklerin çoğu böceklere bağımlıdır. Böceklerin üzerine yapışan polenler diğer çiçeklere taşınır. Bu polenler dişi üreme hücrelerini dölleyerek tohumları meydana getirir. ÖRNEK Çiçekli ve çiçeksiz bitkilere dörder örnek yazınız. Çiçeksiz Bitkiler Çiçekli Bitkiler Eğrelti otu Kibrit otu Kara yosunu Atkuyruğu Menekşe Çam ağacı Papatya Elma ağacı 39
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK BİRLİKTE ÇÖZELİM 1. Çiçekli bitkinin bölümlerini bulmacada bulup uygun yerlere isimlerini yazınız. TAÇ YAPRAK ÇİÇEK ERKEK ORGAN ÇANAK YAPRAK DİŞİ ORGAN GÖVDE YAPRAK KÖK D E K Ö K M İ K R O P Ç Y E G Z A T E R K E K O R G A N S E R A Ç E L E N K S Ö P C G A P Ç İ Ç E K S İ Z V R A T A Ç Y A P R A K I K D A N H A Y V A N Ç T E R K E K L E B Ç A N A K Y A P R A K I R V A P N A I R C A N L I L B T T K I M A N T A R G P A D İ Ş İ O R G A N T U R P R 40
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE 2. a. Bitkinin bölümlerinin isimlerini ve görevlerini uygun kutucuklara yazınız. BÖLÜM: YAPRAK Görev: Besin üretimi gerçekleştirir. Bitkilerin solunum ve boşaltım yaptığı kısmıdır. BÖLÜM: ÇİÇEK Görev: Çiçekli bitkilerin üreyip çoğalmasını sağlar. BÖLÜM: KÖK Görev: Bitkiyi toprağa bağlar. Topraktaki su ve minerallerin emilmesini sağlar. BÖLÜM: GÖVDE Görev: Bitkinin dik durmasını sağlar. Kökün aldığı suyun yapraklara taşınmasını, yapraklarda üretilen besinin bitkinin diğer kısımlarına taşınmasını sağlar. b. Fotosentez olayı ile ilgili kavramları uygun yerlere yerleştirerek fotosentez olayının nasıl gerçekleştiğini yazınız. Güneş Işığı Besin Oksijen Besin Oksijen Karbondioksit Su Güneş ışığı Su Karbondioksit Fotosentez: Bitkilerin topraktan aldığı suyu, güneş enerjisini ve havadan aldığı karbondioksiti kullanarak besin ve oksijen üretmesi olayıdır. 41
BİLFEN YAYINCILIK 2.ÜNİTE KARMA SORULAR 1. 1. Görsel üzerinde numaralandırılmış çiçeğin 1 kısımlarının adlarını yazınız. 2 3 4 1 2 3 4 Tohum, çiçeğin numaralandırılmış kısımlarından hangisinde oluşur? A) 1 B) 2 C) 3 1. Erkek organ D) 4 2. Taç yaprak 3. Dişi organ 4. Çanak yaprak 2. 2. Açıkta kalan bölümün görevini yazınız. Çiçek Topraktaki su ve minerallerin emilmesini Fotosentez gerçekleşir. sağlar. Gövde Yaprak Kök Bitkinin üreme organıdır. Bitkinin toprağa tutunmasını sağlar. Bitkinin dik durmasını sağlar. Bitkinin bölümleriyle görevleri eşleştirildiğinde hangi bölüm dışarıda kalır? A) Kök B) Yaprak C) Gövde D) Çiçek 3. Farklı olduğunu düşündüğünüz bitkinin en 3. Aşağıda verilen bitkileri sınıflandırdığımızda hangisi farklı grupta yer alır? A) Kara yosunu B) Gül C) Menekşe D) Limon ağacı belirgin özelliğini yazınız. Çiçeksiz bitkidir. 42
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE KARMA SORULAR 4. 4. Tanımı verilmeyen kavramı açıklayınız. Bitkilerin kendi besinini kendilerinin yapması olayıdır. GÖVDE Genellikle nemli yerlerde yetişen bitkilerin genel adıdır. Bitkinin dik durmasını sağlar. Kökten alınan suyun ve yapraklarda üretilen besinin bitkinin diğer kısımlarına iletilmesini sağlar. Terleme yoluyla fazla suyun atıldığı bölümdür. Aşağıdaki kavramlardan hangisinin tanımına yukarıda yer verilmemiştir? A) Çiçeksiz Bitkiler B) Fotosentez C) Yaprak D) Gövde 5. Tablodaki diğer canlıların sınıflarını yazınız. 5. Aşağıdaki tabloda çiçekli bitki isimlerinin yazılı olduğu kutucuklar boyanacaktır. Bakteri Atkuyruğu Şapkalı mantar Sümbül Bakteri Æ Mikroskobik canlı Şapkalı mantar Æ Mantar Çam ağacı Atkuyruğu Æ Çiçeksiz bitki Fasulye Buna göre, tablonun doğru boyanmış şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D) 43
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK SIRA SENDE Ağacın yaprakları üzerinde verilmiş kavramları aşağıdaki boşluklara uygun bir şekilde yazınız. yaprak taç yaprak dişi organ erkek organ çiçeksiz çiçekli fotosentez at kuyruğu gövde tohum kök havuç çanak yaprak seracılık 1. Atkuyruğu nemli yerlerde yetişen çiçeksiz bir bitkidir. 2. Bitkiler çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olmak üzere iki gruba ayrılır. 3. Bitkinin diğer bölümlerine su ve besin iletimi gövde tarafından sağlanır. 4. Kök, topraktan su ve minerallerin emilmesini sağlar. 5. Polen adı verilen çiçek tozlarının üretildiği bölüme erkek organ adı verilir. 6. Çiçeği çevreleyip dış etkenlerden koruyan kısmına çanak yaprak adı verilir. 7. Bitkinin solunum ve boşaltım organı yapraktır. 8. Taç yaprak, renkli ve kokulu yapısıyla böcekleri çiçeğe çeker. 9. Bitkinin güneş ışığı, karbondioksit ve su kullanarak besin ve oksijen üretmesi olayına fotosentez denir. 10. Seracılık bitkilerle ilgili mesleklerdendir. 11. Havuç kökünü besin olarak tükettiğimiz bitkilerdendir. 12. Çiçeksiz bitkiler tohum oluşturamazlar. 44
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE HAYVANLAR Hayvanlar; mikroskobik canlılar, mantarlar ve bitkilere göre daha gelişmiş canlılardır. Hayvanlar kendi besinlerini kendileri üretemez. Bazı hayvanlar bitkisel besinlerle, bazıları hayvansal besinlerle, bazıları da hem bitkisel hem de hayvansal besinlerle beslenir. Günümüzde hayvanların genel sınıflandırılması yapılırken hayvanların omurgaları olup olmadığına dikkat edilir. Kemikten veya kıkırdaktan oluşan bir omurga bulunduran hayvanlara omurgalı hayvanlar, omurgaya sahip olmayan hayvanlara ise omurgasız hayvanlar denir. HAYVANLAR Omurgalı Hayvanlar Omurgasız Hayvanlar Balıklar Kurbağalar Sürüngenler Kuşlar Memeliler 45
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Bilim insanları hayvanları gruplandırırken aşağıdaki özellikleri göz önünde bulundurmuşlardır. Yaşam alanı Beslenme şekli Vücut yapısı Üreme şekli Omurgasının bulunup bulunmaması Omurgasız Hayvanlar Omurgasız hayvanlarda kıkırdak veya kemikten yapılmış bir iskelet yoktur. Bazı omurgasız hayvanlarda örneğin böceklerde kitin, yengeçlerde ise kabuk iskelet görevini yapar. Omurgasız hayvanların karada ve suda yaşayan birçok türü vardır. Omurgasız hayvanlar genellikle yumurtayla çoğalır. Sürüngenler, denizanası, kelebek, arı, salyangoz, denizyıldızı, ahtapot, solucan, istiridye, yengeç, örümcekler ve böcekler omurgasız hayvanlardır. Omurgalı Hayvanlar Kemik ve kıkırdaktan oluşan iskeletleri ve omurgaları vardır. Omurgalı hayvanlar balıklar, kurbağalar, sürüngenler, kuşlar ve memeliler olmak üzere beş gruba ayrılır. a. Balıklar Tatlı veya tuzlu sularda yaşayan türleri vardır. Sudan oksijen alarak solungaç solunumu yaparlar. Yüzgeçleri ve kuyrukları ile hareket ederler. Vücutları pullarla kaplıdır. Yumurta ile çoğalırlar ve yavru bakımı görülmez. kuyruk solungaç yüzgeç Sazan, hamsi, uskumru, yılanbalığı gibi örnekleri vardır. 46
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE b. Kurbağalar Hem karada hem de suda yaşarlar. Derileri nemli ve kaygandır. Yaşamlarının bir kısmını suda, bir kısmını karada geçirirler. Kurbağadaki bu sürece iki yaşamlılık denir. Yumurtadan çıkan yavru balığa benzer, suda yaşayıp solungaç solunumu yapar. Ergin kurbağalar karaya çıkarak akciğer ve deri solunumu yapar. Yumurta ile çoğalırlar. Yavru bakımı görülmez. DİKKAT Yumurtadan çıkan küçük kurbağa yavrularına larva adı verilir. Larvalar ergin kurbağa oluncaya kadar suda yaşar ve solungaç solunumu yapar. Ergin kurbağalar hem karada hem de suda yaşar deri ve akciğer solunumu yapar. c. Sürüngenler Karınlarının üzerinde hareket ederler. Vücutları sert pullarla kap- lıdır. Akciğer solunumu yaparlar. Yumurta ile çoğalırlar. Yavru bakımı görülmez. d. Kuşlar Akciğer solunumu yaparlar. Yılan Kaplumbağa Timsah Kertenkele Vücutları tüylerle kaplıdır. Tüyler vücut sıcaklığının korunmasını sağlar. Yumurta ile çoğalırlar. Kuluçkadan sonra yavruların bakıma ihtiyacı vardır. Serçe Baykuş Şahin Tavuskuşu Karga DİKKAT Her kuşun kanadı vardır fakat her kuş türü uçamaz. Kuşların gaga yapıları beslenme şekillerine göre farklılık gösterir. Devekuşu Penguen Tavuk 47
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK e. Memeliler Akciğer solunumu yaparlar. Doğurarak çoğalırlar. Yavrularını sütle beslerler. Vücutları kıllarla kaplıdır. Karada ve suda yaşayan örnekleri vardır. En gelişmiş hayvan sınıfıdır. Sincap Zürafa Ayı Tavşan Kedi Geyik DİKKAT Fok, balina ve yunus suda yaşayan memelilerdir. DİKKAT Yarasa kuşa benzese de uçan bir memelidir. ÖRNEK Yukarıda görselleri verilen canlıların ortak özelliği seçeneklerin hangisinde doğru verilmiştir? A) Suda yaşarlar. B) Vücutları tüylerle kaplıdır. C) Yumurtayla çoğalırlar. D) Akciğer solunumu yaparlar. Balık, kertenkele ve kuş omurgalı olup yumurtayla çoğalırlar. 48
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE BİRLİKTE ÇÖZELİM Verilen bilgileri, numaralarını kullanarak uygun anahtarlığa takınız. (Bir bilgi birden fazla anahtarlığa takılabilir.) 1 Hem karada hem suda yaşar. 8 Derileri nemli ve kaygandır. 2 Vücutları kıllarla kaplıdır. 9 Sadece suda yaşar. 3 Akciğer solunumu yapar. 10 Doğurarak çoğalır. 4 Vücutları tüylerle kaplıdır. 11 Çoğunun kanatları vardır. 5 Derileri sert pullarla kaplıdır. 6 Yarasa bu grupta yer alır. 12 Yumurta ile çoğalır. 7 Solungaç solunumu yapar. 13 Yavru bakımı vardır. MEMELİLER 1 3 5 13 10 6 2 3 SÜRÜNGENLER KURBAĞALAR 12 KUŞLAR 13 3 12 BALIKLAR 4 11 7 9 12 12 3 8 1 49
BİLFEN YAYINCILIK 2.ÜNİTE KARMA SORULAR 1. 1 çoğalırlar. Toprak solucanları Balıklar 4 Omurgasızdır. Omurgalılardır. Kirpi Omurgasızdır Sürüngenler 3 Yılan yazınız. Yumurtlayarak Derileri nemlidir. Kurbağalar 1. Soruda yapılan yanlışı düzelterek yeniden 2 Kelebek Solucan Leylek Kurbağa Yukarıda numaralandırılmış bilgilerin hangisinde hata vardır? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 2. Yanlış eşleştirilen hayvanlar hangi omurgalı 2. Tabloda bazı hayvanlar ve rakamlarla belirtil- miş olan omurgalı hayvan türleri eşleştirilirken bazı hatalar yapılmıştır. 1 2 3 4 Yunus X Mezgit X Su Kurbağası 5 X Yarasa Yılan hayvan sınıfında yer almaktadır? X X Ayı X 1. Sürüngenler 4. Balıklar 2. Kuşlar 5. Memeliler 3. Kurbağalar Hangi hayvanlarda hata yapılmıştır? A) Yunus - Yarasa B) Yılan - Yunus C) Yarasa - Ayı D) Yunus - Mezgit 50 Yunus Memeli Yarasa Memeli
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE SIRA SENDE 1. Katıldığı bilgi yarışmasında sorulan sorulara doğru yanıt vererek yarışmayı kazanan Ayla nın ödülü; hayvanat bahçesinde bir gün geçirmektir. Üstelik hayvanat bahçesindeki gününü ziyaretçi olarak değil bakıcılarla birlikte hayvanlarla ilgilenerek geçirecektir. O gün geldiğinde Ayla çok heyecanlıydı. Bu fırsatı çok iyi değerlendirmek istiyordu. Bu yüzden hayvanat bahçesinde geçireceği günden önce öğrenmek istediği soruları yazıp cevaplarını orada bulmak istiyordu. Ayla nın merak ettiği soruları hayvanat bahçesinde gördüğü hayvanları dikkate alarak yanıtlayınız. 1 2 3 Ayı Deve kuşu Kurbağa 4 5 6 Aslan Baykuş Yarasa 7 8 9 Balık Kelebek Maymun Hangi hayvanlar omurgalıdır? 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9... Hangi hayvanlar omurgasızdır? 8... Hangilerinin vücutları kıllıdır? 1, 4, 6, 9... Hangilerinin vücutları tüylerle kaplıdır? 2, 5... Hangileri suda yaşar? 3 (yumurtadan çıktığında), 7... Hangileri akciğer solunumu yapar? 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9... Hangileri yavrularını sütle besler? 1, 4, 6, 9... 51
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK 2. Aşağıda resimleri verilen canlıları mikroskobik canlılar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar olarak sınıflandırınız. Hayvanlar Mantarlar Hayvanlar Bitkiler Mikroskobik canlılar Hayvanlar Hayvanlar Bitkiler Mantarlar Mikroskobik canlılar 52
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE 3. Kavram haritasında boş bırakılan yerleri doldurunuz. bölümüdür. Çiçek bölümüdür. Gövde bölümüdür. Yaprak Çiçeksiz Bitkiler Çiçekli Bitkiler sınıflandırılır. bölümüdür. Kök sınıflandırılır. Omurgasız Bitkiler sınıflandırılır. sınıflandırılır. sınıflandırılır. CANLILAR yer alır. Besin Zinciri Hayvanlar sınıflandırılır. sınıflandırılır. sınıflandırılır. Omurgalı Mikroskobik Canlılar olabilir. Mantarlar Sürüngenler Balıklar Kurbağalar Memeliler Kuşlar 53
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Notlar 54
5. SINIF FEN BİLİMLERİ 2.ÜNİTE Notlar 55
2.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Notlar 56