GİRİŞ Dünya genelinde artan nüfus, sanayileşme, tarımsal kalkınma, teknolojinin yaygınlaşması, ekonomik ve sosyal kalkınma arayışları bütün sektörlerin en önemli girdisi niteliğindeki ENERJİ yi en stratejik sektör haline getirmektedir. Enerjinin kalitesi, fiyatı ve sürekliliği de ülkelerin sanayileşmesinde, ekonomisinde ve kalkınmasında kilit bir rol oynamaktadır. Ayrıca, enerji üretimi ve tüketimi toplumların gelişmişlik düzeyinin ve yaşam kalitesinin en önemli göstergelerinden birisidir. 1
Elektrik enerjisi, kullanım kolaylığı, temizliği ve atık bırakmaması nedeniyle, enerji tüketimi içindeki payı, sanayileşmiş ülkeler dahil olmak üzere, tüm dünyada hızla artmaktadır. Özellikle, Elektrik enerjisinin, depo edilememe özelliği nedeniyle, üretildiği anda tüketilmesi gerektiğinden, bu enerji ile ilgili üretim, iletim, dağıtım gibi yatırımların çok daha dikkatle planlanması gerekmektedir. Bir elektrik santralı projesinin geliştirilmeye başlamasıyla ticari üretime geçişi arasındaki sürenin (kullanılan yakıt türüne ve makine ekipman teslim sürelerinin durumuna göre değişmekle birlikte) asgari 3 yıl ile 7 yıl arasında olduğu bir gerçektir. Bu durumda elektrik sektöründeki yatırımların 5 er yıllık perspektifler bazında planlanması ve uygulanması zorunludur. 2
15% 10% 5% 0% -5% -10% TÜRKİYE DE GSMH VE ELEKTRİK TALEP ARTIŞI 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 GSMH ARTIŞ Annual GDP Increase (%) Annual ELEKTRİK Electricity TALEP (%) Consumption ARTIŞI Increase (%) (%) Kaynak: TÜİK, TEİAŞ 3
KİŞİ BAŞINA DÜŞEN ELEKTRİK ENERJİSİ TÜKETİMİ Gelişmişlik düzeyinin kriterlerinden ve kalkınmışlığın göstergesidir. OECD Ülkelerinde Kişibaşı Elektrik Tüketim Miktarı 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 İZLANDA NORVEÇ KANADA FİNLANDİYA İSVEÇ LÜKSEMBURG ABD AVUSTURALYA YENİ ZELANDA BELÇİKA OECD İSVİÇRE AVUSTURYA FRANSA JAPONYA KORE ALMANYA HOLLANDA DANİMARKA ÇEK CUMHURİYETİ İSPANYA İRLANDA İNGİLTERE İTALYA YUNANİSTAN SLOVAKYA PORTEKİZ MACARİSTAN POLONYA MEKSİKA TÜRKİYE Dünya Ort: 2.500 kwh/kişi AB ort: 6.000 kwh/kişi OECD: 8.500 kwh/kişi Türkiye : 1.900 kwh/kişi 4
TÜRKİYE ELEKTRİK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ 1970 yılında TEK in kurulması ile elektrik üretim, iletim ve dağıtım hizmetlerin tamamı tek çatı altında toplanarak Tek Alıcı, Tek Satıcı dönemi başlamıştır. 1984 yılına kadar devlet sektördeki tek oyuncu olmuş ve bu yıla kadar toplam 8.428 MW yatırım yapılmıştır. 1984 yılında çıkarılan 3096 sayılı kanun ile TEK dışındaki özel şirketlere de hak tanınarak, elektrik üretim, iletim ve dağıtım hizmetleri yapmalarının önü açılmıştır 5
ELEKTRİK SEKTÖRÜ REFORMU KM TAŞLARI TEK in Kuruluşu 1970 3096 sayılı TEK dışındaki kuruluşların elektrik yatırımları ile görevlendiril mesi hakkında kanun 3996 sayılı YİD kanun u 4283 sayılı Yİ kanun u 4628 sayılı elektrik piyasası kanunu Mali uzlaştırma tebliği Strateji Belgesi 1984 1994 1997 2001 2003 2004 2006 2008 DUY DUY nakdi uygulamasının başlaması Dağıtım Özelleştirmeleri Başlangıcı EPDK nın kurulması Piyasa açıklık oranı % 29 TEK EÜAŞ TEDAŞ TEAŞ TEİAŞ TETAŞ 6
3096 sayılı kanunun çıkarılmasından sonra 3 4 yıl süren müzakereler neticesinde yabancı konsorsiyumlara Yumurtalık, Aliağa ve Tekirdağ da her biri 1.000 MW olan 3 adet kömür santral projesi verilmiştir. Fakat, Danıştay ın çevre kirliliği gerekçesiyle verdiği yürütmeyi durdurma kararıyla Aliağa daki santral yapımını durdurması sonucunda üç yatırımcı uluslararası grup da projeleri yarım bırakıp ülkemizden ayrılmıştır. Böylelikle, Avrupa Birliği nden ve gelişmiş ülkelerden önce özelleştirmede ilk adımı atmış ve uluslararası yatırımcılar tarafından kabul görmüş olmamıza rağmen, uygulamadaki bürokratik ve idari sıkıntılar gelişmeye engel olmuş ve özel sektör enerji sektöründe yatırımcı olarak yer alma konusunda ilk ciddi darbesini almıştır. 7
YİD ve Yİ YATIRIMLARI 1994 yılında Yap İşlet Devret (YİD) modeli ile 3096 sayılı kanunun tıkandığı konuların önünü açmak üzere YİD yatırımlarının gerçekleşmesine olanak sağlayan 3996 sayılı yasa çıkartılmıştır. 1993 1999 yılları arasında YİD modeli bazında 2.449 MW tutarında özel sektör yatırımı devreye alınmıştır. 1997 yılında ise Yap İşlet modelini tanımlayan 4283 sayılı yasa çıkarılmış ve 1997 2002 döneminde Yİ modeli bazında 6.102 MW tutarında özel sektör yatırımı yatırım devreye alınmıştır. 2000 2001 yıllarındaki mali krizden neticesinde IMF ile yapılan mutabakat kapsamında enerji sektöründe hiçbir özel sektör yatırımına Hazine Garantisi verilmemesi Yİ ve YİD modeli projelerin son bulmasına neden olmuştur 8
ENERJİ PİYASASI Avrupa Birliği müktesebatına paralel şekilde Türkiye de Enerji Sektörü nü serbestleştirmek amacıyla, 2001 yılında 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 4646 sayılı Doğalgaz Piyasası Kanunu ve bilahare 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu yayımlanmıştır. Kanunların ortak amacı, enerjinin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreye uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir enerji piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanmasıdır. Kanunlarda belirtildiği şekilde, elektrik, doğalgaz ve petrol piyasalarını düzenlemek ve denetlemek üzere Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) 2001 yılında kurularak faaliyete geçmiştir. 9
Ağustos 06 Aralık 99 Şubat 00 Nisan 00 Haziran 00 Ağustos 00 Ekim 00 Aralık 00 Şubat 01 Nisan 01 Haziran 01 Ağustos 01 Ekim 01 Aralık 01 Şubat 02 Nisan 02 Haziran 02 Ağustos 02 Ekim 02 Aralık 02 Şubat 03 Nisan 03 Haziran 03 Ağustos 03 Ekim 03 Aralık 03 Şubat 04 Nisan 04 Haziran 04 Ağustos 04 Ekim 04 Aralık 04 Şubat 05 Nisan 05 Haziran 05 Ağustos 05 Ekim 05 Aralık 05 Şubat 06 Nisan 06 Haziran 06 Ekim 06 620 600 580 560 540 520 500 480 460 440 420 400 380 360 340 320 300 280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2000 2006 ELEKTRİK DOĞALGAZ FİYAT ARTIŞ ORANLARI 2000-2006 ELEKTRİK-DOĞALGAZ FİYAT ARTIŞ ORANLARI 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ARTIŞ DÖNEMLERİ ELEKTRİK DOĞALGAZ 10 KÜMÜLATİF ARTIŞ YÜZDELERİ
2003 2006 yılları arasında elektrik enerjisi fiyatı % 5 düşerken doğal gaz fiyatlarının % 70 ten fazla artmasından dolayı özel sektör tarafından yapılması beklenen yatırımlar yapılmamış ve hatta bazı üreticiler tesislerini kapatmayı tercih etmişlerdir. Bunun sonucunda arz talep dengesi giderek talep yönünde bozulmaya başlamıştır. 11
DUY SİSTEMİ 1 Ağustos 2006 tarihinden itibaren, kamu ve özel sektörün ortak olarak katıldığı Dengeleme Uzlaştırma Yönetmeliği (DUY) uygulamasına geçilmiş ve piyasadaki enerji arz ve talep çerçevesinde, yeni elektrik enerjisi satış ve alış fiyatları oluşmaya başlamıştır. Maliyetlerini satış fiyatlarına yansıtabilen özel sektör elektrik üreticileri, zarar ettikleri için kapatmaya başladıkları üretim tesislerini tekrar devreye almaya başlamıştır. Ancak, geçmiş yıllarda yeterli yatırım yapılamadığından Türkiye nin yedek kapasitesi 2008 yılı itibarıyla yok denecek kadar azalmıştır. 12
3096 sayılı TEK dışındaki kuruluşların elektrik yatırımları ile görevlendirilmesi hakkında kanun 3996 sayılı YİD kanunu 4283 sayılı Yİ kanunu 1984 1994 1997 8.428 MW kamu yatırımı Danıştay ın çevreden dolayı Aliağa santral yapımını durdurması 2.449 MW YİD yatırımı Anayasa mahkemesinin elektrik üretimini imtiyaz sayması 6.102 MW Yİ yatırımı 4628 sayılı elektrik piyasası kanunu EPDK nın kurulması 2001 2000 2001 mali kriz İMF kapsamında özel sektör yatırımlarına hazine garantisi kaldırıldı İşletme hakkı devri olarak gerçekleştirilen elektrik üretim tesisleri ve elektrik dağıtım şirketleri ihaleleri iptal edildi. Mali uzlaştırma tebliği 2003 Strateji Belgesi DUY 2004 2003 2006 elektrik fiyatının % 5 düşmesi ve doğalgaz fiyatlarının % 70 den fazla artması DUY nakdi uygulamasının başlaması 2006 Dağıtım Özelleştirmeleri Başlangıcı 2008 Lisans, kamulaştırma, permiler, orman izni, vs 13
GÜNCEL DURUM 2006 yılı itibarıyla Türkiye de kurulu kapasite: Kamu sektörü 23716 MW % 58.5 YİD ve Yİ 8550 MW % 21.1 İşletme Hakkı Devri 650 MW % 1.6 Mobil Santraller 725 MW % 1.8 Otoprodüktör ve Serbest Üretim Şirketleri 6896 MW % 17.0 Toplam 40538 MW % 100.0 Kamu sektörü % 58.5 Özel Sektör % 41.5 14
ÜRETİM ve TALEP 2006 yılı sonu itibari ile elektrik üretimimiz 176 milyar kwh, elektrik tüketimimiz 174 milyar kwh olmuştur. Türkiye toplam elektrik üretiminin yaklaşık % 52 isini teşkil eden özel sektörün serbest piyasa sistemi içerisinde kendi elektrik satış fiyatını belirleyebildiği miktar 2006 yılı sonu itibarıyla % 17 nispetinde olmuştur. Başka bir ifadeyle, piyasada elektrik tarifelerinin belirlenmesinde kamunun payı % 83 olarak gerçekleşmiştir. 15
TÜRKİYE ELEKTRİK ÜRETİMİNİN ÜRETİCİ KURULUŞLARA GÖRE DAĞILIMI 2006 yıl sonu: EÜAŞ ve bağlı ortaklıklar: % 48 Yİ YİD İHD ve diğerleri: %35 Özel Sektör: %17 16
TALEP VE KURULU GÜCÜNÜN YILLAR İÇİNDEKİ DEĞİŞİMİ Yİ lerin Devreye Girişi 4628 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu YİD lerin Devreye Girişi 4283 Sayılı Yİ Kanunu 3996 Sayılı YİD Kanunu 17
DIŞA BAĞIMLILIK Enerjide yaklaşık olarak % 73 oranında dışa bağlı bir ülke olan Türkiye de, üretilen elektriğin yaklaşık % 60 ı ithal yakıt kaynaklarına bağlı olup, toplam elektrik üretiminin yaklaşık olarak yarısı hemen hemen tamamen dışa bağlı olduğumuz ve en pahalı üretim kaynağı olan doğalgazdan karşılanmaktadır. 2007 yılı itibarıyla Elektrik üretimimizin % 49 u DG, % 19 u hidrolik, % 20 si linyit, % 8 i ithal kömür ve % 4 ü sıvı yakıt kaynaklıdır. 18
YATIRIM İHTİYACI TEİAŞ tarafından hazırlanan ve 2005 2020 dönemini kapsayan Uzun Dönem Üretim Planlama Çalışması nda 2020 yılına kadar toplam 51.375 MW kurulu kapasiteye (yaklaşık olarak 310 milyar kwh ek üretime)ilave ihtiyaç vardır. Talebin karşılanması için sektöre 2005 yılından itibaren her yıl ortalama 5,7 milyar USD yatırım yapılması gerekmektedir. DÖNEM İLAVE KAPASİTE İHTİYACI (MW) YATIRIM TUTARI (MİLYAR USD) TOPLAM YILLIK 2005-2010 3 842 15,5 2,6 2011-2015 22 456 24,7 4,9 2016-2020 25 077 51,1 10,2 TOPLAM 51 375 91,3 5,7 19
YENİ YATIRIMLAR Kamunun tarifenin belirlenmesinde % 83 piyasa payına sahip olduğu bir ve gerçek maliyetlerin elektrik fiyatlarınyansıtılmadığı bir yapı içerisinde yatırımcı önünü görmekte zorlanacaktır. DUY sistemi bugün için ancak mevcut üretim tesislerinin üretimini alan geçici bir çözüm niteliğindedir. Elektrik sektöründe kamunun mevcut payı kamuya ait üretim tesislerinin özelleştirilmesi suretiyle azaltılmalıdır. Yeni yatırımların önünü açmak için talep tarafının serbestleştirilmesi amacıyla elektrik dağıtım şirketleri süratle özelleştirilmelidir. Yatırım ve üretim maliyetlerinin tarifeye yansıtılabileceği kalıcı bir düzenlemenin gereği olarak Maliyet Bazlı Fiyatlandırma Sistemi ne acilen geçilmelidir. 20
Türkiye başta yenilenebilir kaynaklar olmak üzere nükleer enerjiye yatırım yapmalı ve doğalgazdan elektrik üretim miktarını giderek düşürmelidir ve bu konudaki ulusal hedefler gün geçmeden belirlenmelidir. Yenilenebilir Enerji Kanunu ile getirilen destek mekanizması suretiyle bugün hidrolik ve rüzgar santralı yatırımlarının önü açılmıştır. Türkiye yerli enerji kaynaklarından üretim potansiyeli 120 milyar kwh olan linyitin % 44 ünü, 11 milyar kwh olan taşkömürünün %32 sini, ekonomik olarak değerlendirilebilir olan 129 milyar kwh lik potansiyeli olan hidroliğin % 35 ini kullanmaktadır. Bunların yanında en az 14 milyar kwh potansiyeli olan jeotermal ve 25 milyar kwh potansiyeli olan rüzgar enerjisinin kullanım oranı toplamı bugün Türkiye üretiminin %1 inden azdır. 21
FOSİL YAKITLARIN REZERV DURUMU Dünyada fosil yakıtların rezervi hızla tükenmektedir. Uluslararası Enerji Ajansı nın raporuna göre; petrolün 40, doğalgazın 62, kömürün ise 216 yıllık ömrü kalmıştır. Bu doğrultuda, tüm dünyada yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik üretiminde kullanılmasının önemi daha da artmıştır. BÖLGELER PETROLÜN KALAN ÖMRÜ (YIL) DOĞALGAZ'IN KALAN ÖMRÜ (YIL) KUZEY AMERİKA 14 10 ORTA VE GÜNEY AMERİKA 39 72 AVRUPA 8 16 ESKİ SSCB ÜLKELERİ 21 79 ORTADOĞU 87 100 ASYA VE OKYANUSYA 16 44 DÜNYA ORTALAMASI 40 62 22
KAYNAKLARA GÖRE DÜNYA GENELİNDE GEÇMİŞ VE GELECEK PROJEKSİYONLARI Enerji yatırımlarının planlanmasında çok iyi bir vizyon sahibi olmak ve hangi kaynağa ne kadar yatırım yapılmasını bilmek çok önemlidir. Aşağıdaki tabloda Unidentified renewables ın 2060 yıllarında % 20 yi bulması bize Ar Ge çalışmalarının da önemini kanıtlamaktadır. Inidentified Y.E. Kaynakları: H, Bor 23
ARZ GÜVENLİĞİ İÇİN PLANLI VE KARARLI BİR ENERJİ POLİTİKASININ GEREKLİLİĞİ Enerji yatırımları gerek inşaat gerekse işletme süreleri çok uzun ve yüksek maliyetli yatırımlardır, dolayısı ile çok iyi planlanmaları gerekmektedir. İnşası devam eden ve lisans almış santraların planlanan tarihlerde devreye alınması arz güvenliği açısından çok kritiktir. Burada önemli olan yatırımların önündeki engelleri kaldırmak ve yatırımcıları her yıl kontrol etmeye yönelik bir mekanizma kurmak suretiyle yatırımların zamanında gerçekleşmesini sağlamaktır 24
Nitekim geçmiş yıllarda lisans alan ve inşa halindeki birçok santral planlanan zamanda devreye girememiştir. Bunun en önemli sebebi lisans alanların yatırıma zamanında başlamaması ve lisans ticareti gibi piyasayı bozucu yönlere kaymaları ve yatırıma başlayanların önündeki bürokratik ve idari engeller olmuştur. Özellikle bu bürokratik engelleri kaldırmak konusunda ve karşılaşılan sorunlara acil müdahale edilmesine imkan tanıyacak şekilde devlet kurumları arasında koordinasyonun sağlanması zorunludur. (Orman izni, kamulaştırma, su kullanım anlaşması, vb) Enerji konusunda planlı, kararlı ve kalıcı devlet politikaları uygulanmalı ve yatırımcılar için uzun vadeli güven ortamı teşkil edilmelidir. 25
ARZ GÜVENLİĞİ İÇİN DİĞER ÖNEMLİ KONULAR Yakıt maliyetlerini kontrol edebilmek için yerli kaynakların kullanımının teşvik edilmesi Dışa bağımlı yakıtlarda tedarik kaynaklarının çeşitlendirilmesi Enerjinin verimli kullanımının özendirilmesi (0.38 olan enerji yoğunluğumuzun dünya standartları dikkate alınarak 0.20 nin altına düşürülmesi) Teknoloji ve Ar Ge çalışmalarının artırılması Kayıp kaçak oranının azaltılması Birincil enerji kaynakları özellikle de doğalgazın depolanmasına ait tesislerin kurulması Avrupa Enterkonnekte sistemine (UCTE) ye bağlanmaya yönelik yatırımların hızla tamamlanarak elektrik ihracat ve ithalatının mümkün kılınması 26