K A L K I N M A D A V E R İ M L İ L İ K T.C. BİLİM, SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ NÜN AYLIK YAYIN ORGANIDIR NİSAN 2014 YIL: 26 SAYI: 304 Bu dergi 6.500 adet basılmaktadır. ISSN:1300-2414 Yayın Türü:Yerel Süreli Türkçe-İngilizce SAHİBİ T.C. BİLİM, SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ADINA GENEL MÜDÜR Anıl YILMAZ GENEL KOORDİNATÖR Dilek BİRBİL SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Cangül TOSUN YAZI KURULU Dilek BİRBİL - Cangül TOSUN - Lütfiye BALKAYA İNGİLİZCE SAYFA SORUMLUSU Gülçin MANZAK AYDIN - Şirin Müge KAVUNCU WEB SİTESİ SORUMLUSU Aytunç AYHAN FOTOĞRAFLAR Hakan CANBAKIŞ - Özgür YURDAKADİM DAĞITIM SORUMLUSU Mehtap EMRE (312) 467 55 90 / 331 mehtapemre@sanayi.gov.tr Anahtar Dergisi nin PDF dosyalarını her ay düzenli olarak e-posta hesabınıza gönderilmesini istiyorsanız, konu alanına Anahtar yazıp abone@sanayi.gov.tr adresine boş bir e-posta atabilirsiniz. Dergide yayımlanan yazılardaki görüşler yazarlarına aittir. YÖNETİM YERİ T.C. BİLİM, SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI VERİMLİLİK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Gelibolu Sokak No:5 Kavaklıdere 06690 ANKARA Tel: (312) 467 55 90 (10 Hat) Faks: (312) 427 30 22 Faks (Dergi): (312) 467 47 79 e-posta: vgm@sanayi.gov.tr internet: http://vgm.sanayi.gov.tr http://anahtar.sanayi.gov.tr Ses benzerliği nedeniyle sık sık meteoroloji ile karıştırılabilen metroloji (ölçüm bilim); bilim ve teknolojinin her alanında ve her belirsizlik seviyesinde deneysel ve teorik ölçümleme faaliyetlerine verilen addır. Ölçme ile ilgili her türlü faaliyeti kapsayan ve bilimsel, endüstriyel ve yasal metroloji olarak üçe ayrılan metroloji faaliyetlerinin temel amacı, yapılan tüm ölçümlerin güvenilirliğini ve doğruluğunu sağlamaktır. Ülkemizde bilimsel metroloji faaliyetleri TÜBİTAK Ulusal Metroloji Enstitüsü, endüstriyel metroloji faaliyetleri Türk Standardları Enstitüsü ve Türk Akreditasyon Kurumu, yasal metroloji faaliyetleri ise Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Elektrik, su, doğal gaz sayaçları, tartılar, ulaşımda kullanılan taksimetre ve takograflar gibi günlük hayatımızın her alanında kullanılan ölçüm cihazları Bakanlığımız metroloji ve standardizasyon hizmetlerinin konusunu oluşturmaktadır. Metroloji ve standardizasyon hizmetleri, tüketicilerin korunması, haksız kazancın önlenmesi ve ülkemizde serbest piyasa ekonomisinin düzenli bir biçimde yürütülmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Metroloji ve standardizasyon hizmetlerinin ülke genelinde etkili ve verimli bir biçimde yürütülmesi için Bakanlık olarak bugüne kadar olduğu gibi bundan sonra da her türlü gayret gösterilmeye devam edilecektir. Bu bağlamda Avrupa Birliği'ne üyelik sürecinde yasal metroloji sisteminin Avrupa Birliği mevzuatına uyumu tamamlanmış olup ülke stratejileri belirlenmeye devam edilmektedir. Yasal Metroloji temasıyla yayımlanan Anahtar Dergisi'nin bu sayısında metroloji ve standardizasyon konusunun farklı açılardan ve detaylı bir şekilde ele alınmasına değerlendirmeleriyle destek olan Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanı Sayın Fikri IŞIK'a ve Müsteşarımız Sayın Prof. Dr. Ersan ASLAN'a şükranlarımızı sunuyor; Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü'nün yönetici ve çalışanları başta olmak üzere tüm emeği geçenlere teşekkür ediyoruz. Anıl YILMAZ Genel Müdür GRAFİK TASARIM VE UYGULAMA www.chesscreative.com BASKI KORZA YAYINCILIK BASIM SAN. ve TİC. LTD. ŞTİ. Büyük Sanayi 1. Cad. 95/1 İskitler - ANKARA Tel: (312) 342 22 08 Faks: (312) 341 14 27 BASILDIĞI TARİH Anahtar Dergisi nin Nisan 2014 sayısı 03.04.2014 tarihinde basılmıştır. 01
İÇİNDEKİLER 04 30 36 04 06 08 14 19 23 26 30 34 36 Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanı Fikri IŞIK ın Değerlendirmesi Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Müsteşarı Prof. Dr. Ersan ASLAN ın Değerlendirmesi Ülkemizde Yasal Metroloji Uygulamaları / Feryal KÖKSAL Akaryakıt Sayaçlarının Denetimlerinde Teknolojik Yöntemler İ. Kerim KAYNAKÇI Enerji Verimliliği ve Ülkemizde Isı Sayacı Kullanımı Erkut KIRMIZIOĞLU Takograf Cihazlarının Muayenelerine İlişkin Bir Analiz Elif Tuğçe ÖRS Ülkemiz AB Üyelik Sürecinin Yasal Metroloji (Ölçü Aletleri) Alanındaki Yansımaları / Mehmet Sıddık UCA Piyasa Gözetimi ve Denetimi Sonuçları Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğünce 2013 Yılında Düzenlenen Uluslararası Kongreler Dünya Metroloji Günü - 2014 02
37 37 39 42 48 52 59 62 63 64 Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü Tarafından Oluşturulan Teknik Komiteler... Samsun Metal Sanayi İleri Teknolojiye Kavuşuyor Bilim, Sanayi ve Teknoloji Ankara İl Müdürlüğü Kurumsal Kapasite Geliştirme Programında Gerçekleştirilen Projeler Üç Aylık Ulusal Verimlilik İstatistikleri 2013 Yılı Dördüncü Çeyreği Sonuçları Açıklandı / Yücel ÖZKARA - Dursun BALKAN - Nazlı SAYLAM BÖLÜKBAŞ Bilişim, Bilim ve Teknoloji Temiz Üretim (Eko - Verimlilik) Summary Sanayi Göstergeleri Industry Indicators Bilim ve Teknoloji Göstergeleri Science and Technology Indicators Ulusal ve Uluslararası Verimlilik İstatistikleri / National and International Productivity Statistics 39 42 56 Ulusal Verimlilik İstatistikleri National Productivity Statistics 03
DEĞERLENDİRME KALİTELİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİR SANAYİ ÜRETİMİNDE VE TİCARETTE GÜVEN UNSURUNUN SAĞLANMASINDA METROLOJİNİN YERİ maliyetlerini düşürme, ticaretin önündeki teknik engelleri kaldırma, inovasyon ve rekabet edilebilirliği sağlama arayışı içine girmişlerdir. Bu gelişmeler, ölçüm yapma ihtiyacının sadece bilimsel alanla sınırlı kalmayıp, ticari faaliyetlerde de bir gereklilik haline gelmesine neden olmuştur. Bu noktada, metrolojinin altında ayrı bir alan olarak vücuda gelen yasal metroloji gelişen dünyada önemli bir kavram haline gelmiştir. Fikri IŞIK Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanı Ölçme ihtiyacı, insanoğlunun yeryüzündeki varlığı kadar eskilere dayanmaktadır. Eski medeniyetlerde tarımsal faaliyetler için geometri ve astronomi ölçümleri, inşaat faaliyetleri için uzunluk ölçümü metrolojinin (ölçüm biliminin) temellerini oluşturmaktadır. O dönemlerden bu yana bilim ve teknoloji alanında yeni keşifler yapıldıkça; elektrik, ısı, sıcaklık, nem gibi büyüklüklerin de ölçülmesi gerekliliği bir zorunluluk haline gelmiştir. Sanayi Devrimi ile birlikte üretim kapasitelerinde ciddi artışlar yaşanmış, bunun yanında ulaşım imkânlarının da artmasıyla birlikte küresel ticaret hacmi de artan bir ivme ile büyümüştür. Buna paralel olarak devlet yapılarının gelişmesi, ölçme sonucunda ortaya çıkan bilgilerin etkili bir şekilde organize edilmesini ve elde edilen verilerin planlamada, savunmada ve vergilendirmede kullanılmasını bir ihtiyaç haline getirmiştir. Son yıllarda dünyada yaşanan ekonomik gelişmeler sonucu hükümetler; bir yandan vatandaşlarının sağlıklarının korunması, güvenliklerinin sağlanması, çevrenin ve tüketicinin korunması gibi konularda gerekli hizmeti almasını sağlarken diğer taraftan üretim Ülkelerin üretim yapma kapasitesi ve üretim altyapısı göz önünde bulundurulduğunda ise, gelişmişlik düzeyini belirleyen yüksek katma değere sahip bir ürünün ortaya çıkabilmesi, bu ürünün elde edilmesi süreci boyunca metroloji gereklerinin gözetilmiş olmasını gerektirmektedir. Bir ülkenin ulusal metroloji sisteminin değerlendirilmesindeki en önemli gösterge ise yasal metroloji altyapısıdır. Bir ülkenin ulusal metroloji sisteminin değerlendirilmesindeki en önemli gösterge; yasal metroloji altyapısıdır. Yasal metroloji; kaliteli ve sürdürülebilir bir üretim ve ticaretin sağlanması ile refah 04
seviyesi yüksek bir ülke olma hedefine ulaşılmasında, nihai ürünün elde edilmesi ve ticari hayatta kullanılması aşamalarında, yapılan ölçümlerin doğruluğu ve buna yönelik denetimlerin yerinde ve zamanında yapılmasını sağlamayı hedeflemektedir. Ülkemizde yasal metrolojiye konu her türlü iş ve işlem, Bakanlığımız Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Söz konusu ölçüm ve denetimlere ilişkin usul ve esasların belirlenmesi, uygulanması ve bu anlamda etkilenen bütün sektörlerin (bu konularda) bilinçlendirilmesi, yasal metrolojinin gerekleridir. Ülkemizde yasal metrolojiye konu her türlü iş ve işlem, Bakanlığımız Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Ayrıca Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne üye olma sürecinde uyum sağlaması gereken en önemli fasıllardan biri, Bakanlığımızın sorumluluğunun en fazla olduğu ve ileri düzeyde aşama kaydettiğimiz Malların Serbest Dolaşımı faslıdır. Bu faslın tam olarak hayata geçirilmesi, ülkemiz ile AB arasındaki ticaretteki teknik engellerin kaldırılması ile mümkün olacaktır. Bu kapsamda başta yasal metrolojinin temel altyapısını oluşturan Ölçü Aletleri Yönetmeliği ve Otomatik Olmayan Tartı Aletleri Yönetmeliği olmak üzere diğer yönetmelikler AB direktiflerinden uyumlaştırılarak ulusal mevzuatımız haline getirilmiştir. Bu çerçevede ülkemizde metroloji alanında bir stratejinin belirlenmesi ihtiyacı hasıl olmuş ve Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü tarafından Ulusal Metroloji Stratejisi ve Eylem Planı hazırlanarak bu alanda ülkemizin strateji belgesi oluşturulmuştur. Bu strateji belgesinin uygulamaya geçmesiyle bahsedilen hedeflere ulaşılması noktasında önemli bir adım atılmış olacaktır. Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne üye olma sürecinde uyum sağlaması gereken en önemli fasıllardan biri, Bakanlığımızın sorumluluğunun en fazla olduğu ve ileri düzeyde aşama kaydettiğimiz Malların Serbest Dolaşımı faslıdır... 05
DEĞERLENDİRME ÜLKEMİZDE GÜVENİLİR VE ADİL BİR PİYASA VE GÖZETİM YAPISININ SAĞLANMASINDA YASAL METROLOJİ DENETİMLERİNİN ROLÜ Prof. Dr. Ersan ASLAN Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Müsteşarı Ölçüm bilimi ve uygulaması anlamına gelen metroloji, günlük hayatımızın ayrılmaz bir parçası olması nedeniyle geçmiş dönemlerden bugüne kadar bilinen ve üzerinde yoğun çalışmalar yapılan bir bilim dalı niteliği kazanmıştır. Bu bilim alanı, diğer pozitif bilimler gibi sürekli gelişim göstermiş ve zamanla bilimsel, endüstriyel ve yasal metroloji olmak üzere üç disipline ayrılmıştır. Bu bileşenlerden Bakanlığımız sorumluluğunda olan yasal metroloji; ölçüleri, ölçü birimlerini, ölçü aletlerini ve ölçü yöntemlerini ilgilendiren ve yetkili kuruluşlar tarafından yürütülen faaliyetler olarak tanımlanmaktadır. Evlerde kullanılan elektrik, su ve doğalgaz ile akaryakıt istasyonlarında alınan akaryakıtın miktarını gösteren sayaçların, market ve kuyumcularda kullanılan tartı aletleri, ulaşımda kullanılan taksimetrelerin ve takografların yasal metrolojinin bir parçası olması hayatımızdaki yerini ve önemini göstermektedir. Yasal metroloji sistemimiz; ülkemiz ve Avrupa Birliği arasında ekonomik entegrasyon kuran Gümrük Birliği süreciyle önemli değişimler yaşamıştır. Gümrük Birliğini düzenleyen 1/95 ve 2/97 sayılı Ortaklık Konseyi Kararları gereğince, Bakanlığımız yasal metroloji alanında AB teknik mevzuatına uyum çalışmalarına 2001 yılında başlamış ve bu kapsamda tüm AB mevzuatı uyumlaştırılarak iç hukuka aktarılmıştır. AB teknik mevzuat uyumunun önemli bileşenlerinden biri de Piyasa Gözetimi ve Denetimi (PGD) faaliyetleridir. 2002 yılında yayımlanan 4703 sayılı Kanunla ülkemiz mevzuatına giren PGD kavramı kısaca; ürünlerin ilgili mevzuatındaki gereklilikleri sağlayıp sağlamadığının yetkili bir kuruluş tarafından denetlenmesi olarak tanımlanmaktadır. Bu kapsamda, sorumluluğumuz altındaki ürünlere ilişkin PGD faaliyetleri içerisinde günlük hayatımızın her alanında kullanılan ölçü aletlerine yönelik olanlar önemli bir yer işgal etmektedir. Ticarette güven ortamının sağlanması ve haksız kazancın engellenmesi noktasında; ölçü ve ölçü aletlerinin ayar ve kalibrasyonlarının doğru olması, tüketici ve satıcı açısından kontrol altında tutulması ve periyodik olarak denetlenmesi gereken bir konu olarak ele alınmalıdır. Diğer yandan kamu menfaati açısından güvenilir ve adil bir devlet yapısının sağlanması ve vatandaşların bu algıyı hissetmesi diğer bir önemli noktadır. Yasal metroloji kapsamındaki ölçü ve ölçü aletlerine yönelik yapılan denetim faaliyetleri, Bakanlığımız merkez teşkilatı ve il müdürlüklerimiz tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu denetimlerde, PGD kimlik kartına sahip 775 personel görev alırken,10 etalon donanımlı kamyon ve gerekli ekipmanla donatılmış 89 denetim aracı kullanılmaktadır. 06
Bakanlığımızca 2013 yılında Genel Müdürlüğümüz koordinasyonda 55 ilde petrol ve petrol ürünleri piyasasına yönelik yapılan akaryakıt ve LPG sayaçlarının damgasının/miktarının kontrolünün yapıldığı çapraz denetimler ile il müdürlüklerimiz marifetiyle gerçekleştirilen ani ve şikâyetli denetimlerde toplam 331.414 ölçü aleti denetlenmiş ve bu denetimlerde 7.150 ölçü aletinin mevzuata aykırı olduğu tespit edilerek gerekli yaptırımlar uygulanmıştır. Günümüzde kamu kurum ve kuruluşlarının asli hizmetlerinden biri haline gelen denetimlerin verimli ve etkin bir yapıya kavuşturulması, denetim verilerinin belirli bir sistematik içinde takip edilmesi ve denetim programlarının bu çerçevede hazırlanması ile mümkün olacaktır. Buradan hareketle veri tabanlarının kurularak izleme ve değerlendirme yapılması ve bu değerlendirmelerden elde edilen sonuçların analiz edilerek özellikle odaklı ve risk yönetimi tabanlı denetimlerin gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. Bu sayede denetimlerde verimliliğin artırılması sağlanırken, aynı zamanda kamu kaynaklarının etkinliğinin artırılması hedeflenmektedir. Bakanlığımız, hâlihazırda kullanılmakta olan veri tabanı uygulamalarımızın eksikliklerini ortadan kaldıracak ve günümüz gereklerini karşılayan bir yapıya kavuşturacaktır. Bu konuda denetimlerin verimliliğini ve etkinliğini artırıcı teknolojik yenilikler üzerine çalışmalar başlatılmıştır. Test aşamaları devam eden çalışmalar ile yasal metroloji kapsamındaki ölçü ve ölçü aletlerinin etkin bir şekilde takibi ve yapılan denetimlerin verimliliğinin artırılması sağlanacak, aynı zamanda kolay erişilebilir bir veri bankası oluşturulmuş olacaktır. 2014 yılı içerisinde hizmete alınması planlanan söz konusu veri tabanı sayesinde özellikle akaryakıt sayaçları, tartı aletleri, takograf ve taksimetre başta olmak üzere ölçü aletlerinin muayene ve damgalama işlemleri ile denetim faaliyetlerinin etkin bir şekilde takibi gerçekleştirilecektir. Bakanlığımız, PGD ile ilgili altyapı ihtiyacını teknoloji tabanlı gerçekleştirmeye çalışmanın yanı sıra, PGD faaliyetlerinin yürütülmesini sağlayan denetçilerin bilgi, kabiliyet ve yeteneklerinin artırılmasına da büyük önem vermektedir. Hazırlanan eğitim programları çerçevesinde; denetçilere gerekli idari, teknik ve hukuki eğitimler verilmektedir. Bu uygulamalar ile bir yandan insan kaynağının gelişimi sağlanırken, diğer yandan temin edilen bilgisayar, araç ve gereçler ile de denetçiler daha donanımlı hale getirilmektedir. Bakanlığımız, yasal metroloji sistemimizin daha da verimli hale gelmesi için geleceğe yönelik birçok hedef belirlemiştir. Bu hedeflerden en önemlisi, yasal metroloji alanında temel mevzuat niteliğinde olan 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu'nun, günün ihtiyaçlarına cevap verebilir hale getirilmesidir. Bir başka hedef de diğer sorumluluk alanlarında olduğu gibi yasal metroloji alanında da tüketicinin korunması, haksız rekabetin önlenmesi, insan, bitki ve çevre sağlığının korunması ve güvenilirliğin artırılması amacıyla PGD faaliyetlerinin daha etkin hale getirilmesidir. Bu uygulamalar ile insanlarımızın kendini güvende hissedeceği bir yapının daha ileri seviyede teknolojik yenilikler kullanılarak oluşturulması sağlanacaktır. Bakanlığımız, sorumluluğunda olan ürünler ile ilgili etkin PGD faaliyeti yürütürken, bu faaliyetlerinde bilim ve teknolojinin daha fazla yer almasını sağlamaya çalışmaktadır. İstatistiki tabanlı kurgulanan denetim programları ile riskli ürünlere odaklanılarak denetimlerde etkinlik ve verimlilik artırılacaktır. Osmanlı Devletinde II. Bayezid Dönemi'nde tüketici haklarını korumak ve düzenlemek amacıyla çıkarılan ve tarihimizde yasal metroloji ile ilgili ilk resmi belge niteliği taşıyan Bursa Belediye Kanunu'nun (Kanunname-i İhtisab-ı Bursa) çıkarıldığı 1481 yılından bugüne kadar yasal metroloji alanında yapılan çalışmaların tümü adil ve güvenilir bir ortamın sağlanmasını amaçlamıştır. Bu konuda geçmişte atalarımızın göstermiş olduğu özen ve gayreti, gelecek nesiller için bizlerin devam ettirmesi büyük önem arz etmektedir. Güven ve adalet duygusunun tesis edilmesi ve korunması noktasında bilim ve teknolojiden daha fazla yararlanan ve daha fazla çalışan bir toplum olmamız günümüz koşullarında kaçınılmazdır. 07
DERLEME ÜLKEMİZDE YASAL METROLOJİ UYGULAMALARI Feryal KÖKSAL / Şube Müdürü (Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü) Bilimsel metroloji; ölçüm birim sisteminin oluşturulması, yeni ölçme yöntemlerinin geliştirilmesi gibi ölçüm standartlarının en üst seviyede organizasyonu ve sürdürülmesiyle ilgili faaliyetleri kapsamaktadır. Bilimsel metroloji konusundaki faaliyetler, dünyada metroloji ile ilgili enstitülerce yürütülmekte olup ülkemizde bu alanda TÜBİTAK bünyesinde Metroloji, köken olarak metre kelimesine dayanmakta olup, sözlük anlamıyla ölçüm bilimi olarak tanımlanmakta ve genel olarak bilimsel metroloji, endüstriyel metroloji ve yasal metroloji olmak üzere üç kategoride ele alınmaktadır. yer alan Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) çalışmalarını sürdürmektedir. Endüstriyel (veya uygulamalı) metroloji; bilimsel metrolojinin üretim ve diğer süreçlerdeki kullanımına yönelik uygulamaları ifade etmekte olup kullanılan ölçüm cihazlarının uygunluğu ile bu cihazların kalibrasyonlarının ve yapılan ölçümlerin kalite kontrollerinin gerekli şartları taşıdığını (örneğin ölçüm cihazlarının kalibrasyonlarının izlenebilirliği gibi) garanti altına alan faaliyetleri kapsamaktadır. Bu faaliyetler başta Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) ve Türk Standardları Enstitüsü (TSE) olmak üzere uygunluk değerlendirme kuruluşları ve diğer kalibrasyon laboratuvarlarının sorumluluğunda yürütülmektedir. Yasal metroloji ise; ölçüleri, ölçü birimlerini, ölçü aletlerini, ölçü yöntemlerini ilgilendiren ve yetkili kuruluşlar tarafından yasal gereklerden kaynaklanan (örneğin çevre, sağlık, güvenlik, kullanıcının korunması ve adil rekabet ortamı gibi) hususlara ilişkin yürütülen faaliyetler olarak tanımlanmakta olup, bu faaliyetlerde Bakanlığımız Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü (MSGM) sorumluluğunda yürütülmektedir. MSGM'nin yasal metroloji kapsamındaki görevleri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: Metroloji politikasını belirlemek ve metroloji alanında stratejiler geliştirmek, uygulanmasını sağlamak ve izlemek. Yasal metroloji ve hazır ambalajlama alanında teknik düzenlemeler ile ilgili standart listelerini hazırlamak ve uygulamaya koymak, bu alanda piyasa gözetimi ve denetimi yapmak veya yaptırmak. Yasal metroloji kapsamına alınacak veya kapsamdan çıkartılacak ölçü aletlerini belirlemek, yasal metroloji alanında izlenebilirliği sağlamak için gerekli teknik ve idari altyapıyı oluşturmak. Ulusal ölçü etalonlarının bulundurulma ve kontrol esaslarını belirlemek. 08
Yasal metroloji ve hazır ambalajlama alanında teknik düzenlemesi ve standardı bulunmayan ürünlerin denetimine esas olacak özellikleri tespit etmek veya ettirmek. Metroloji, standardizasyon, akreditasyon ve uygunluk değerlendirmesi alanlarında stratejiler belirlemek, bunların uygulanmasında ilgili kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamak. Akaryakıt Ölçeği (1, 2, 5,10, 20 lt) Hassas Elektronik Terazi (1200 gr) Karşılaştırma Terazisi (600 kg) Laboratuvarlar kurmak veya kurdurmak, kurulan laboratuvarların belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde çalışmalarını sağlamak ve kontrol etmek. Yasal metroloji alanında uluslararası gelişmeleri izlemek ve değerlendirmek; bu alanda faaliyet gösteren uluslararası kuruluşlara katılmak ve işbirliği yapmak. Yasal metroloji alanında yetkilendirilecek uygunluk değerlendirme kuruluşları ile teknik hizmet kuruluşlarının taşıması gereken nitelikleri belirlemek, bunları görevlendirmek, gerektiğinde görevlendirmeyi geçici olarak durdurmak veya iptal etmek. F1 Sınıfı Kütle (50 kg) F1 Sınıfı Kütle (10 kg ve 20 kg) Karşılaştırma Terazisi (60 kg) Resim 1. Laboratuvarlarda Kullanılan Ölçü ve Ölçü Aletleri Yasal Metrolojiye İlişkin Hizmetler Yasal metrolojiye ilişkin hizmetler, 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu ile 4703 sayılı Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun hükümleri çerçevesinde yürütülmektedir. 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu, ölçü aletlerine münhasır bir kanun olup, amacı milli ekonominin ve ticaretin gereklerine ve kamu yararına uygun olarak Türkiye hudutları içinde her türlü ölçü ve ölçü aletinin doğru ayarlı ve uluslararası birimler sistemine uygun olarak imalı ve kullanılmasını sağlamaktır. Söz konusu mevzuat kapsamında ölçü ve ölçü aletlerinin ilgili teknik düzenlemesine uygun olarak piyasaya arzı, kullanıma sunulması ve muayenelerine ilişkin işlemler yürütülmektedir. Ölçü aletleri ile ilgili olarak yapılan işlemler aşağıdaki gibi üç aşamada değerlendirilebilir: a) Tasarımdan piyasaya arzına kadar yapılan işlemler, b) Piyasaya arz edilmiş ölçü aletlerine ilişkin işlemler, c) Kullanımdaki ölçü aletleri ile ilgili işlemler. a) Tasarımdan piyasaya arzına kadar yapılan işlemler Ölçü ve ölçü aletlerinin piyasaya arzına ilişkin işlemler, 17/10/2008 tarihli ve 27027 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Ölçü ve Ölçü Aletleri Tip Onay Yönetmeliği ile düzenlenmiştir. Söz konusu Yönetmelik hükümlerine göre; ölçü ve ölçü aleti imal veya ithal edilebilmesi için ilgili teknik düzenlemesi uygun olarak tip onayının alınması gerekmektedir. Bu çerçevede; 09
DERLEME ÜLKEMİZDE YASAL METROLOJİ UYGULAMALARI Belirtilen bu direktiflerin uyumlaştırılmasından sonra, bu yönetmelikler kapsamındaki ölçü aletlerinin uygunluk değerlendirme faaliyetlerini yürütmek üzere onaylanmış kuruluş başvuruları başlamış ve Bakanlığımız tarafından bu başvurular değerlendirilerek görevlendirmeler yapılmaya başlanmıştır. 10 Yeni yaklaşım direktiflerinden uyumlaştırılan yönetmelikler kapsamındaki ölçü aletlerinin, ilgili teknik ulusal tip onay belgesi alınması düzenlemesine göre tip onayları alınmış, muayene işlemleri, muayene işaretleri ve/veya damgalama işlemleri yapılmış ve onaylanmış kuruluş ile işlemleri tamamlanmış olarak piyasaya arz edilmesi, Klasik yaklaşım direktiflerinden uyumlaştırılan yönetmelikler kapsamındaki ölçü aletleri için AT tip onay belgesi alınması, AB mevzuatından uyumlaştırılan yönetmelikler kapsamına girmeyen diğer ölçü ve ölçü aletleri için ise, Bakanlığımızdan ulusal tip onay belgesi alınması gerekmektedir. Bakanlığımızca verilen tip onay belgelerinde Türk Standardları Enstitüsü'nün (TSE) verdiği muayene ve deney raporları esas alınmaktadır. Resim 2. Akaryakıt ve LPG Sayacı Muayene Araçları Ölçü ve ölçü aletlerinin uygunluk değerlendirme faaliyetlerine ilişkin olarak Avrupa Birliği'nde Otomatik Olmayan Tartı Aletleri Direktifi (2009/23/EC) ve Ölçü Aletleri Direktifi (2004/22/EC) olmak üzere iki temel direktif bulunmaktadır. Söz konusu her iki direktif de yönetmelik olarak uyumlaştırılmış olup yasal metroloji mevzuatımız AB mevzuatı ile tam uyumlu hale getirilmiştir. Söz konusu Yönetmeliklerden; Ölçü Aletleri Yönetmeliği (2004/22/AT); Su sayaçları, gaz sayaçları ve hacim dönüştürme cihazları, aktif elektrik enerji sayaçları, ısı sayaçları, su haricindeki sıvıların miktarlarını sürekli ve dinamik ölçen ölçme sistemleri, otomatik tartı aletleri, taksimetreler, malzeme ölçerler, boyutsal ölçüm cihazları ve egzoz gazı analiz cihazlarını, Otomatik Olmayan Tartı Aletleri Yönetmeliği (2009/23/AT) ise sadece otomatik olmayan tartı aletlerini kapsamaktadır. Bu uyumlaştırma çalışmaları ile birlikte Bakanlığımızın görev ve fonksiyonlarında da köklü değişiklikler olmuştur. Bahse konu yönetmelikler kapsamındaki ölçü aletlerinin tip onay işlemleri daha önce Bakanlığımızca yürütülürken, bundan sonra onaylanmış kuruluşlar tarafından yürütülmeye başlanmıştır. Bakanlığımız, onaylanmış kuruluşların atanması ve izlenmesi ile Piyasa Gözetimi ve Denetimi (PGD) faaliyetlerine yoğunlaşmaya başlamıştır. b) Piyasaya arz edilmiş ölçü aletlerine ilişkin işlemler Ölçü aletlerinin piyasaya sunulmasından sonra piyasada iken yapılan işlemler, 4703 sayılı Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun hükümleri çerçevesinde; ürünün piyasaya arzı veya dağıtımı aşamasında veya ürün piyasada iken ilgili teknik düzenlemesine uygun olarak üretilip üretilmediğinin, güvenli olup olmadığının denetlenmesi amacıyla yürütülen Piyasa Gözetimi ve Denetimi (PGD) faaliyetlerini kapsamaktadır. c) Kullanımdaki ölçü aletleri ile ilgili işlemler Kullanımdaki ölçü ve ölçü aletleri aşağıdaki muayenelere tabi tutulur. İlk muayene: Yeni yapılan veya parçaların birleştirilmesi suretiyle meydana getirilen ölçü ve ölçü aletlerinin satışa sunulması veya kullanılmaya başlanmalarından önce veya ithal edilen ölçü ve ölçü aletlerinin yurda sokulmaları sırasında veya periyodik, ani, şikâyet ve stok muayeneleri sonunda damgaları iptal olunan ölçü ve ölçü aletlerinin tamir ve ayarlanmalarından sonra veya ayarları bağlı bulundukları yere göre ayarlanmış olan ölçü ve ölçü aletlerinin ise yer değiştirmeleri halinde uygulanır. Periyodik muayene: Belli sürelerde olmak üzere, bu Kanun kapsamına giren ölçü ve ölçü aletleri için yapılan genel muayenedir.
Ani muayene: Bakanlık merkez ve taşra ölçüler ve ayar kuruluşları memurlarının görecekleri lüzum veya ihbar üzerine, ölçü ve ölçü aletlerinin bulundukları yerlerde habersizce yapılan muayenedir. Şikâyet muayenesi: Bir ölçü ve ölçü aletinin doğru çalışıp çalışmadığını tespit etmek üzere, ölçü ve ölçü aleti sahibi veya diğer bir kimsenin yazılı müracaatı üzerine yapılan muayenedir. Stok muayenesi: İlk muayene damgasını taşıdıkları halde satılmayıp depo, atölye, imal veya satış yerlerinden, yahut henüz kullanılmasına ihtiyaç duyulmayarak stok halinde bulundurulan ölçü ve ölçü aletlerinin periyodik muayene süreleri içinde tekrar tabi tutuldukları bir muayene şeklidir. Yukarıda bahsedilen muayene işlemleri ile ilgili hizmetler, yetkilendirilmiş muayene servisleri, il müdürlüklerimiz ile Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurlukları tarafından yürütülmektedir. Bu hizmetlerin daha etkin ve verimli bir şekilde yürütülmesini teminen; Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Konya, Samsun, Gaziantep, Erzurum, Diyarbakır ve Malatya'nın dâhil olduğu 10 ilde bölge laboratuvarı kurulmuştur. Söz konusu laboratuvarlarda kullanılan ölçü ve ölçü aletlerine örnekler Resim 1'de gösterilmiştir. Bakanlık olarak; 24 saat kesintisiz hizmet vermesi, Türkiye genelinde yaygın olması ve ölçülen ürünlerin tüketiciyi doğrudan ilgilendirmesi nedeni ile akaryakıt ve LPG istasyonlarında kullanılan sayaçların denetimine büyük önem verilmektedir. Bu itibarla, akaryakıt istasyonlarında kullanılan akaryakıt ve LPG sayaçlarının düzenli olarak kontrol Resim 3. Yüksek Kapasiteli Otomatik Olmayan Tartı Aletlerinin Denetimi ve Muayeneleri İçin Vinç Donanımlı Kamyonlar ve Kütle Etalonları edilmelerini teminen 91 adet akaryakıt ve LPG sayaçları muayene aracı satın alınmış ve bunlar gerekli ölçüm ekipmanları ile teçhiz edilerek il müdürlüklerimizin hizmetine sunulmuştur (Resim 2). Akaryakıt istasyonları, bu araçlar kullanılarak gerek merkezden ve gerekse il müdürlüklerimiz vasıtasıyla sürekli olarak denetlenmektedir. Yüksek kapasiteli otomatik olmayan tartı aletlerinin denetimi ve muayeneleri amacıyla, kütle etalonu ve vinç donanımlı 10 adet kamyon satın alınmış ve bölgesel esasa dayalı olarak hizmet vermek üzere bölge laboratuvarlarının kurulu bulunduğu il müdürlüklerimizde hizmete sunulmuştur (Resim 3). Hazır Ambalajlı Mamullere İlişkin Faaliyetler Bakanlığımızın önemli faaliyetlerinden birisi de hazır ambalajlı mamullere ilişkin çalışmalardır. Konuyla ilgili olarak AB mevzuatından uyumlaştırılmış 3 yönetmelik bulunmaktadır. Bunlar; Hazır Ambalajlı Mamullerin Ağırlık ve Hacim Esasına Göre Net Miktar Tespitine Dair Yönetmelik (76/211/AT ), Hazır Ambalajlı Mamullerin Nominal Dolum Miktarı ile İlgili Kuralların Belirlenmesine Dair Yönetmelik (2007/45/AT), 11
DERLEME ÜLKEMİZDE YASAL METROLOJİ UYGULAMALARI Ölçü Kabı Olarak Kullanılan Ölçü Şişelerine Dair Yönetmelik (75/107/AT)'tir. Bu yönetmeliklerden; 76/211/AT ve 2007/45/AT sayılı Yönetmelikler; 5 g veya 5 ml den daha az 10 kg veya 10 L'den daha fazla olmayan hazır ambalajlı mamullerin nominal dolum miktarına ilişkin kontrol esasları ile ambalaj üzerinde bulunması gereken etiket bilgilerini; 75/107/AT sayılı Yönetmelik ise, ölçü kabı olarak kullanılan ölçü şişelerinin birim kapasite kontrollerine ilişkin esaslarını kapsamaktadır. Söz konusu yönetmelikler kapsamındaki ürünler, ambalaj üzerindeki yazı ve işaretlere ilişkin bilgiler ile nominal dolum miktarları açısından kontrol edilmektedir. Bu kontrollerde tartı aleti (kütle seti ile), excel tabanlı yazılım programı yüklü laptop ile sıvıların miktar kontrolü için yoğunluk hesaplanması için malzemeler (cam-metal piknometreler, beher vb.) kullanılmaktadır. Metroloji Alanında Üyesi Olduğumuz Uluslararası Kuruluşlar Dünyada metroloji alanında faaliyet gösteren 4 kuruluş bulunmakta olup aşağıda verilmektedir. Uluslararası Ölçüler ve Ağırlıklar Bürosu (BIPM), Uluslararası Yasal Metroloji Teşkilatı (OIML), Avrupa Yasal Metroloji İşbirliği Teşkilatı (WELMEC), Karayolu Nakliye Uygulama Kuruluşları Konfederasyonu (CORTE) Uluslararası Ölçüler ve Ağırlıklar Bürosu (BIPM): Ölçme standartları konusunda evrensel bir birlik sağlanması amacıyla, Fransız hükümetinin girişimiyle aralarında Osmanlı İmparatorluğu nun da bulunduğu 17 devlet temsilcisinin katılımıyla 20 Mayıs 1875 tarihinde Paris'te imzalanan Metre Konvansiyonu ile kurulmuştur. Paris'in Sevr banliyösünde kurulu bulunan Büro, bütün dünyada yapılan ölçümlerin doğruluğundan ve farklı ülkelerde yapılan ölçümlerin birbirleri ile denkliğinden sorumludur. Uluslararası Yasal Metroloji Teşkilatı (OIML): 1955 yılında Fransa'da 24 ülke tarafından kurulmuştur, merkezi Paris'tedir. Yasal metroloji prosedürlerinin global anlamda harmonizasyonu amacıyla kurulmuştur. Faaliyetlerinde doğrudan görev alan ülkeler asil üye, gözlemci olarak katılan ülkeler ise muhabir üye sıfatıyla üye bulunmaktadır. Ülkemiz,1961 yılından 2005 yılına kadar muhabir üye sıfatıyla üye iken, 6 Haziran 2005 tarihinde asil üye olmuştur. 57'si asil üye, 55'i muhabir üye olmak üzere toplam 112 üyesi bulunmaktadır. Avrupa Yasal Metroloji İşbirliği Teşkilatı (WELMEC): Kısa adı WELMEC olan Avrupa Yasal Metroloji İşbirliği Teşkilatı, 18 temsilci üye tarafından Haziran 1990'da kurulmuştur. Söz konusu teşkilat bugün için; 30'u üye ve 7'si yardımcı üye olmak üzere toplam 37 ülkenin, 8 gözlemci kg gram ons 12 lb
kuruluşun ve 9 muhabir kuruluşun temsil edildiği bir teşkilattır. Türkiye, 2005 yılı içerisinde Edinburg'da yapılan Komite toplantısında yardımcı üye olarak kabul edilmiştir. Avrupa Birliğine aday ülkeler, ancak Avrupa Birliğine kabul edildikleri zaman bu teşkilata tam üye olma hakkını elde etmektedirler. Karayolu Nakliye Uygulama Kuruluşları Konfederasyonu (CORTE): Karayolu Nakliye Uygulama Kuruluşları Konfederasyonu (CORTE); 2004 yılında kurulmuştur. Kara ulaştırması alanında hükümet/hükümet dışı organların temsilcilerini bünyesinde toplayan üç ayrı kategoride (Tam üye, Yardımcı üye ve Gözlemci) toplam 78 ülkenin temsillerinden oluşur. Herhangi bir üyelik aidatı yoktur. Bakanlığımızca 2008 yılında üye olunmuştur. CORTE aşağıdaki danışmanlık hizmetlerini vermektedir. Takograflarla ilgili AB mevzuatının uygulanmasına yönelik tip onaylarının verilmesi ve kalibrasyonlarının yapılması, Dijital takografların işletim, güvenlik, karşılıklı işletilebilirlik sertifikaları, Takograflarla uyumlu çalışabilen sürücü, denetim, şirket ve servis kartlarının AB kodlama sistemi doğrultusunda basımı işlemleri ile ilgili olarak altyapının oluşturulması. 13
MAKALE AKARYAKIT SAYAÇLARININ DENETİMLERİNDE TEKNOLOJİK YÖNTEMLER İ. Kerim KAYNAKÇI Sanayi ve Teknoloji Uzmanı (Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü) 14 Türkiye'de 2013 yılı Aralık ayı sonu itibarıyla trafiğe kayıtlı olan motorlu kara taşıt sayısı yaklaşık 18 milyona ulaşmış bulunmaktadır (TÜİK, 2014). Bununla birlikte bu araçlarda kullanılan yakıtın neredeyse tamamını benzin, dizel veya LPG yakıtları oluşturmaktadır (TÜİK, 2014). Son verilere göre ülkemizde gerçekleşen yıllık petrol satışlarının yaklaşık 18,2 milyon ton (EPDK, 2013a), yıllık LPG satışlarının ise yaklaşık 2,7 milyon ton (EPDK, 2013b) olduğu da göz önünde bulundurulduğunda akaryakıt ve LPG sektörünün ne kadar önemli olduğu bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Ekonomik anlamda bu denli önemi haiz olan akaryakıt ve LPG yakıtlarının tüketicilere doğru miktarda verilmesi amacıyla kullanılan sayaçların doğru ölçüm yapmasının özellikle taşıt kullanıcıları açısından önemi de aşikârdır. Yukarıda bahsedilen yıllık yakıt satışları göz önünde bulundurulduğunda, bu sayaçların hata sınırlarının dışında çalışması durumunda tüketiciye vereceği kümülatif ekonomik zararın büyüklüğü çok ciddi seviyelere ulaşabilecektir. Bu nedenledir ki akaryakıt ve LPG sayaçlarının doğru çalışıp çalışmadığı ile bu sayaçlara mevzuata aykırı müdahaleler yapılıp yapılmadığı hem periyodik muayeneler, hem de ani ve şikâyet üzerine yapılan muayeneler ile Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü ve Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüklerince sürekli denetlenmektedir. Bu makalede amaçlanan ise mevcut denetim yöntemlerinin teknolojiyi kullanarak daha verimli ve etkin hale getirilmesi yönünde öneriler sunmaktır. Mevcut Durum 24.07.1994 tarihli ve 22000 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Ölçü ve Ölçü Aletleri Muayene Yönetmeliği hükümlerine göre, akaryakıt ve LPG sayaç kullanıcıları (genellikle akaryakıt ve LPG istasyonları) her iki yılda bir olmak üzere sayaçlarının periyodik muayenelerini yaptırmak zorundadırlar. Bunun yanı sıra tüketicilerden Bakanlığımıza intikal eden şikâyetler üzerine de ilgili istasyonlardaki sayaçlar denetlenmektedir. Özellikle son yıllarda çapraz denetimlerin sayısındaki artış neticesinde de istasyonlar ani olarak daha sık denetlenmeye başlanmıştır. Ölçü Aletleri Takip Sistemi Peki denetimlerdeki en zayıf halkayı oluşturan unsur nedir? En zayıf halka olarak gösterilebilecek unsur, sayaçların gerçek zamanlı olarak takip edilememesidir. Burada takip etmekten kasıt, sayacın en son durumu hakkında (muayene süresi dolmuş mu, sayaca herhangi bir müdahale yapıldı mı vb.) Bakanlık merkez ve taşra teşkilatına bilgi aktarımıdır. Bu durumun önüne geçebilmek amacıyla Bakanlığımız tarafından 2013 yılında Ölçü Aletleri Takip Sistemi projesi başlatılmıştır. Ölçü Aletleri Takip Sistemi, akaryakıt ve LPG sayaçlarının da yer aldığı bazı ölçü aletlerinin seri numarası üzerinden takip edilmesi ve böylelikle Bakanlığa çok önemli bilgi akışlarının beraberinde istatistiki veriler de
sağlaması açısından çok ciddi önem taşımaktadır. Bu sistem sayesinde elde edilecek veriler ışığında risk analizlerinin çıkarılması çok daha kolay hale gelecek ve riskli bölgeler ve istasyonlar belirlenerek buralara yönelik denetimlere daha da önem verilebilecektir. Bunların yanı sıra, periyodik muayene başvuru sürelerini sehven geçiren istasyon sahiplerinin mağduriyetinin önüne geçmek adına, erken uyarı sistemi sayesinde istasyon sahipleri hem SMS hem de elektronik posta yoluyla Ölçü Aletleri Takip Sistemi tarafından otomatik olarak uyarılacak ve istasyonun muayene başvuru sürecini başlatması istenecektir. Diğer taraftan mevcut durumda il müdürlüklerimize dilekçe yoluyla yapılan muayene başvurularının da Ölçü Aletleri Takip Sistemi üzerinden internet vasıtasıyla yapılması ve böylelikle istasyon sahipleri için daha rahat bir başvuru yolu getirilmesi planlanmaktadır. Yine, Ölçü Aletleri Takip Sistemi sayesinde akaryakıt ve LPG sayaçlarının doğru çalışması konusunda büyük önem taşıyan tamir işlemlerinin süreçleri de takip altına alınabilecektir. Ölçü Aletleri Takip Sistemi, Bakanlığımız tarafından başlatılmış ve şu an itibarıyla geliştirilmesi devam eden bir proje olup bu makalede öne sürülecek olan önerilerin tümü, Ölçü Aletleri Takip Sistemi merkezli bir yapının bileşenleri olarak düşünülmektedir. Denetimlerde Tablet Bilgisayar Kullanımı Mart 2014 itibarıyla Türkiye'de toplam 12.895 adet bayilik lisansına sahip akaryakıt istasyonu (EPDK, 2014a) ve 10.150 adet otogaz bayilik lisansına sahip LPG istasyonu (EPDK, 2014b) bulunmaktadır. Bu istasyon sayıları ve her istasyonda çok sayıda sayaç olduğu göz önünde bulundurulduğunda, denetimlerin mümkün olduğunca etkin yapılması; insan faktörünün mümkün olduğunca asgariye indirilerek yine mümkün olduğunca tüm işlemlerin otomasyona yaptırılması denetimin verimliliği açısından büyük önem arz ettiği anlaşılmaktadır. Özellikle ergonomik ve taşınabilirlik açılarından diğer bilgisayarlara göre büyük üstünlüğü bulunan tablet bilgisayarların akaryakıt ve LPG denetimlerine özgü diğer birkaç avantajı da beraberinde getireceği görülmektedir. Bu makalede bu avantajlardan en öne çıkan üç tanesi üzerinde durulacak olup gelecek bölümlerde önerilecek olan diğer projelerin de etkin kullanımı tablet bilgisayarların bu avantajlı özellikleri sayesinde mümkün olacaktır. Bahsi geçen üç avantajlı özelliği şu şekilde sıralayabiliriz: GPS modülü, NFC modülü ve bütünleşik kamera. NFC modülünün kullanım alanları diğer bölümlerde ayrıntılı olarak açıklanacak olup bu bölümde GPS modülü ve kameranın avantajlarından kısaca bahsedilecektir. Bakanlık açısından denetimin en önemli unsurlarından biri de; denetçinin uygun denetim yapıp yapmadığını takip edebilmek ve denetçinin görevini suiistimal etmesinin önüne geçmektir. Bu anlamda denetimlerde, GPS modülünün ve kameranın büyük faydası olacağı düşünülmektedir. Öncelikli hususlardan birisi, denetçinin gerçekten ilgili istasyona giderek denetimi yaptığından emin olmaktır. Bunun için alınabilecek önlemlerden birisi olarak; denetçinin denetim bilgilerini Ölçü Aletleri Takip Sistemine ancak ve ancak ilgili istasyonun coğrafi konumunda bulunduğu an girebilmesini sağlamak, başka herhangi bir konumdan o istasyona ilişkin denetim sonuçlarının girişine izin vermemek gösterilebilir. işleyebilmesi için de denetçinin kullandığı bilgisayarda GPS modülü bulunmasının en uygun çözüm olduğu açıktır. Diğer yandan, özellikle aykırılık tespit edildiği durumlarda söz konusu aykırılıkların görsel olarak kayıt altına alınmasının da denetimlerin uygun yapılıp yapılmadığı şüphelerini asgariye indireceği düşünülmektedir. GPS modülünün diğer bir avantajı ise çapraz denetimlerde ortaya çıkmaktadır. Çapraz denetimlerde ekiplerin hem ekip liderleri hem de Bakanlık tarafından etkili bir şekilde yönetilmesi ve denetim planlamalarının gerçek zamanlı değiştirilebilmesi, çapraz denetimleri daha verimli kılabilecek bir yöntem olarak düşünülebilir. Elektronik Damga Tüm akaryakıt ve LPG sayaçları, müdahaleye karşı güvenlik önlemleri alınmış durumda piyasaya sürülmek zorundadır. Ölçüm sonucunu etkileyebilecek müdahalelerin yapılabilme ihtimali bulunan her bileşen, sayaç üreticisi tarafından uygun şekilde güvenlik altına alınmalıdır. Örneğin akaryakıt sayaçlarında kalibrasyonun yapılabildiği bölüme veya tüm hesaplamaların yapıldığı işlemcinin olduğu bölüme ulaşılarak bu bileşenlere müdahale edebilmeyi engellemek elbette ki tüketiciyi korumak adına elzem bir önlemdir. Güvenlik önlemleri çeşitli yöntemlerle uygulanabilmekle birlikte (yazılıma müdahalenin şifre ile korunması gibi) mekanik bileşenlerin güvenlik altına alınması genellikle Resim-1'de görüldüğü gibi bileşenin etrafını bir tel ile bağlayıp, teli de kurşun mühür ile kapatmak yöntemiyle yapılmaktadır. 15
MAKALE AKARYAKIT SAYAÇLARININ DENETİMLERİNDE TEKNOLOJİK YÖNTEMLER modülü kullanılmasa dahi her koparıldığında, koparılma zamanını hafızasına kaydedebilmesi ve içerisinde bulunan NFC modülü sayesinde denetçinin tablet bilgisayarı ile kolaylıkla haberleşebilmesi olarak sıralanabilir. Elektronik damganın çalışma prensibi Şekil-1'de gösterilmektedir. Resim 1. Mekanik Damga Bu yöntem halen Bakanlık denetçileri tarafından kullanılmakta ve uygun çalıştığı tespit edilen sayaçlar denetçi tarafından mühürlenmektedir. Sayaç kullanıcısının (istasyon) bu mühürlerin bağladığı teli kopararak sayaca müdahale etmesi durumunda 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu'nun 15. maddesine göre idari para cezası uygulanmaktadır. Ancak damganın koparılmış olduğu yalnızca o sayacın bir sonraki periyodik muayenesi sırasında veya o istasyona şikâyetle veya ani denetim yapılması durumunda anlaşılabilecektir. Elbette ki bu süre zarfında çok büyük haksız kazanç sağlanması ihtimali bulunmaktadır. Bundan dolayı, akaryakıt ve LPG sayaçlarının doğru ve güvenilir çalışmasında en kritik faktörlerden olan damgaların, koparıldığı an Bakanlığın ve ilgili il müdürlüklerinin haberinin olacağı bir sistem geliştirilmesi önem arz etmektedir. Bu problemin çözümüne yönelik bir öneri olarak, Ölçü Aletleri Takip Sistemi ile haberleşebilen ve Bakanlık tarafından takip edilebilen elektronik damga kullanımı sunulabilir. Bu çalışmada önerilen elektronik damga kısaca, içerisinde bulunan elektronik devre sayesinde, kablosu koparıldığında Damga koparıldı Koparılma tarihini hafızaya alıyor. GPRS Bakanlığa bilgi gönderiyor. Resim 2. Elektronik Damga bu durumu algılayan ve koparılma zamanını ve sayısını içerisinde bulunan hafızada tutabilen ve yalnızca Bakanlık yazılımı tarafından açılabilen ve içerisindeki bilgilere ulaşılabilen damga olarak tanımlanabilir. Elektronik damganın çok büyük üç avantajı bulunmaktadır. Bunlar; her istasyon için bir adet olmak üzere kurulumu gerçekleştirilen GPRS modülü ile haberleşerek, koparıldığı an Bakanlığa (Ölçü Aletleri Takip Sistemine) gerçek zamanlı bilgi gönderebilmesi, GPRS Hangi istasyonda hangi sayaca ait damganın koparıldığı bilgisi Denetim esnasında Denetçi, tablet bilgisayarını damgaya yaklaştırdığında (NFC* modülü sayesinde) damganın geçmişini görebilecek ve tüm bilgiler (koparılma tarihleri, denetçi mi koparmış, tamirci mi koparmış yoksa usulsüz müdahale mi) Ölçü Aletleri Takip Sistemine otomatik aktarılacak. Ayrıca damga üzerindeki küçük LCD'den de damga tarihi gözle görülebilecektir. Damganın yenilenmesi Denetçi, muayene sonucu geçerli olan sayacın damgasını yenilemek için tablet bilgisayarını damgaya yaklaştıracak ve (NFC* modülü sayesinde) damganın tarihi otomatik yenilenecektir. *NFC (Near Field Communication), bu teknolojiye sahip iki elektronik cihazın yakın mesafeden temassız şekilde birbiriyle haberleşmesine imkân sağlayan bir teknolojidir. Şekil 1. Elektronik Damganın Çalışma Prensibi Yapılan araştırmalar sonucunda akaryakıt sayaçlarında elektronik damga kullanılmasının dünyada bir örneğine rastlanmamıştır. Ancak yukarıda önerilen elektronik damgaya yakın damga çeşitleri özellikle taşımacılık sektöründe, tırların kapaklarının şoför tarafından izinsiz açılmasını engellemek amacıyla kullanılmaktadır. Ancak piyasada örneklerine rastlanan elektronik damgalar, bu makalede önerilen ve çalışma prensibi yukarıda açıklanan elektronik damga kadar gelişmiş olmamakla birlikte genel amaçlı üretilmiş damgalardır. Dolayısıyla önerilen damganın Bakanlık kullanımına özel olarak ve yüksek güvenlikli şekilde üretilmesi gerekmektedir. 16
Şekil 2. Kare Barkod Tabanlı Sistemin Çalışma Prensibi 1 Her akaryakıt dispenseri üzerine Bakanlık tarafından hazırlanan ve Ölçü Aletleri Takip Sistemindeki kayıtlarla eşleşen bir kare kod içeren etiket (bir defaya mahsus olmak üzere) yapıştırılır. Toplumsal Farkındalık Makalenin başında da belirtildiği üzere akaryakıt ve LPG sayaçları, Bakanlığımızca denetlenmektedir ancak bu konuda henüz toplumsal farkındalık oluştuğu düşünülmemektedir. Tüketicilerin, akaryakıt aldığı istasyondaki sayaçların denetlenip denetlenmediği veya denetlenmişse en son ne zaman denetlendiği konularında bilgi sahibi olmasına imkân sağlayacak bir yapının oluşturulması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda, yine Ölçü Aletleri Takip Sistemi altyapısı kullanılarak ufak ancak etkili olacağı düşünülen ve çalışma prensibi Şekil-2'de açıklanan bir sistem önerilmektedir. Şekil 2'de verilen çalışma prensibinden de anlaşılacağı üzere, yapı akıllı telefonlar üzerine kurulmuştur. Ancak etiket üzerinde gösterilecek web adresi ve sayaç kodu ile internet bağlantısı olan herhangi bir cihaz yardımıyla da sistem kullanılabilir. Ayrıca internet bağlantısı olmayan telefonlar için de kısa mesaj servisi kullanımı devreye alınabilir. Ancak Türkiye'de mobil internet kullanım verilerine bakıldığında 2013 yılının 4. çeyreği itibarıyla mobil bilgisayardan ve Kare barkodun yanı sıra NFC tag denilen ufak elektronik etiket de yapıştırılabilir. mobil cepten internet hizmeti alan abone sayısının 24 milyonu geçtiği görülmektedir (Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, 2014). Bu veri de önerilen sistemin işleyişini destekler niteliktedir. Önerilen sistemin tüketicilerin farkındalığı ve şikâyet mekanizmasını kolaylaştırılması açısından faydası olacağı gibi, 3 Tüketici, akıllı telefonu ile sayaç üzerindeki kare kodu okutur. Veya telefonunu NFC etiketine yaklaştırır. Sayaca ait denetim tarihleri ve ayrıntılı sonuçlar ekrana getirilir. Ayrıca sayacın hatalı çalıştığından şüphelenilmesi durumunda anında Bakanlığa şikâyet edilebilir. 2 şikâyetlerden elde edilecek olan veritabanı kullanılarak istasyon ve sayaç bazlışikâyet geçmişi analizi yapılabilmesine ve bu bilgiler ışığında ani denetimlerin revize edilmesine de katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bunun yanında, sayaçlar üzerindeki kare barkodun, denetçiler tarafından da denetim sürecini 17
MAKALE AKARYAKIT SAYAÇLARININ DENETİMLERİNDE TEKNOLOJİK YÖNTEMLER hızlandırmak amaçlı (ilgili sayaca ilişkin Ölçü Aletleri Takip Sistemi kaydına hızlı ulaşmak amaçlı) kullanılması da mümkündür. Ayrıca önerilen kare barkod uygulamasının yalnızca akaryakıt ve LPG sayaçları için değil; tartı aletleri ve taksimetre gibi diğer ölçü aletleri için de uygulanabileceği düşünülmektedir. Kaynakça Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu. (2014). Türkiye Elektronik Haberleşme Sektörü - Üç Aylık Pazar Verileri Raporu. Ankara: BTK. EPDK. (2013a). Petrol Piyasası Sektör Raporu. Ankara: EPDK. EPDK. (2013b). LPG Piyasası 2012 Yılı Sektör Raporu. Ankara: EPDK EPDK. (2014a). Petrol Piyasası Bayilik Lisansları. Mart 12, 2014, http://lisans.epdk.org.tr/epvysweb/faces/pages/lisans/petrolbayilik/petr olbayilikozetsorgula.xhtml EPDK. (2014b). LPG Piyasası Otogaz Bayilik Lisansları. Mart 12, 2014, http://lisans.epdk.org.tr/epvysweb/faces/pages/lisans/lpgotogazbayilik/l pgotogazbayilikozetsorgula.xhtml SecuritySeals. (2014). Electronic Seals. Mart 12, 2014, http://www.securityseals.org.uk/electronic-seals/default.aspx TÜİK. (2014). TÜİK. 2014, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?alt_id= 1051 Universeal. (2014). Universeal. Mart 12, 2014, http://www.universealgroup.com/page/pro ducts_elec.htm 18
MAKALE ENERJİ VERİMLİLİĞİ VE ÜLKEMİZDE ISI SAYACI KULLANIMI Erkut KIRMIZIOĞLU Sanayi ve Teknoloji Uzmanı (Metroloji ve Standardizasyon Genel Müdürlüğü) Enerji kaynaklarımızın sınırlı olması sebebiyle ülkemizde ısınma amaçlı kullanılan doğal gazın önemli bir bölümü ithal edilmektedir. Bu durum enerjide dışa bağımlı olmamıza ve yüksek miktarda döviz ödememize neden olmaktadır. Nüfus artışı, şehirleşme, sanayileşme gibi sebeplerle doğal gaz kullanımının önümüzdeki dönemde daha da artması beklenmektedir. Bu nedenle enerji verimliliğini artırmak ülkemizin öncelikli hedefleri arasında yer almaktadır. Bu doğrultuda, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından hazırlanan Enerji Verimliliği Kanunu ile merkezî ısıtma sistemine sahip binalarda, merkezî veya lokal ısı veya sıcaklık kontrol cihazları ile ısınma maliyetlerinin ısı kullanım miktarına bağlı olarak paylaşımını sağlayan sistemlerin kullanılması şartı getirilmiştir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayımlanan Merkezî Isıtma ve Sıhhi Sıcak Su Sistemlerinde Isınma ve Sıhhi Sıcak Su Giderlerinin Paylaştırılmasına İlişkin Yönetmelik hükümleri doğrultusunda ülkemizde merkezî ısıtma sistemine sahip yeni yapılacak binalarda ısı paylaşım sisteminin kurulması zorunluluğu yönetmeliğin yayımlandığı 14/04/2008 tarihinde, mevcut binalarda ise 02/05/2012 tarihinde zorunlu hale gelmiştir. Isı paylaşım sistemlerinin kurulması ısınma giderlerinin kullanıcılara daha adil bir şekilde paylaştırılmasını sağladığı gibi büyük miktarda enerji tasarrufu sağlayarak, ülke ekonomisine de ciddi katkılarda bulunmaktadır. Isı paylaşım sisteminin en önemli bileşenlerinden olan ısı sayaçlarının piyasaya arzı, kullanıma sunulması ve muayenelerine ilişkin işlemler, 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu ile 4703 sayılı Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun hükümleri çerçevesinde Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığınca yürütülmektedir. 1. Isı Paylaşım Sistemi Isı paylaşım sistemi, merkezî ısıtma veya sıhhi sıcak su sistemine sahip binalarda, merkezî veya lokal ısı veya sıcaklık kontrol cihazları ile ısınma maliyetlerinin ısı kullanım miktarına bağlı olarak paylaşımını sağlamaktadır. Bu sistemlerde ısı sayacı veya ısı pay ölçer, termostatik radyatör vanası kullanımı ile daire başına düşen ısı kullanım değeri hesaplanmaktadır. Bina sahibi, bina yöneticisi, bina yönetim kurulu, enerji yöneticisi, yetkilendirilmiş ölçüm şirketleri veya bölgesel ısı dağıtım ve satış şirketlerince, ısı veya sıhhi sıcak suya ilişkin tüketimlerin aylık veya belirli dönemlerde ölçülmesi ve bağımsız bölüm kullanıcılarına ait gider paylaşım belgelerinin düzenlenmesi gerekmektedir. Isı paylaşım sistemi kurulmayan merkezî ısıtma sisteminde, daireler boş olsa bile diğer daireler kadar enerji tüketmekte ve binadaki her bir daire ısınma için aynı ücreti ödemektedir. Isı paylaşım sisteminde ise dairenin sıcaklığı termostat vanası ile istenilen dereceye ayarlanabilmekte ve kullanıcı tükettiği miktarda ücret ödemektedir. Kombili sistemlerde kombinin kapatılması ile sıcaklık tamamen kesilirken, çevredeki daireler ısınma için daha çok enerji harcamak zorunda kalmaktadır. Isı paylaşım sistemlerinde radyatör vanası kapatılsa bile daireye minimum 15 derecelik sıcaklık verilmektedir. Bu durum çevredeki dairelerin ısınmak için harcadıkları enerjiyi azaltmaktadır. Isı paylaşım sisteminde merkezî ısıtma sisteminin konforu ile kombinin ısındığın kadar ödeme avantajı birleştirilmiştir. 1.1. Isıtma Gider Paylaşımının Hesaplaması Merkezî ısıtma sistemlerinde toplam ısıtma giderinin % 70'i bağımsız bölümlere ölçülen ısı tüketimlerine göre paylaştırılır. Toplam ısıtma giderlerinin % 30'u ise ortak kullanım mahalleri, sistem kayıpları, asgari ısınma ve işletme giderlerinden kaynaklı ısı giderleri olarak bağımsız bölümlerin kullanım alanlarına göre paylaştırılır. Bu hesaplama aşağıdaki şekilde yapılmaktadır. 19