Sığır Yetiştiriciliğinde Sağım Prof. Dr. Serap GÖNCÜ Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü 01330 Adana Memeli canlıların doğumdan hemen sonra meme bezlerinden salgılanan kendisine has tadı, kokusu ve kıvamı olan beyazımsı bir sıvıya süt adı verilmektedir. Kaliteli süt elde etmenin ilk şartı ineğin sağlıklı olmasıdır. İneğin sağlıklı olması için sürüye uygun aralıklarla sağlık testlerinin ve gerekli aşı ile koruma metodlarının yapılıyor olması gerekmektedir. Süt birbirinden bağımsız olarak üretim yapan meme loblarında bulunan süt üretim hücrelerinde (alveol) üretilmektedir. Şekil 1. birbirinden bağımsız olarak üretim yapan meme lobları Dışarıdan görünen derinin altında askı bağları ile meme vücuda sıkı bir şekilde bağlanmıştır. Bu askı bağlarının elastikiyetini kaybetmesi hastalık riskinin artmasına neden olur. Bir litre süt üretimi için memeden 400-500 litre kan geçmesi gerektiği düşünülünce sistemin ne kadar yoğun çalıştığı kolayca tahmin edilebilir. Meme askı bağlarının gevşemesi ise çeşitli hastalıklara hassasiyet artar. Memenin iç görüntüsü ise yanda görüldüğü gibi olup süt üretim hücrelerinde üretilen süt süt kanallarından geçerek meme başı haznesine oradan da meme başı kanalına geçerek sağımla alınıncaya kadar burada beklemektedir. Eğer sağım zamanında yapılmaz ise memede biriken süt meme başına, basınç uygulamakta ve meme ucunda bulunan hastalık etmenlerinin memeye girmesine engel olan kas açılarak sütün akmasına neden olmaktadır.
Şekil 2. Meme başı mikropların girişine hassatır Buda zamanla kasın gevşemesi ve hastalık riskinin artması anlamına gelmektedir. Bu nedenle sağımın her zaman aynı saatte ve tam olarak yapılması büyük önem arz etmektedir. Meme ucundaki kanalda yer alan hücreler kulaktaki salgıya benzer bir salgı içerir bu salgı iki sağım arasında meme başını mühürleyerek hasatlık etmenlerinin girişine engel olur. Bir ineğin anatomisi ve yapısı hastalıklara karşı gerekli önlemleri almış olsada günümüzde insan tüketimi içinde bu hayvanların sağımlarının yapılıyor olması hassasiyetini ve doğal şeklini değiştirmiş durumdadır. Ülke hayvancılığının %86 sı 10 basınç altında hayvanla çalışmakta olup sağım makinesi kullanımı sadece büyük işletmelerle sınırlı kaldığında elle sağım yaygın uygulama olma özelliğini halen korumaktadır. Bu nedenle elle sağımda uyulması gereken bazı önemli noktalar burada özet olarak verilmeye çalışılacaktır. Ancak, sağlıklı olan bir inekten elde edilen süt sağlıklı ve kaliteli olacaktır. Bu aşamadan sonra sağlıklı süt elde etmenin önündeki engel sağım işlemidir. Süt sığırcılığında genel olarak 12 saat aralıklar ile 2 sağım uygulanır. Ancak sağım sayısının artması ile süt miktarının da artış gösterdiği bilinmektedir. Yüksek verimli inekler, sağıma geldiğinde memesinden süt akıtan veya kendi memesini emen ineklerin günde 3-4 kez sağılması olumlu yönde katkıda bulunacaktır. Burada sağımcı yani sağımı yapan kişi çok belirleyici bir rol oynamaktadır. Resim 1. Sağımcı titizliği Sağımcının ineği tanıması ve dolayısı ile ineklerle iyi anlaşan birisi olması sağlıklı ve kaliteli süt üretiminde her aşamada büyük önem arz etmektedir. Sütteki bozulma ve eğer sütte mikroorganizma varlığı söz konusu ise bunların bir kaynağı da insandır. Bu nedenle bakıcı, sağımcı ve süt kapları ile uğraşan kişilerin temiz ve sağlıklı olması gereklidir. Sağım işleminde ilk ve altın kural ineğe, yumuşak bir şekilde sabırla davranılmasıdır. Çünkü inek kendisine yaklaşan kişinin sinirini ve gerginliğini hissedebilmekte ve tedirgin olabilmektedir. İneğin tedirgin olması ise adrenalin salgılanmasına neden olarak sütün salınmasını engellemektedir. Böylece sağım işi daha da uzamakta ve zorlaşmaktadır. Bu sakinliğin ve yumuşak ilginin sağım süresince korunması çok önemlidir.
Tüm bunların başında ise özellikle sağımda kullanılan alet ekipman ve sağımcının kullandığı malzemelerin, oturak, giysi ve memelerin temizliği için kullanılan havlunun sağım kovalarının sağımda hayvanı bağlamak gerekiyorsa bağlamada kullanılan ipin sağım öncesi genel bir dezenfeksiyona tabii tutulması gerekir. Aynı işlemin sağımdan sonrada da yapılması sütün korunmasında anahtar role sahiptir. Bu arada kullanılan dezenfektanın kalıntı bırakmayacak özellikte olmasına ve temizlik sonrası durulama işleminin çok iyi yapılmasına da özen gösterilmelidir. Özellikle sığırın memelerinden başlayarak, kuyruk dahil tüm arka kısmının kıllarının kırkılması süte mikroorganizma ve gübre bulaşma riskini önemli ölçüde engellemektedir. Sağıma başlamadan önce yapacağımız ikinci önemli iş ise meme başı temizliğinde kullanılacak havluların yıkanmış ve hafif nemli olarak kova içerisinde hazırlanmış olmasıdır. Havlu hayali olarak dörde bölünürse her bir çeyrek bir meme başı temizlendiğinde meme bir havlu ile dört meme başı birbirine bulaştırmadan temizlenip kurulanmış olacaktır. Resim 2. Sağımda havlu kullanımı Havlu kullanırken her bir meme başını havlunun ayrı bir dörtte biri ile temizlenmesi etkin temizlik sağlayacaktır. Havlular kullanıldıktan sonra deterjanlı su hazırlanmış bir kovaya atılırsa sağım sonrasında temizlik kolay olacaktır. Sağıma başlamadan yapılacak son işi ise ön sağımla meme başından gelen sütün ön sağım ile kontrolüdür. Resim 3. Ön sağım yapılması
Ön sağım işlemi sağıma başlamadan hemen önce meme başı kanalında yer alan ve hastalık etmenleri ile bulaşıklık riski yüksek olan sütün atılmasına olanak sağlar. Ancak bu atılan sütün sağım yerindeki zemine veya hayvanın yattığı yere sağılması hastalık etmenlerinin kolaylıkla yayılmasına olanak sağlar. Bu nedenle ayrı bir kaba alınıp biriktirilmesi ve ahırdan ve sağım yerinden uzakta imha edilmesi gerekir. Pıhtı, bozulma, koyulaşma veya renk değişimi olup olmadığı kontrol edilebilir. Şimdiye kadar yapılan işlemler memeyi uyarmış ve inek sağıma hazır hale gelmiştir. Bu aşamadan sonra sağımcı sadece sağımla ilgilenmeli ve memedeki tüm sütü almaya odaklanmalı bu arada acele de etmeden sakinlikle bu işi bitirmelidir. Sağım tamamlandıktan sonra memeye yeniden masaj yapılarak süt bezleri tekrar uyarılır ve sağım yapılarak memedeki sütün tamamının alınması sağlanır. Sağım bittikten sonra meme başlarının dezenfektan içeren solüsyonla mühürlenmesi meme enfeksiyonlarının önlenmesinde en büyük yardımcıdır. Sağım sonrası meme başları yaklaşık 20-25 dakika açık kalmaktadır. Bu süre içerisinde bakteriler meme içine girebilmek için uygun ortamı bulurlar. Meme içinde önce sütü sonra sütü sentezleyen ve salgılayan dokuları tahrip ederler. Meme içine bakteri girmesinden meydana gelen doku tahribatına Mastitis denir. Mastits aniden görülebileceği gibi hiçbir gözle görülebilen belirti vermeksizin varlığını sürdürebilir. Meme içindeki süt üreten hücreler zarar gördü ise bir daha hiçbir zaman iyileşmez. Süt üretimi düşer, yeniden hastalanma riski artar. İstatistikler ineklerin % 53 ünün yılda en az bir defa mastitis e yakalandığını söylüyor. Mastitis süt sığırcılığında en fazla para harcanan hastalıktır. Mastitis i tedavi etmektense önlemeye çalışmak gerekir. Resim 4 Meme başlarının sağım sonra dezenfeksiyonu Meme dezenfektanı kullanımı (Teat-dipping) sağımdan sonra meme başında ince bir tabaka halinde biriken bir meme başı deliği çevresinde yoğunlaşan süt kalıntılarını yıkar. Meme başında bakterilerin üremesi için uygun olan ortamı kaldırır. Antiseptik bir zar oluşturarak meme ucunda meme içine bakteri girişini engeller. Resim 5. Ahır temizliği meme temizliğini belirler
Etkili bir Meme Dezenfektanı, etkin ve tam anlamıyla dezenfekte etmeli, zararlı kalıntı bırakmamalı, etkisini uzun süre korumalı ve meme derisini yumuşatıp korumalıdır. Kullanılan meme dezenfektanının meme derisi üzerine olumlu etkisi olmalıdır. Cilt kuruyabilir. Kuru cilt kolaylıkla çatlar ve yaralanır. Çatlaklar ve yarıklar bakterileri barındırır. Tahriş olmuş meme, ineklerde strese yol açar. Buna bağlı olarak süt veriminde düşme ve sağım süresinin uzamasına neden olur. Meme dezenfektanı kullanımının meme başındaki bakteri florasını %95-99 oranında azaltmaktadır. Resim 6. Meme sağlığı sağlılı inekle başlar Mastitis sorunu olan sürülerde birkaç ay süre ile meme dezenfektanı kullanımı ile bakteri sayısının çok önemli oranlarda düştüğünde araştırma sonuçlarında yer almaktadır. Her sağımdan sonra süt ahırda bekletilememeli, kapağı kapalı bir kap içinde hemen ahırdan çıkarılmalıdır. Aksi halde ahırın kokusu kısa sürede süte geçer. Güğüm kullanılan çiftliklerde sağılmış olan süt, en az 4 katlı bir tülbentten süzülmeli ve tülbent her sağımdan önce temizlenmiş olmalıdır. Sağımdan sonra elde edilen süt ya ısıtılarak (60-70 derece) yada soğutularak (10 0 C) mikropların çoğalması önlenebilir. Makinalı Sağım Bu amaçla makineli sağım sistemlerinin gelişmesi en büyük yardımı sağlamıştır. Sağım makineleri ilk dönemlerde basit düzeneklerle (Şekil 1) çalışmalar başlanmış ve bugün her yerde gördüğümüz sistemlere gelinmiştir. Süt sığırcılığı işletmeleri her gün daha mekanize hale gelerek iş etkenliğini ve dolayısıyla verimi artırma yoluna gitmektedirler.
Şekil 1. Sağım makinesi geliştirme aşamasında Sağım sistemleri de çok çeşitli yapıda olup yetiştirici kendi işletmesine uygun sisteme karar vermek durumundadır. Ancak genel olarak bir sağım yeri günde 18 saat çalışmıyorsa yapılan yatırımı karşılamıyor demektir. Bir sağım salonu maksimum düzeyde çalıştırıldığı takdirde süt verimine olumlu katkıda bulunmakta dolayısıyla işletmenin karlılığını artırmaktadır. Ancak her sistemde olduğu gibi eğer sağım makineleri gerektiği şekilde kullanılmayacak olursa yararından çok zararı olacaktır. Şöyleki: sağımdan önce yapılan temizlik sırasında gereken özen gösterilmez ve iyice kurulanmadan meme başlıkları takılırsa hem meme başında beklemekte olan mikroorganizmaların memeden içeri girmesine sebep olacak hemde meme başında bulunan pisliklerin süte karışarak sütün bozulması veya kalitesinin düşmesine neden olacaktır. Ayrıca sağım başlıkları memeye takılırken hava kaçırılacak olursa meme başına giden hava orada basınca dolayısıyla bir zorlamaya neden olacak ve mastitise neden olacaktır. Ancak uygun yapıldığı takdirde çiftçinin en büyük yardımcısı bu makinler olmaktadır. Sağım makinesinin esas fonksiyonu 3 ana kısımda incelenebilir. meme başlarına belirli aralıklarla kısmi basınç vermek Meme başlarına masaj yapmak sütün memeden alınmasını sağlamak. Bu fonksiyonların gerçekleşmesi ise vakuma yani meme başlıkları içine gönderilecek olan hava miktarı ve oranına bağlıdır. Kısmi olarak vakum meme başlıklarına gönderilen havanın geri çekilmesi ile olmaktadır. Çok değişik tipte sağım makineleri olmakla beraber, süt toplama kısmı hariç tutulduğunda bir sağım ünitesi temel beş kısımdan oluşmaktadır (Şekil 2).
Şekil 2. Portatif tip sağım makinesinin kısımları Portatif makine üzerinde bir sağım ünitesi üzerinde bulunması gereken bütün kısımlar görülmektedir. Hangi tip sağım yeri olursa olsun bu başlıca kısımlar bulunmaktadır Ancak, sütün depolandığı yer, sağım makinesi güç kaynağı, vakum pompası ve sütün taşındığı boru veya hortumun mesafesi seçilen sağım yeri tipine göre değişmektedir. Merkezi sağım yerinde sağım makinesinin süt toplama kısmı ve güç kaynağı vakum pompası diğer bir odada bulunmakta ve borularla sağım yerine vakumu gönderip sütü alarak depolanacak tanka taşımaktadır (Resim 1).
Resim 1. Merkezi sağım salonunda sağım makinesi Sağım makinesinde bulunan herbir kısımlar aşağıda ayrıntılı olarak verilmiştir. Meme başlıkları Sütün memeden alınmasını sağlayan kısım alıp paslanmaz çelik veya özel plastikten şeffaf olarak üretilmiş tipleri piyasada mevcuttur.. Süt ve vakum boruları (hortum) : Sütü toplanacağı yere (kova veya tanka) götüren borular ile sütün memeden alınmasını sağlayan vakumu meme başlıklarına taşıyan borulardır (Resim2). Resim 2. Süt ve vakum boruları (hortum)
Sağım pençesi:meme başlarına bağlı kısım olup süt ilk burada toplanır (Resim3). Resim 3. Sağım pençesi Pulsatör: Sağım makinesinin beyni olarak. kabul edilen ve meme başlığında bulunan lastik kılıf ile çelik aksam arasındaki havanın giriş çıkışını ayarlayan kısımdır (Resim 4) Resim 4. Pulsator Vakum pompası ve vakummetre:sağım makinesinin meme başlarına uyguladığı kısmi basıncı sağlayan güç kaynağı ile bu vakumun seviyesini gösteren gösterge (Resim5) Resim 5. Vakummetre Aralıksız olarak her gün kullanılan bu makinelerin kullanımı büyük kolaylık sağlamakla beraber eğer kullanımı sırasında özen gösterilmez ve gerekli bakım ile ayarları yapılmazsa hastalık bulaştırma riskini de beraberinde getirmektedir. Aslında makineli sağımda elle sağımda dikkat edilmesi gereken den daha fazla noktaya dikkat edilmesi gereken bir nokta yoktur. Ancak elle sağımda tam sağılmama riski olduğu gibi makineli sağımda da eğer otomatik çıkarma sistemi yok ise meme üzerinde süt bittiği halde sağıma devam edip meme iç dokusuna zarar verebilir. Bu nedenle sağım makinesini kullanacak kişilerin makine aksamı,
kullanımı ve sağımda uyulması gereken kurallar konusunda eğitim alması ve bunu belirli aralıklar yenilemesinde sürü sağlığı ve kaliteli süt üretimi açısından büyük fayda vardır. Makineli sağım buzağının annesinin memesini emmesi prensibini esas alınarak geliştirilmiştir (Şekil 3). Şekil 3. Sağım makinelerinde çalışma prensibi Hangi tip olursa olsun bütün sağım makineleri aynı prensibi kullanarak çalışmaktadır (Şekil 4). Sağım makinesinin kalitesi veya fiyatı taşıdığı fonksiyon sayısı ile ilişkilidir. Sağım makineleri genellikle paslanmaz çelik ve özel plastik materyalden yapılmışlardır. Ancak fonksiyonları değişim gösterebilmektedir. Mesela bazı sağım makineleri sadece sağım için tasarlanmışken gelişmiş modellerde mastitisin tespitinde, kızgınlığın belirlenmesinde ve sağım bittiğinde makinenin otomatik çıkmasını sağlayan donanıma sahip olarak tasarlanmıştır. Buna ek olarak küçük sürüler için hareketli tipler geliştirilmiş olup daha büyük çaplı süt sığırcılığı yapanlar içinde özel sağım hane planları ve makineleri tasarlanmış durumdadır.
Şekil 4. Sağım başlıklarında vakum ve hava olması durumu Sağım makinesinin çalışma prensibi havayı meme başı lastik kılıfı ile meme başı çelik kısmı arasında kalan boşluğa hava verip ( sıkıştırma) geri alma (emme) esasına dayanır. Hava verilmesi elle sağımda sağımcının parmakları ile meme başını sıkıştırması sırasında yaptığı işleme karşılık gelir (Şekil 5). Havanı geri alınması ise sağımcının meme başını bıraktığı zamanki işleme karşılık gelmektedir. Sağımcının elini açıp kapayarak yaptığı işi sağım makinesi sağım başlığını iki farklı kısımdan imal edip arasındaki boşluğa hava verip geri almakla yapmaktadır.
Şekil 5. Elle sağım Hangi sistemin kullanılacağı yetiştiricinin tercihi ve kaynakları ile sıkı bağlantı içindedir. Sağım ahır içinde hayvanın olduğu yerde yapılabileceği gibi merkezi bir sağım yerinde hayvanı getirerek de yapılabilir. Sağım makinesinin kullanımı çok kolaylık sağlamakla berber büyük bir yatırım demektir. Bu nedenle sağım yerinin etkin olarak kullanılması karlı süt sığırcılığı için ayrı bir önem taşır. Sağım makinesinin kapasitesini veya günde sağım makinesi ile elde edilecek süt miktarını etkileyen başlıca faktörler. Sağmal inek sayısı İnek başına süt verimi Herbir ineğin sağım hızı Sağım yeri düzenlemesi İneklerin sağım düzeni Yemleme düzeni Sağım sisteminde temizlik için geçen süre Buzağılama paterni Sağımcının tecrübesi Genel olarak bir sağımcının dikkat etmesi gereken noktalar aşağıdaki şekilde verilebilir. Sağıma başlamadan önce yapılması gerekenler Sistem çalıştırılıp makinelerin işlerliği ve gerekli temizliğin yapılması Sağımda kullanılacak ekipmanların temizlenip dezenfekte edilmesi Sağımdan önce ve sonra memelerin dezenfeksiyonunda kullanılacak dezenfektanların hazırlanması Sağım sırasında kullanılacak nemli ve kuru havluların hazırlanması Sağıma hazırlık sağım yerine alınmış ineğe sağım başlığı takılmadan önce ineğe yumuşak bir şekilde yaklaşılıp dokunularak ben geliyorum uyarısı yapılmalıdır. Böylece ineğpin ürkerek ani tepki vermesi veya huysuzluk yapması önlenebilir.
eğer ahır içinde yan yana duran ineklerde sağım yapılıyorsa önce sağılacak ineğin yanında duran ineğe dokunularak uyarı yapılmalı sonrada sağılacak ineğe aynı şekilde dokunulmalıdır. Nemli havlu bezler ile meme başlarındaki gübre ve diğer pislikler temizlenir kuru havlular ile meme başı kurulanır ön sağım kupasına ön sağım yapılır bu sırada 4-5 kez sağılmalı ve bu sütteki fiziksel görünüş incelenmelidir. Ön sağımda kontrol edilen süt normal ise sağıma başlanabilir Sağım pençesi ele alınır meme başlıkları aşağıya doğru sarkıtılarak hava aldırmadan herbir memeye yumuşakça geçirilir Meme temizliği yapıldıktan en geç 1 dakika sonra meme başları takılmış olmalıdır. Meme başlıkları takılırken meme başlarında kıvrılma olmamasına dikkat edilmeli Herbir meme başlığı kendine ait meme başına takılmalıdır. Meme başlıkları çapraz veya almaşık olarak takılmamalıdır Bazı inekler tekme atmaya eğilimli olabilir bunlara sağım öncesi tekme atmayı engelleyecek yardımcı takılmalıdır Sağım sırasında Sağım boyunca inekler arasında dolaşılarak meme başlıklarının normal çalışıp çalışmadığı kontrol edilmeli Otomatik sağım başlığı çıkarma sağım başlığı çıkarılmalıdır Sağım başlıklarını bir inekten diğerine geçirmeden önce dezenfektanlı suya batırarak temizliğini sağlar. Sağımda başlığı düşen veya hava alan meme başlıklarına hemen müdahale edilmelidir. Sağım sonuna doğru memelerin boşalıp boşalmadığı kontrol edilmelidir Sağım sonunda memelere elle masaj yapılmalıdır Sağımdan sonra: Sağımı biten meme başlıkları hemen çıkarılmalı Meme başlığı alındıktan sonra sağım sonrası dezenfektan solusyon ile meme başları dezenfekte edilmelidir Tüm inekler bittikten sonra sağım yeri genel temizliği yapılmalı - Kullanılan kirli havlular çamaşır makinesinde yıkanmalı Sağımda kullanılan tüm alet ve ekipmanlar yıkanıp dezenfekte edilmelidir SAĞIM YERLERİ Sağım yerleri ayrı bir yerde merkezi olarak yapılabileceği gibi ahırın içinde ineklerin bulunduğu yerde de olabilmektedir. Merkezi sağım salonlarında sağım (Resim 5) Portatif sağım makineleri ile sağım (Resim 6) Ahırda içinde borulu sağım sistemi (Resim 7).
Resim 5. Modern bir merkezi sağım salonu Resim 6.Çeşitli tipte portatif sağım makineleri
Resim 7. Ahırda içinde borulu sağım sistemi. Genellikle sağım salonlarında inekler sağımcıdan yüksek bir yerde bulundurulmakta ve bu da iş kolaylığı sağlamaktadır. Özellikle merkezi sağım salonlarında sağım büyük işletmeler için söz konusu olup bu salonlarda değişik durak tipleri (düz, balık sırtı) kullanılabilmektedir. Merkezi sağım salonlarında sağım durakları tek taraflı yapılabileceği gibi iki taraflıda inşaa edilebilir (Resim 5).Bu durumda bir grup sağılana kadar diğer grup sağım için hazırlanarak zaman tasarrufu sağlanmaktadır. Bu sistemin biraz daha gelişmişi merkezi sağım salonunun duraklarının dönen yuvarlak bir platform üzerine oturtulmasıdır (Resim 8). Bu sistemde platforma ilk giren ineğe makina takılır ve platform bir tur atıp gelene kadar sağımı biter ve onun yerine yenisi alınır. Böylece tüm inekler sırasıyla platforma girmiş olur. Bu şekil sağım bugün İsrail de koyunculuk işletmelerinde halen kullanılmaktadır.
Resim 8. Dönerli platformda (rotary) sağım SONUÇ Uzun zaman alan ve yorucu bir iş olan sağım, sağım makinası kullanımı ile önemli ölçüde kolaylaşmaktadır. Sağım makinaları kullanma talimatına uygun bir şekilde ve bu konuda yetişmiş elemanlarca kullanılmalıdır. Sağımda uyulacak kuralar aksatılmamalıdır. Her sağımdan sonra her bir ineğin her bir memesi dezenfektanlı solüsyonlarla dezenfekte edilmelidir. Her bir inek kuruya çıkmadan önce önceki meme sağlık durumu dikkate alınmaksızın kuru dönem mastitis tedavisi yapılmalıdır.