DIŞ KUVVETLER Rüzgar aşınım ve birikim şekilleri Akarsu aşınım şekilleri Akarsu birikim şekilleri Yer altı suları ve kaynaklar Karstik aşınım ve birikim şekilleri Buzul aşınım ve birikim şekilleri* Dalga ve akıntıların aşınım ve birikim şekilleri Kıyı tipleri Hazırlayan : Taylan Batman Coğrafya Öğretmeni 1
Çöllerde RÜZGAR Orta Kuşakta YAĞMUR Soğuk İklimlerde BUZULLAR 2
AKARSULARIN AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir. Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir. Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan, akarsuyun içinden aktığı çukurluktur. 3
Akarsularda Aşındırma Akarsular iki şekilde aşındırma yapar : 1- Kimyasal aşındırma : Akarsuyun karstik arazide yaptığı aşındırmadır. 2- Fiziksel ( mekanik ) aşındırma : Akarsuyun, hızı ile ve taşıdığı maddelerle geçtiği yerlere çarparak yaptığı aşındırmadır. Fiziksel aşındırma : Eğime, hıza, debiye, yatağın yapısına, yük miktarına ve bitki örtüsüne ( ters orantılı ) bağlı olarak değişir. Kimyasal aşındırma Fiziksel aşındırma Kalker 4
Fiziksel aşındırma üç şekilde olur : a ) Derine aşındırma : Akarsuyun yatağını deniz seviyesine indirmek için yaptığı aşındırmadır. b ) Yana aşındırma : Akarsuyun yatağının kenarlarına çarparak yaptığı aşındırmadır. c ) Geriye aşındırma : Akarsuyun ağzından kaynağına doğru yaptığı aşındırmadır. Bu şekilde akarsu başka akarsuları da kendine katar. Bu olaya kapma denir. Derine aşındırma Yana aşındırma 5
Denge profiline ulaşan bir akarsuda : 1- Yatak eğimi azalır 4- Taşıma gücü azalır 2- Aşındırma gücü azalır 5- Taşımacılık ve ulaşıma elverişlidir 3- Enerji üretimine elverişli değildir Denge profili almış akarsulara örnek : Amazon, Kongo, Kolorado, Batı Avrupa daki akarsular Kolorado nehri ( ABD ) 6
Akarsu Aşındırma Şekilleri 1.Vadi : En önemli aşındırma şeklidir. Çeşitleri : a) Çentik ( kertik ) vadi Çentik vadi 7
b) Boğaz ( yarma ) vadi : Boğaz vadi Örnek : Gülek boğazı, Geyve boğazı.. 8
9
c) Kanyon vadi : Örnek : Göksu kanyonu ( Mersin ), Kolorado kanyonu ( ABD ). Kanyon vadi 10
11
12
D. Asimetrik vadi Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur. 13
e) Tabanlı vadi : Örnek : Ege bölgesi akarsuları ( B. ve K. Menderes, Gediz) Tabanlı vadi 14
2.Peribacası : Örnek : Ürgüp, Göreme ( Nevşehir ) 1 2 15
Peribacası Türkiye de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos çevresinde yaygındır 16
17
3. Dev kazanı 18
3.Dev Kazanı : Niagara şelalesi Dev kazanı 19
20
4. Kırgıbayır (Badlands) Yarı kurak iklim bölgelerinde, sel sularının bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçları dilik dilik aşındırmasıyla oluşurlar. Türkiye de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır. 21
4. Kırgıbayır (Badlands) 22
4.Kırgıbayır ( badlands ) : İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu da daha çok görülür. 23
5.Plato ( Yayla ) : Örnek : Cihanbeyli, Obruk, ( İç Anadolu ), Taşeli ( Akdeniz ), Gaziantep ( G.doğu Anadolu ), Erzurum Kars ( Doğu Anadolu ) 24
5. Plato 25
6.Peneplen ( yontuk düz ) : Örnek : Çatalca Kocaeli Platosu. 26
AKARSULARIN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 27
1. Delta Ovaları Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, denize döküldüğü yerde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir. 28
1. Delta Ovaları 29
1. Delta Ovaları 30
2. Birikinti Konisi ve Yelpazesi 31
Birikinti konisi : Dağ yamaçlarından inen akarsuyun, taşıdığı maddeleri, eğimin azaldığı yerde koni şeklinde biriktirmesine denir. Birikinti konilerinin birleşmesiyle birikinti yelpazeleri oluşur. Birikinti konisi 32
3. IRMAK ADASI 33
34
35
RÜZGAR AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ 36
RÜZGAR AŞINIM ŞEKİLLERİ 1. MANTAR KAYA İç Anadolu Bölgesi (Konya Karaman) 37
2. PERİ BACASI Nevşehir Kapadokya Manisa - Kula 38
3. TAFONİ 39
3. TAFONİ 40
4. Yardang 41
4. Yardang (Xinjiang Province, Çin in Batı Bölgesi) 42
RÜZGAR BİRİKİM ŞEKİLLERİ 1. BARKAN Çöller 43
1. BARKAN 44
1. Barkan 45
2. KUM TEPELERİ 46
2. Kumul 47
AKARSULARIN HEM AŞINDIRMA HEM BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 48
Menderes ( büklüm ) : Akarsuyun, yatak eğiminin azaldığı yerlerde sağa sola çarparak kıvrımlar ( büklümler ) yapmasıdır. Menderes hem aşındırma hem de biriktirme şeklidir. Menderesli akarsuyun yatak eğimi, akış hızı, aşındırma ve taşıma gücü azalır, buna karşılık akarsuyun boyu uzar, ve biriktirmesi artar. Örnek : B. ve Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay, Seyhan, Ceyhan... Menderes 49
YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR 50
1. ARTEZYEN KAYNAĞI 51
İç Anadolu Bölgesi 52
2. YAMAÇ KAYNAĞI Doğu Anadolu Doğu Karadeniz 53
3. VADİ KAYNAĞI 54
4. GAYZER VE SICAKSU KAYNAKLARI 55
KARSTİK AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ 56
TÜRKİYE DE KARSTİK SAHALAR 57
KARSTİK AŞINIM 1. LAPYA ŞEKİLLERİ Batı Akdeniz (Mersin - Antalya) 58
2. DOLİN - UVALA Batı Akdeniz (Mersin - Antalya) 59
3. POLYE Batı Akdeniz Elmalı, Kestel, Tefenni, Acıpayam, Köyceğiz, Gölhisar 60
4. MAĞARA - GALERİ Batı Akdeniz Damlataş, İnsuyu 61
5. OBRUK İç Anadolu Kızılören Akdeniz Cennet Cehennem 62
63
KARSTİK BİRİKİM ŞEKİLLERİ 1. TRAVERTEN Denizli Pamukkale 64
2. SARKIT DİKİT - SÜTUN 65
66
67
68
BUZUL AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ 69
TÜRKİYE DE BUZULLAŞMA 70
71
1. BUZUL VADİSİ 72
2.ÖRTÜ BUZULU 73
3. BUZDAĞI 74
75
4. DRUMLİN 76
5. HÖRGÜÇ KAYA 77
DALGALAR VE AKINTILAR DALGA AŞINIM ŞEKİLLERİ 78
1. FALEZ Batı Akdeniz Doğu Karadeniz Batı Karadeniz 79
80
2. DOĞAL KÖPRÜ 81
82
DALGA BİRİKİM ŞEKİLLERİ 83
1. TOMBOLO Kapıdağ Yarımadası Sinop Yarımadsı 84
2. KIYI OKU KIYI KORDONU LAGÜN DENİZ KULAĞI B. Çekmece K. Çekmece Durusu Terkos Bafa 85
Sinop 86
87
88
3. PLAJ KIYI BİRİKTİRMELERİ Ege Akdeniz Kıyıları 89
OKYANUS AKINTILARI 90
KIYI TİPLERİ 91
FİYORD - SKYER İskandinav Yarımadsı Norveç Şili Kıyıları 92
93
DALMAÇYA - HALİÇ İtalya Kıyıları Danimarka Almanya ve Fransa kuzeyi 94
95
KAŞ 96
ENİNE - BOYUNA Ege kıyıları Doğu ve Batı Karadeniz Batı Akdeniz 97
98
BOYUNA KIYI TİPİ 99
Toprağın Taşınması: Heyelan 100
Toprağın Taşınması: Heyelan 101
SORULAR. 102
ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı Aşağıdaki havzalardan hangisinin akarsuları denize ulaşır? A) Konya Havzası B) Tuz Gölü Havzası C) Çoruh Havzası D) Van Gölü Havzası E) Aras Havzası 1996 ÖYS Bir gözlemci, bir akarsuyun yatağına şekilde görüldüğü gibi ölçeklenmiş bir tahta parçası yerleştirmiştir. Gözlemci bir yıl boyunca akarsuyun yüksekliğini gözleyerek kaydını tutmuştur. Bu kayıtlardan akarsu ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi elde edilebilir? A) Akış hızı B) Yatağın eğimi C) Akım düzeni D) Gücü E) Taşıdığı alüvyon 1983 ÖYS 103
Aşağıda akım grafikleri verilen ve yalnızca yağmur sularıyla beslenen beş akarsudan hangisinin bulunduğu bölgede, yaz kuraklığının daha etkili olduğu söylenebilir? A) B) C) M ³ / sn M ³ / sn M ³ / sn 4000 4000 4000 3000 3000 3000 2000 2000 2000 1999 İPTAL 1000 1000 1000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar D) M ³ / sn E) M ³ / sn 4000 4000 3000 3000 2000 2000 1000 1000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 104
Deniz Bir akarsuyun ağzında delta bulunması, bu akarsuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olamaz? A) Su toplama havzasında erozyonun şiddetli olduğunun B) Yatağı boyunca, çözünebilen kayaçların yaygın olduğunun C) Denize döküldüğü yerde akıntıların zayıf olduğunun D) Denize döküldüğü yerde deniz derinliğinin az olduğunun E) Taşıma gücünün fazla olduğunun 2002 ÖSS Aşağıdaki haritada bir yöredeki akarsular gösterilmiştir. K Bu haritada, yöre ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisini doğrulayacak bilgi yoktur? A) Akarsularda menderes oluşmamıştır B) Akarsuların taşıdığı su miktarları birbirinden çok farklıdır C) Kıyıları fazla girintili çıkıntılı değildir D) Akarsuların boyları 15 km. den uzundur E) Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti genellikle artmaktadır. 0 5 10 km 1999 ÖSS 105
106
107
108
109
I. Birikinti konisi II. Kanyon vadi III. Kum adası IV. Peri bacası V. Kırgıbayır Yukarıdakilerden hangileri akarsuyun yatak eğiminin azalması sonucunda oluşur? A) I ve III B) I ve II C) II ve III D) IV vev E) III ve V Yıl boyunca ortadan kalkmayan karlara kalıcı kar denir. Kalıcı kar sınırının yüksekliği aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? A) Yerşekillerine B) Bitki örtüsüne C) Yağış rejimine D) Kıyı tiplerine E) Sıcaklığa 110
Ülkemizde karstik şekillerinin en çok olduğu coğrafi bölge aşağıdakilerden hangisidir? A) Ege B) Doğu Anadolu C) Akdeniz D) İç Anadolu E) Güneydoğu Anadolu Yukarıdaki şekilde, kar ve yağmur sularının kalkeri eritmesiyle oluşan küçük boyutlu bir yer şeklinin gelişim süreci verilmiştir. Bu yerşekli aşağıdaki alanlardan hangisinde en çok oluşur? A)Sellenmenin fazla olduğu yerlerde B)Vadi tabanlarında C)Alüvyal ovalarda D)Bitki örtüsünden yoksun alanlarda E)Karstik alanlarda 111
Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumunda rüzgarların doğrudan etkisi vardır? 112
Gel-git etkisinin fazla olduğu bir kıyıda aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşması daha kolaydır? 113
Aşağıda gösterilen yer şekillerinden hangisine ülkemizde rastlanmaz? 114
Aşağıdakilerden hangisi akarsu aşındırması sonucunda meydana gelen şekillerden biri değildir? 115