allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli PIKEPAMJET POLITIKE TE ISMAIL QEMALIT MBI MARREDHENIET SHQIPTARO- GREKE NE 1906-1908 Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com Viti iti II - Nr:21 E diel, 27 maj 2012 E-mail: rilindasi@gmail.com Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online www.shqiptarja.com GREKE E SHQIPTARE JEMI VELLEZER Ismail Qemali: Pakt me Greqinë për t i bërë ballë rrezikut sllav Prof. Dr Kaliopi Naska P as dështimit të përpjekjeve për përmbysjen e regjimit të sulltan Hamitit, Ismail Qemali e forcoi më tepër veprimtarinë e tij në shërbim të çështjes kombëtare shqiptare. Qysh nga viti 1903 deri më 1908, kur shpërtheu revolucioni xhon-turk, ai qendroi kryesisht në Bruksel, duke shkuar here pas here në Francë, Egjipt, Itali dhe Greqi. Këto udhëtime kishin lidhje me luftën për çështjen shqiptare, për përmbysjen e absolutizmit sulltanor dhe për fitoren e autonomisë administrative të Shqipërisë. Në vargun e veprimeve politike që ai ndërmori në këto vite në shërbim të çështjes shqiptare, mjaft interes paraqesin pikëpamjet e tij politike lidhur me vendosjen e marrëdhënieve midis shqiptarëve dhe grekëve. Përkrahjen e Greqisë për çështjen shqiptare, Ismail Qemali e shihte si një faktor të rëndësishëm kundër lakmive pushtuese, që kishin Serbia dhe Bullgaria ndaj Enigma e një flamuri çfarë ndodhi më 1 gusht 1919? Studiuesi Frederik Stamati pas shkrimit që botoi për enigmën e një flamuri që daton 1 GUSHT 1919, nuk reshti së kërkuari derisa ra në gjurmët e autorësinë. Ai i rrëfen aventurat e këtij zbulimi të rrallë Mirëmëngjes Shqipëri, Vehbi Skënderi Bodleri shqiptar Ismail Qemali dhe faksimile të gazetave të kohës htëpia Botuese OMSCA-1 Snxori në qarkullim vëllimin me poezi Mirëmëngjes, Shqipëri të poetit të njohur Vehbi Skënderi. Poeti i shquar Vehbi Skënderi, i vlerësuar si Sharl Bodleri i poezisë moderne shqipe, vjen tek lexuesi me një libër të ri poezish, me një metaforë gjithnjë e më befasuese dhe më këmbëngulëse për ta përhapur universin e bukurisë nga gjërat më të rëndomta të përditshmërisë, nga prozat më të vrazhda të jetës, deri tek dramat dhe gjëmat e së dikurshmes dhe të sotmes duke lëshuar jehonat në ardhmëri të paskajme. Bota do të ketë gjetur rrjedhën e saj të natyrshme vetëm kur të ketë njohur triumfin... faqe 17 vilajetit të Kosovës dhe të Manastirit, pa harruar vështirësitë që rridhnin nga synimet e qarqeve greke ndaj trojeve jugore të Shqipërisë. Këtë bashkëpunim, siç shprehej vetë në kujtimet e tij, ai e shihte në afërsinë e origjinës, në ngjashmërinë e zakoneve dhe në marrëdhëniet e lashta apo fqinjësinë shumë shekullore që kanë patur të dy popujt, të cilët kishin krijuar simpati për njeri-tjetrin. Në këto kushte theksonte ai rreziku sllav i afronte grekët dhe shqiptarët. Si diplomat i zgjuar që ishte ai e kuptonte rëndësinë që kishin kontradiktat midis shteteve dhe këto nuk mund t i linte pa i shfrytëzuar. Kështu Ismail Qemali vendosi të lidhej me personalitete greke. Me këto, duke shfrytëzuar synuar të tërhiqte Greqinë në politikën që do t i shërbente çështjes shqiptare, që ajo të mos bëhej kundërshtare e krijimit të një shteti të pavarur shqiptar. Për këtë qëllim në shkurt të vitit 1907 ai shkoi në Athinë, për të vazhduar... vijon në faqen 14-15 Qemal Stafa cinizmi dhe padija e Çelo Hoxhës Si është e vërteta e akuzave ave për Qemal Stafën si bashkëpunëtor i fashizmit? Studiuesi Nasho Jorgaqi që është marrë me hulumtimin dhe studimin e jetës së Qemal Stafës na e zbulon në këtë replikë... Frederik Stamati e 23 gusht të vitit M2008 kam botuar shkrimin Një datë enigmatike në një flamur: 1 gusht 1919. Nuk mund të thuash se ishte një studim. Në pjesën e parë shtjellohej situata e shtetit shqiptar të asaj kohe, ndërsa në pjesën e dytë trajtohej enigma, por pa dhënë përgjigjen e historisë së flamurit të zbuluar në fondin etnografik të Institutit të Kulturës Popullore. E paraqita në dy variante. I pari ishte shumë patetik, i mbushur me krahasime të bazuara në mitologjinë greke dhe në artin botëror. Redaksia zgjodhi dhe botoi variantin e dytë, më të qetë, si më të përshtatshëm për lexuesin, sidomos për një objekt pa histori. Tashmë, enigma u zbulua. Varianti patetik i shkrimit është ky: NJË DATË ENIGMA- TIKE NË NJË FLAMUR: 1 GUSHT 1919. Viti 1919 ka qenë për Shqipërinë viti kur patriotizmi u vesh kuq e zi. Thuajse asnjëherë më parë shpirti i këtij vendi të telendisur nga harbutëria e fqinjëve nuk kishte prodhuar një energji të tillë, që për nga përmasat të mund të krahasohej me një prelud revolucioni. Dhe e gjitha kjo se në tavolinën e fitimtarëve të luftës ishte servirur torta shqiptare, e gatuar sipas Traktatit të fshehtë të Londrës. E kujt nuk do t i pëlqente një copë? Shpeshherë, kur është puna... faqe 18-19 Në muret e ronitur të shtëpisë së vjetër Në vargjet e Banajt ka kaq shumë nostalgji, kaq shumë dhimbje të bukura, sa uni njerëzor përjeton vazhdimisht një gjendje të pakthyeshme malli për çdo gjë që e ka bërë atë të jetë Njeri faqe 16 Nasho Jorgaqi e sa duket prirja Mpër të falsifikuar është një ves apo një handikap i pandarë i karakterit të Çelo Hoxhës. Opinioni publik është njohur tanimë me falsifikimin që i bëri ai identitetit të një qytetari të Tiranës gjatë zgjedhjeve të para do viteve, për të cilën u padit edhe penalisht. Mbaj mend që ky skandal, me sa mora vesh, e tronditi dhe e vuri në pozitë të vështirë Çelon. Por ç është e vërteta nuk hoqi dorë nga vesi, sepse me kohë zbuloi një terren tjetër për t u marrë me falsifikime dhe kjo ishte fusha e gjurmimeve të ashtuquajtura historike. Në këtë fushë atij iu duk se gjeti veten: të shfletonte shtypin e traditës dhe të publikonte materiale nëpër gazeta, kryesisht për qëllime thjeshtë politike, larg çdo kriteri shkencor. Kështu, ai ka kohë që ka hapur Dosjerin e shfletimeve dhe zbulimeve të tij. Për çdo lexues serioz e gjitha kjo është një katrahurë e vërtetë, një kasaphanë faktesh e të dhënash me komente të neveritshme dhe interpretime gjasme objektive, me shtrembërime, gjymtime dhe falsifikime flagrante, që shkelin e fyejnë etikën dhe të vërtetën shkencore. Por ja që ky është autori i Dosjerit që shfaqet gati për ditë në shtyp. Prej këtij Dosjeri kohët e fundit më goditi papritur... faqe 20
14 www.shqiptarja.com E diel, 27 maj 2012 SUPLEMENT HISTORI JAVOR I FAKTE DIPLOMACI Prof. Dr Kaliopi Naska vijon nga faqja 13...bashkëpunimin me kryetarin e shoqatës panhelenike Elenizmos, Neokli Kazazis, profesorin e Universitetit të Athinës, me të cilin më 1906 kishte biseduar për një marrëveshje shqiptaro-greke. Pas disa takimeve, u përfundua marrëveshja dhe u nënshkrua në Athinë më 22 mars 1907. Ajo u dha për botim në një Shpallje, të cilën për anën shqiptare e nënshkroi Ismail Qemali me disa shqiptarë të tjerë, ndërsa për palën greke kryetari i Shoqatës Elenizmo. Ismail Qemali ndikoi mjaft në hartimin e pikave të kësaj Shpalljeje, mbi bazën e të cilave do të vendosej bashkëpunimi midis dy palëve. Siç del nga brendia e Shpalljes, qëllimi kryesor i marrëveshjes midis dy palëve ishte mbrojtja kundër agresionit të ardhshëm të bullgarëve dhe racave /kombeve/të tjera sllave. Në të vihej në dukje gjithashtu se Fuqitë e Mëdha nuk kishin marrë asnjë masë për zbatimin e reformave në dobi të shqiptarëve dhe të grekëve që ndodheshin brenda Perandorisë Osmane. Në Shpallje theksohej se si grekët, ashtu edhe shqiptarët duke u nisur nga ruajtja e ekzistencës së tyre kombëtare, mendonin se kishte ardhur momenti për të mbrojtur krah për krah interesat e tyre të përbashkëta. Në Shpallje parashtroheshin pesë kërkesa, të cilat shprehnin thelbin e bashkëpunimit midis shqiptarëve dhe grekëve, në to thuhej: 1. Ne nuk do të turbullojmë paqen e përgjithshme, duke iu kundërvënë ndonjë projekti ose aksioni politik që ka për qëllim mbrojtjen e status-quo-së së Orientit, konform traktatit ndërkombëtar, por ne presim që kjo status-quo të përbëjë një garanci të vërtetë për paqen në botë dhe një faktor drejtësie dhe barazie për popujt e Lindjes. 2. Ne nuk do të hedhim poshtë reformat e Evropës, por ne duam që reformat e siguruara të jenë radikale dhe të përgjithshme për të gjithë popujt. 3. Ne nuk do t i kundërvihemi të drejtave dhe aspiratave legjitime të cilitdo nacoionaliteti, por ne pretendojmë që të drejtat dhe aspiratat tona legjitime, po ashtu të respektohen. Ne do të zmbrapsim çdo propagandë fetare apo politike dhe çdo intrigë, ngado që të vijë ajo dhe do të deklarojmë si armik të përbashkët atë që do të kërkoje të na dëmtojë ose të na cënojë mbi të drejtat tona të përbashkëta dhe të veçanta. 4. Grekë dhe shqiptarë pa dallim feje jemi vëllezër, dhe miq, kemi interesa dhe rreziqe të përbashkëta. Programi ynë i përbashkët konsiston në evolucionin kombëtar të secilës racë në kufijtë e saj historikë, sa kohë që do të ruhet gjendja aktuale në krijimin e një atdheu shqiptar të lire dhe të pavarur dhe rindërtimin e vendeve greke në qoftë se ndonjëherë regjimi aktual politik do të zhdukej. 5. Ne grekët dhe shqiptarët, dënojmë shtypjen dhe shkombëtarizimin e racave të tjera. Liria fetare, uniteti social, autonomia politike, bashkëpunimi i të gjithë popujve bashkëjetues në tokën tone, këto përbëjnë bazat e programit tonë nacional dhe të dëshirave tona intime. Siç shihet në to të drejtat dhe interesat shqiptare qenë pasqyruar drejt. Nga teksti i Shpalljes dhe nga komentet e shtypit shqiptar dhe grek, si dhe nga deklaratat publike e nga interpretimet që i jepte Ismail Qemali marrëveshjes, del se ajo nuk ka qenë arritur në bazat e politikës së ndjekur gjer atëhere nga Kazazi me shokë ndaj Shqipërisë. Në këtë dokument ato gjenin për herë të parë një mbështetje të hapur mbi bazën e parimeve të bashkëpunimit dhe të mosndërhyrjes së ndërsjelltë. Si politiklan dhe diplomat, tashmë me një përvojë të madhe, Ismail Qemali e vlerësoi Ismail Qemali: Grekë e shqiptarë jemi vëllezër Marrëveshje me Greqinë për t i bërë ballë rrezikut sllav Ismali Qemali saktë situatën jo të favorshme në të cilën ndodhej Greqia, për shkak të marrëdhënieve të acaruara me Bullgarinë dhe u mundua të hynte në lidhje e bashkëpunim me të, në interes të çështjes së Shqipërisë duke mos lejuar që as grekët, askush tjetër të kishin të drejtë të merrnin nëpër këmbë aspiratat e ligjshme të popullit shqiptar dhe trojet e tij. Ismail Qemali takohej në këtë çështje, me Abdyl Frashërin, mbasi që të dy i bënë pak a shumë të njëjtin vlerësim konstelacionit të forcave politike ndërkombëtare dhe ballkanike në raport me çështjen shqiptare. Ashtu si Abdyl Frashëri, i cili në kohën e Krizës Lindore shihte te Greqia, aleatin e mundshëm të Shqipërisë për faktin se të dy vendet kërkonin shembjen e Perandorisë Osmane dhe shqetësoheshin nga politika pansllaviste e Rusisë, edhe Ismail Qemali gjykoi se qeveria e Athinës, e shqetësuar nga lakmitë e Serbisë do ta përkrahte për interesat e saj idenë e krijimit të shtetit shqiptar. Megjithatë midis platformës së tyre kishte një dallim të rëndësishëm. Abdyl Frashëri kërkonte aleancë me Greqinë për shkatërrimin e Perandorisë Osmane, për dëbimin e saj nga Ballkani. Ndërsa Ismail Qemali e mbështeste marrëveshjen me Athinën mbi parimin e ruajtjes së Perandorisë Osmane në Ballkan, madje edhe në rast se prishej status-qua-ja, Shqipëria do ta fitonte autonominë, por do të qendronte në kuadrin e saj, ndërsa trojet greke do të bashkoheshin me Greqinë. Ideja e tij qe pikërisht që së bashku me greket të merreshin masa mbrojtese ndaj synimeve te pansllavizmit dhe të dy popujt aleatë të siguronin të drejtat e tyre kombëtare. Krahas Shpalljes u hartua edhe një protokoll i special ku u përcaktuan parimet bazë mbi të cilat do të punonin të dyja palët për realizimin e kërkesave të shtruara në marrëveshje për mbrojtjen e interesave politike të të dy popujve në bazë të marrëdhënieve të reciprocitetit e të fqinjësisë së mirë. Ismail Qemali përpiloi edhe një statut ku përcaktoi si detyrë kryesore krijimin e një shoqate shqiptare me qendër në Paris, qëllimi i së cilës do të ishte që, nëpërmjet shtypit, t i bënin shqiptarët të ndërgjegjshëm politikisht për të drejtat dhe interesat e tyre të vërteta. Lidhur me marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe grekëve, ai caktonte si kriter bazë mbrojtjen e përbashkët të dy popujve nga çdo armik mbi bazë të njohjes prej të dy palëve të kufijve të tyre, duke marrë në konsideratë në përcaktimin midis këtyre shumicën e banorëve që flisnin një nga dy gjuhët. Ismail Qemali mendonte të botonte edhe një gazetë për realizimin e qëllimeve të shoqatës shqiptare dhe parashikonte që shoqëria në fjalë bashkë me shoqërinë Elenizmos të bënte botime në gjuhët shqipe, greke, turke e frënge. Por përmbajtja e marrëveshjes dhe protokolli special nuk mundën të viheshin në jetë për shkak se qeveritarët grekë nuk hoqën dorë nga lakmitë shoviniste ndaj trojeve jugore të Shqipërisë duke kërkuar që kufijtë veriore të Greqisë të shtriheshin deri në Vlorë. Duhet theksuar se në asnjë nga dokumentet e nënshkruara nga Ismail Qemali dhe personalitetet greke nuk bëhej fjalë për përcaktimin e kufijve shtetërore midis Greqisë dhe Shqipërisë. Qendrimi i hapur armiqësor i N. Diplomati Si politiklan dhe diplomat, Ismail Qemali e vlerësoi saktë situatën jo të favorshme në të cilën ndodhej Greqia, për shkak të marrëdhënieve të acaruara me Bullgarinë dhe u mundua të hynte në lidhje e bashkëpunim me të, në interes të çështjes së Shqipërisë duke mos lejuar që as grekët, askush tjetër të kishin të drejtë të merrnin nëpër këmbë aspiratat e ligjshme të popullit shqiptar dhe trojet e tij. Kazazit dhe i shoqatës së tij shkaktoi reagimin e drejtë të rretheve patriotike shqiptare. Rreth kësaj marrëveshjeje shqiptaro-greke të nënshkruar nga Ismail Qemali, u bënë mjaft kritika e akuza të ndryshme nga patriotë dhe shtypi shqiptar i kohës, sidomos nga gazetat Kombi e Drita. Këta të shqetësuar nga politika e Athinës, nuk e kuptuan qëllimin që pati Ismail Qemali, kur nënshkroi aktet e përmendura, prandaj jo pak prej tyre e kritikuan atë rëndë. Mjaft artikuj të botuar prej tyre kritikonin Ismail Qemalin dhe lidhjet e vendosura me grekët dhe arritën deri aty sa ta quanin tradhtar, të shitur etj. Përveç kësaj marrëveshjeje të nënshkruar midis Ismail Qemalit dhe N. Kazazit mjaft studiues grekë dhe të huaj shkruajnë se paskan kaluar nëpër duar një marrëveshje tjetër të Ismail Qemalit të nënshkruar me kryemimstrin grek Jorgo Theotoqis. Këtë e përmendin për qëllime politike dhe qeveritarët grekë si Eleftherios Venizellos më 1913, kur një komision ndërkombëtar ishte dërguar në Shqipëri nga Konferenca e Londrës për të caktuar në vend kufijtë greko-shqiptarë. Venizelloja e paraqet marrëveshjen të nënshkruar më 1908, po për këtë shkruan dhe profesori i historisë në Universitetin e Athinës Kostandin Amantos. K. Caldharis, i cili e jep nje vit më vonë më 1909. Ndërsa M. Spiromilo pretendon se e ka parë dhe është nënshkruar më 1906. Përsa i përket tekstit, flitet për një përcaktim të vijes kufitare në jug me Greqinë. Mendimet janë të ndryshme. Disa pretendojnë se ishte caktuar një vijë që kalonte në perëndim të Manastirit dhe vazhdonte në një pikë tjetër që gjendej në veri të Korfuzit, mendimi tjetër ishte për një vijë që kalonte në jug të Manastirit dhe vazhdonte siç është thënë më lart. Më 1946 kryeministri Kostandin Caldharis u përpoq më kot të detyronte Konferencën e Paqes në Paris që të rishikonte në të mirë të Greqisë kufirin politik shqiptaro-grek. Për këtë marrëveshje që përmendet, shtypi shqiptar i viteve 1907, 1908 si dhe ai i mëvonshëm që ishte mjaft i ndjeshëm ndaj problemeve kyçe që lidheshin me Lëvizjen Kombëtare nuk ka shkruar. Në asnjë artikull me sa kemi shfletuar nuk sheh kritika të
HISTORI 15 SH SH..com E diel, 27 maj 2012 SUPLEMENT JAVOR I www.shqiptarja.com Pikëpamjet politike të Ismail Qemalit mbi marrëdhëniet shqiptaro-greke në vitet 1906-1908 1 2 3 1. Pjesë e një artikulli botuar në Gazetën Kombi, Boston Mass, viti 1908, ku bëhet fjalë për qëndrimin e Ismail Qemalit ndaj marrëveshjes lidhur me N. Kazazis. (Gjendet në Bibliotekën Kombëtare) 2. Pjesë nga një artikull i shkruar nga Faik Konica, kryeredaktor i Gazetës Albania botuar në vitin 1908 Nr. 8, jepen mendime për qëndrime të Ismail Qemalit ndaj grekeve. (Gjendet në Bibliotekën Kombëtare) 3. Qendrime të gazetës Drita 14 gusht 1907 që botohej në Sofie të Bullgarisë me botues Shahin Kolonjën mbi marreveshjen e nënshkruar nga Ismail Qemali (Gjendet në Bibliotekën Kombëtare) adresuara I.Qemalit për një marrëveshje të bërë me Theotoqin, përveçse atë me Kazazin. Kanë kaluar afro 100 vjet dhe nuk është botuar donjë faksimile e këtij dokumenti. Për këtë vazhdojnë të ekzistojnë kontradikta, në lidhje me datën e nënshkrimit si dhe të përmbajtjes së tekstit, të cilat i ka analizuar Timo Dilo në artikullin e shkruar për këtë problem. Në këto vitet e fundit është dhënë dhe një datë tjetër ku thuhet se marrëveshja është nënshkruar më 22 janar 1907 midis Ismail Qemalit dhe kryeministrit J. Theotoqis, në prani të konsullit të përgjithshëm të Selanikut Koromilaj. Dhënia e gjithë këtyre datave si dhe teksteve të saj me përmbajtje të ndryshme të lënë të dyshosh. Logjika e do që marrëveshja në fjalë të mos ketë ekzistuar siç pretendohet nga grekët qoftë për faktin që patriotizmin e Ismail Qemalit nuk mund ta vëmë aspak në dyshim, ashtu edhe për faktin që ky personalitet nuk kishte asnjë funksion politik dhe as një prerogativë e cilësi për ta nënsh- kruar atë. Nga materialet e deritanishme të shfletuara të Ismail Qemalit, si intervista, memorandume, letra personale, në dokumente të kancelarive evropiane, në kujtimet e tij flitet vetëm për një marreveshje shqiptaro-greke të nënshkruar më 22 mars 1907 për të cilën folëm më sipër. Me autoritetet greke Ismail Qemali ka biseduar parimisht për vijën kufitare jugore, por pa hyrë në hollësira. Pretendimet e qeveritarëve greke se Ismail Qemali ka bërë cedime territori duke lënë jashtë kufirit Korçën, Gjirokastrën dhe Himarën janë të pathemelta, sepse aktiviteti i tij në shërbim të çështjes kombëtare nga viti 1900 e derisa vdiq flet qartë për luftën e vazhdueshme që ai ka bërë për ruajtjen e trojeve shqiptare në veri e në jug. Në të gjitha thirrjet, memorandumet, në intervista ai është shprehur për krijimin e një Shqipërie ku brenda saj të përfshiheshin të gjitha tokat e banuara me shqiptarë si në veri e verilindje duke përfshire Kosovën, ashtu edhe në jug duke futur tokat shqiptare deri në Prevezë. Në tërë veprimtarinë e tij, ai asnjëherë nuk u udhëhoq nga parimi që të sigurojë përfitime materiale, por si t i shërbente më mirë çështjes kombëtare. Si përfundim duke marrë në konsideratë dhe vlerësimin e T. Dilos mund të themi se tërë lufta e tij hedh poshtë çdo dyshim që mund të lindë për nënshkrimin e kësaj të ashtuquajture marrëveshje. Ismail Qemali duke parë kritikat që iu bënë dhe në shtyp rreth marrëveshjes me Kazazin, për sqarimin e opinionit i dha një intervistë gazetës Tribuna në Romë, më 27 korrik 1907, në kohën kur sapo qe kthyer nga Athina, pas përfundimit të marrëveshjes me të. Intervista u zhvillua rreth çështjes shqiptare për të cilën Italia tregonte një interes të veçantë. Në intervistë Ismail Qemali trajtoi se si duhet të ishin marrdhëniet midis Greqisë dhe Shqipërisë. Problemi i parë që shtroi ai kishte të bënte me synimet që kishte Shqipëria në lidhje me marrdhëniet me Greqinë. Kësaj ai iu përgjigj se shqiptarët kërkonin përkrahje si nga Italia, ashtu dhe nga Greqia. Për këtë propozonte krijimin e një Antante me Greqinë. Ai përjashtoi mundësinë e bashkëpunimit me rrethet bullgare të cilat shtireshin sikur e shikonin me kënaqësi lëvizjen kryengritëse shqiptare, por vepronin për interesat e tyre, me qëllim që të ulnin qëndresën dhe te shkonin drejt realizimit të endrës së tyre të vjetër lidhur me krijimin e një Bullgarie të Madhe. Ismail Qemali nuk ishte për zëvendësimin e Perandorisë Osmane me një Bullgari të Madhe ose me ndonjë perandori tjetër. Pra edhe bashkëpunimi me greket nuk mund të konceptohej prej tij si një bashkëpunim në dëm të Shqipërisë. Lidhjen e shqiptarëve me grekët ai e shikonte në interes të të dy palëve, sepse bashkëpunimi midis tyre kishte si bazë zhvillimin paralel të dy kombeve në sferën kombëtare të secilit, gjë që mbështetej dhe në faktin se të dy popujt ndodheshin afër njeri-tjetrit. Ismail Qemali i dha gjithashtu përgjigje edhe pyetjes për mos marrëveshjet që mund të lindnin midis dy palëve në lidhje me çështjen e territoreve të diskutueshme prej tyre. Unë nuk mendoj aspak - theksoi ai, - se mund te dalin çështje të rëndësishme territoriale për të dobësuar Antantën dhe për të krijuar grindje në të ardhmen. Shqiptari i njohur për gjuhën e tij, për historinë e tij dhe për ndërgjegjen e tij, do të vazhdojë të qendrojë aty ku ndodhet efektivisht, po ashtu edhe greku. Duket qartë se në intervistë Ismail Qemali nuk e trajtoi problemin konkret të kufijve, por theksoi me të madhe krijimin e një Shqipërie të fortë, e cila nuk mund të realizohej po të sakrifikohej tërësia toksore e vendit; siç pretendohej në akuzat e bëra kundër tij. Këtë ai e tregoi më së miri me veprën e tij në Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe në mbrojtjen që ai i bëri kufijve të vëndit të tij pranë Konferencës së Ambasadorëve në Londër në vitin 1913, duke mos tradhëtuar dhe shitur asnjë pëllëmbë tokë të Shqipërisë asnjëherë. Vepra e tij i ka hedhur poshtë më së miri akauzat e bëra ndaj tij nga Franc Baron Nopçe, apo dhe nga disa shqiptarë. Siç e pamë dhe nga intervista përpjekjet e Ismail Qemalit për vendosjen e marrëdhënieve miqësore me Greqinë për vitet në të cilat u ndalëm, shkuan kot dhe kjo për shkak të qendrimit të palës greke. Problemi tjetër që ngriti Ismail Qemali në intervistë, ishte dhe ai i marrëdhënieve që 4 5 4. Artikull i botuar ne Gazeten Kombi Boston Mass me 1908 po për këto probleme.(gjendet në Bibliotekën Kombëtare) 5. Artikull i botuar ne Gazeten Kombi Boston Mass me 2 tetor 1908, i cili jep mendime per qendrime te Ismail Qemalit ndaj marreveshjes me N.Kazazis. (Gjendet ne Bibliotekën Kombëtare) duhet të ekzistonin midis Shqipërisë dhe Italisë. Ai i linte të kuptonte Romës se ajo nuk duhej të ushqente asnjë iluzion në dëm të tërësisë së trojeve shqiptare. Pyetjes së bërë nga intervistuesi për marrëdhëniet me Italinë ai iu përgjigj: çështja shqiptare ashtu siç është në fazën e tanishme, reduktohet në një çështje thellësisht kombëtare. Shqipëria, e cila ka gjuhën e saj, letërsinë e saj, historinë dhe traditat e saja ka të drejtë që të kërkojë njohjen e saj kombëtare, sipas idealeve të reja të lirisë e të pavarësisë. Ismaili kërkonte që të përkrahej krijimi i një Shqipërie të bashkuar dhe të forte për të cilën luftoi deri në vdekje. (Autorja është dekane e Fakultetit të Shkencave Politike në Universitetin ILL YRIA) ILLYRIA)
SUPLEMENT 16 POEZI www.shqiptarja.com E diel, 27 maj 2012 JAVOR I Në muret e ronitur të shtëpisë së vjetër Gentian Banaj lindi më 10.06.1974 në Fier.. Kryen studimet e larta në degën Gjuhë-Letërsi në Shkodër në vitet1994-1998. Është autor i vëllimit me poezi Ikona te thyera Nga Gentian Banaj KITARA Një tel këputet Kitaristi shpohet në sy Nota vdes, gjysmë kitarist Gjysmë varr kitara. PEIZAZH ME ERE Mbi xham Vjeshta shkelmon me gjethe të verdha. Ngrohtësia Ftohet në shiun çapkën. Pemët e shkundura Duken si prindër në eksodin e fëmijëve. Gjethet Era i kreh Diku në tjetër dhe. Qielli hesht. Prolog perëndimesh. Pranvera vdiq përfundimisht Në muzg. Kopshtari shënon me kryq Nje tjetër trung. FËMIJË TË LAGJES SIME Luanin të qeshur ata fëmijë Vraponin Në rrugicën e ngushtë të shtëpisë time të vjetër. Ishte më e gjerë kjo rrugicë dhe S kishte kufij me mure të larta sa ditët e fëmijërisë time. Këta fëmijë vrapojnë mbi një karrocë bebesh. Atje është dhe buzëqeshja jote e dlirë dashuria ime dhe s kishte kufij dhe mure të gjerë sa humbja dhe ndarja jonë. Ç kam një dëshirë ti shtyj të gjithë këta djem Me një klithmë trumcaku mbi këtë lojë Të mbetur si relike e fjalëve të tua Kur unë me pantallona të shkurtra pasditesh Dëgjoja qeshjen dhe thirrjen tënde.. shoku im, shoku im, Por kam frikë se do ta vras lojën Me shpatullat prej burri E duart e mbushura me lot nga malli për ty. S kishte gardhe dhe kufij midis shtëpive. Në muret e ronitur të shtëpisë së vjetër Me një gurëz pragu e kam gdhendur emrin tënd Dhe aromën tënde në këtë kopsht të vogël ëndrrash E kam ruajtur Dhe përqafimin tënd Kur ti rrije si një verore në qafën time. Dhe s kishte mure fëmijëria... Të larta sa ky shtat i trishtë burri. Ja dhe dera ku është shkruajtur dita e fundit. Tani është harruar, bashkë me fjalët e gjyshes mos e hap atë derë bir të ikën fëmijëria, birooo. Foto: Visar Sopi Por ika unë prej asaj dere dhe sërish nuk guxoj ta prek se ikin këta fëmijë që vrapojnë ikën dhe ti dhe fjalët e tua shoku im...shoku im e bëhem sërish ky trishtim, I gjerë sa mungesa jote, I lartë sa ky mur që nuk më lë të të shoh. Po kalbet kjo derë, Ndoshta nga lotët Dhe ca nga flokët e tu të verdhë Kanë mbetur si ditët tona Në të çarat e saj. Dhe e shkruaj përsëri emrin tënd dhe emrin tim Në një gur të djegur....e nuk rritem kurrë për ty, Moj shtëpiza ime e vjetër! COPËZ ZOGU MBI DRU Një pendë zogu Karfoset drurëve. Si dezertore e luftës me qiejt Valvitet, flamur viktime në erë. Shtegetari lufton mbi lamtumirat. Nuk është koha për të vdekur! Moti me diell pret në atdhe të ri, Me gjithë cicërimat e vajit për të rënët. Ndoshta kthehen-penda pret. Ose, fatkeqe vdes. Vdes penda në pritje. Bija e krahut, copëz zogu qe vdiq Stisur mbi një dru vjeshte Në një mot të padëshiruar. Varrin tek era ka, Tek era Që mbreh kujen e mortit Si nënë gjëmëmadhe E lajmëron me pendë pa varr Shtegëtim, Shtegëtim. PASTHIRRMA SI NJË SHTUPË DHE Një shtupë dhe Dhe ish asgjë drita. Jeta gugat si pëllumb i verbër në këngën funebre të varrezës Psherëtimë në grykë. Ehhh Porta kërkëllin Në laringun e varrezës Ku mermerët si pulbardha Emra mbajnë në krahë. Tremben. Kushedi ç pulbardhë vjen? Ç brengë do të mbaj në pendë? Ç emër do të shenjtërojë në barkun e dheut? Me një pasthirrmë Gjysma e jetës vdes në kraharor E gjysma Ndjek kujën në pendët e mermerta Ku kullosin pulëbardha Fluturim-thyera. PRANVERË DHE KORB Një pranverë e klithur! Dhe mbytet syri i shkruar me natyrë. Ngjyrat shuhen ngadalë. Një zog Pëllumb a korb të jetë? Vërtitet Herë në pranverë Herë në klithje. Hapat, Kryejnë ritual ikjeje. IKJE Mendimi trokon me hapa të ikuri. Shoh flokët ku lindi dielli Dhe kuptoj që jam perëndim. Të flisja për ëndrrën time Në shtratin e mbushur me gjethe trëndafilash Një qiri dha shpirt. KUR UNË. I kisha ndezur dritëzat për romancë Dhe lotët më bëheshin gjethe Që të vishnin ty me ikje në vjeshtën e parë. PA KUJE Mbrëmje. Akrepat thyejnë mesnatën. Ding-dongu Përvajshëm përkujtoi ditën Në këtë çast moskohe. Pa kuje, klithma Pa vajtojca E prap vdekja ishte nën çati.
SUPLEMENT JAVOR I LIBRI E diel, 27 maj 2012 17 www.shqiptarja.com Ave ve Poezia përtej eksodit të metoforave Alisa Velaj E zhbërë në kohë dhe përtejko hë ikja nuk do të ishte asgjë më shumë se një ardhje krejt e pakuptimtë. Koha do të përmbante vetëm ikjen, ndërsa përtejkoha një dejavu të asaj që mund të kish qenë dikur ikje, ose edhe që s mund të kish qenë. Eksode tw vogla të papritura, ndaj edhe kthimi zor se mund të kategorizohet diku, qoftë si dukuri, qoftë si nocion. Po si qëndron lidhja mes shenjës dhe të shenjuarit në këtë botë poetike? Në pamje të parë duket si një lidhje arbitrare, larg çdo lloj qëllimshmërie apo shkakësie. Por po të thellohemi ca më tepëer, kjo lidhje nuk është aspak arbitrare. Metaforat fshehin dukshëm një realitet vazhdimisht në ikje, me kthime veçse të supozuara prej recepientit të poezisë Shtegëtari lufton mbi lamtumirat. Përtejkoha është ajo që vendos fije të padukshme me ekzistencën, e cila herë përkapet me një lehtësi të pamasë dhe herë shket nëpër hapësira qiellore. Metafora e lamtumirës fiton këtu epërsi mbi çdo metaforë tjetër dhe shndërrohet në metaforën mëmë. Metafora mëmë është burimi ku ka zanafillën çdo eksod, e mbi të gjitha eksodi prej vetvetes. Më i dhimbshmi dhe më tragjiku prej gjithe eksodeve në poezinë e Banajt, pasi aty raporti mes shenjës dhe të shenjuarit bëhet aq komnpakt, sa çdo grimcë oksigjeni e ka të pamundur të depërtojë. Shtegwtari ikën pa e kthyer kokën pas, merr pjesë të unit të tij ndër duar dhe dashur padashur bëhet rob i këtyre copërave. Nëse guxon ta hedhë ndonjërën prej tyre në humnerë, ajo jep shpirt si qiriri, ose thënë ndryshe ribëhet prapë në forma të tjera, duke e ndjekur shtegëtarin pas deri në vdekje. Poeti e dëshiron praninë e munguar vetëm atëherë kur ajo ka lidhje me kujtime që sjellin ende dritë, sado e largët të jetë kjo e fundit. Lindjet, perëndimet, vjeshta, klithmat, vajtojcat, fëmijët që rendin nga një kohë në tjetrën mbartin herë një dritë që mezi shihet, e herë feksje të forta tragjike, të cilat e trullosin kalimtarin deri ne topitje. Copëz zogu që vdiq Stisur mbi një dru vjeshte Në një mot të padëshiruar. Në vargjet e Banajt ka kaq shumë nostalgji, kaq shumë dhimbje të bukura, sa uni njerëzor përjeton vazhdimisht një gjendje të pakthyeshme malli për çdo gjë që e ka bërë atë të jetë Njeri. Mall për të shkuarën dhe mall për të ardhmen. Kjo e fundit dimensionohet në gjërat që edhe pse ende nuk kanë ardhur, edhe ato një ditë do të ikin. Në gjendje të patrajta, të cilat kanë qenë aty që prej fillimeve të shpirtit njerëzor, por ende s u ka ardhur koha të vijnë në jetë. Në poezinë Fëmijë të lagjes sime shtëpiza është metafora e ikjeve dhe e kthimeve, nostalgjisë dhe mallit, deshirave dhe zhgënjimeve, ankthit dhe dezertimit Në fund të fundit është përherë i njëjti prag ai ku mbështesim kokën. Ata që ndryshojmë jemi ne dhe jo pragjet. Ndonëse optika e vështrimit na sjell një objektiv të përmbysur të teoremës së mësipërme. Dhe e dini pse ndodh e gjithe kjo? Ngaqë njeriu e ka përherë të vështirë, për të mos thënë gati të pamundur ta pranojë humbjen. Përtejkoha rikrijon humbjet plot tinguj, ritëm dhe ngjyra. Të gjitha këto në një tel të këputur kitare, në një mundim sizifian për të rikrijuar dritën. Si pikas me mjaft elegancë edhe poeti Sabit Idrizi Në përmbledhjen me poezi Ikona të thyera hetohet një përpjekje sizifiane e autorit për të dalë nga nata dhe për t u futur hullive të pafundme të dritës. Një shupë dhe Dhe ish asgjë drita. Vjen një moment dhe drita është me të vërtetë asgjë në kohë. Koha konsumohet në çaste, të cilat kanë nevojë të jetojnë me energji drite dhe kur mbarojnë këto çaste, mbaron edhe drita. Thënë ndryshe, kur energjia e dritës mbaron, shuhen edhe çastet. Kitara si tingull jete kthehet ne gjysmë varr, por ama jo në varr të plotë, pasi pikërisht në çastin kur bije nata poeti nis përpjekjet sizifiane. Nis eksodin e dhimbshëm të dritës. Dhe e gjitha kjo s është gjë tjetër veçse kalimi nga Koha në Përtejkohë. Por nëse kjo e fundit do të përmbante vetëm pengje dhe nostalgji pa fund të shtegëtarit, udhëtimi nuk do të vlente aspak.. Ardhja edhe po të ndodhte do të ishte e zbrazët e pa kuptim.. Aspak i lehtë udhëtimi nëpër këtë përditshmëri të përhirtë, e cila ia thith ngjyrën çdo gjëje të bukur. Është me fat ai që mbart mallikimin e muzave dhe rrugëton me dashurinë, na shkuan poeti tjetër Gani Balliu për vëllimin Ikona të thyera. Lidhja mes shenjës dhe shenjuesit fillon e bëhet joarbitrare pikërisht në këtë pikë, kur lexuesi ndjen se të shenjuarit janë po ata, mërgimtarë të së njëjteës ikje, pavarësisht emrave të tyre të ndryshëm. Dhe për të përmbyllur këto shkrim do të doja të citoja një poezi të shkurtër të Banajt, e cila për mendimin tim, jo vetëm që është poezia më ë mirë e këtij vëllimi, por është edhe simfonia që çdo qenie në arrati e eksodit do të këndonte kur të shkonte këmbëzbathur mbi dhimbjen e tij. Maria e kaltër Maria Avitet në një mug Rizgjon një shenjt të përgjumur Ikën e kaltër qiell rrugë Ave ylber në mug Maria Në vargjet e Banajt ka kaq shumë nostalgji, kaq shumë dhimbje të bukura, sa uni njerëzor përjeton vazhdimisht një gjendje të pakthyeshme malli për çdo gjë që e ka bërë atë të jetë Njeri Ave Maria si Përtejkohë. Ave Maria si metafora mëmë. M MIRËMËNGJES SHQIPËRI HQIPËRI Vehbi Skënderi Bodleri shqiptar S htëpia Botuese OMSCA-1 nxori në qarkullim vëllimin me poezi Mirëmëngjes, Shqipëri të poetit të njohur Vehbi Skënderi. Poeti i shquar Vehbi Skënderi, i vlerësuar si Sharl Bodleri i poezisë moderne shqipe, vjen tek lexuesi me një libër të ri poezish, me një metaforë gjithnjë e më befasuese dhe më këmbëngulëse për ta përhapur universin e bukurisë nga gjërat më të rëndomta të përditshmërisë, nga prozat më të vrazhda të jetës, deri tek dramat dhe gjëmat e së dikurshmes dhe të sotmes duke lëshuar jehonat në ardhmëri të paskajme. Bota do të ketë gjetur rrjedhën e saj të natyrshme vetëm kur të ketë njohur triumfin e bukurisë femërore në zanafillën, në dejet dhe në pakufirin e jetës, thotë shkrimtari dhe poeti Visar Zhiti, i vili e ka cilësuar Vehbi Skënderin si një poet që gjithë jetën ka ndjekur poezinë dhe ajo atë, duke i dhënë rinisë së vet urtësi plaku e tani rimerr rini. Ndëra shhkrimtari Agim Vincca thotë: Ja një poet që e ka gjetur në vargje rrugën që shpie në Kosovë, në Dibër, në Tetovë, në Strugë Një poet që i lidh trojet dhe krahinat e shkëputura shqiptare, duke krijuar kështu me ngulm portretin e plotë fizik dhe shpirtëror të Atdheut. Ja një poet që i ngre përmendore, të thjeshtë e njëkohësisht madhështore, ndjenjës më të shtrenjtë të jetës njerëzore, Dashurisë, duke e lartësuar gjer në qiell, por pa e shkëputur kurrë nga toka-mëmë, fjalën Grua. Quhet Vehbi Skënderi. Është i moshuar, por ka një frymëzim djaloshar, një fantazi të harlisur dhe një lirizëm plot lëng e njomështi, që do t ia kishin lakmi edhe poetë shumë më të rinj në moshë e në krijimtari. Një vlerësim akoma më të detajuar i bën edhe shkrimtari dhe pub- LIBRI I RI Të dhëna teknike: Titulli: Mirëmëngjes, Shqipëri Autori: Vehbi Skënderi Redaktor: Skënder Buçpapaj Shtëpia Botuese: OMSCA-1 Faqe: 320 Çmimi: 800 lekë ibri i titulluar L Rrëfim në tre kohë i violinistes së njohur Ina Kosturi sapo ka dalë në dritën e Botimit nga shtëpia Botuese Ombra GVG. Libri është shkruar ne formën një koncerti ose sonate për violinë, e konceptuar sipas formës muzikore në mënyrë instinktive nga lidhja midis muzikës, letërsisë dhe fjalës, e cila siç thotë autorja është e drejtpërdrejtë krahasuar me tingullin. Në rastet kur violinistja nuk ngjitet në skenë që t i thotë shumë gjëra publikisht me gjuhën e muzikës, ndjen një nevojë për të plotësuar punën e saj edhe me shkrime. Ina Kosturi ka botuar shpesh në media shkrime për probleme të njohura të artit dhe kulturës në Shqipëri. Ne vend te skenës, koncerteve ajo thotë se fjala vjen në një moment të tille pauze që është e drejtpërdrejtë. Ajo shkon menjëherë tek lexuesi dhe është i pakushtëzuar nga faktori çast që i nevojitet koncertit. Historitë janë reale, pavarësisht se jam munduar t i fsheh deri diku. Në qendër të veprës është personazh, zonja e ditarit që vërtitet mes ngjarjeve. Ajo është Kopertina e librit Mirëmëngjes Shqipëri licisti Skëndër Buçpapaj, në një analizë të plotë të veprës ndër të tjera thotë se i cili thotë se Ndjesia e së përkryerës e ka bërë ndoshta më parë se Vehbiun, Lasgush Poradecin, të cilësohej si pasuesi i drejtpërdrejtë i Bodlerit në poezinë shqipe. Dhe nuk do të ishte e rastit për dy poetë të mëdhenj të rritur të dy si dy male paralel me Malin e Thatë, për dy poetë të mëdhenj që e kanë mësuar të dy fluturimin, si dy Nositë, nëpër tallazitjet e Liqenit të Pogradecit. Bashkëkohës i Bodlerit, prej përtej oqeanit, Uollt Uitmani, bardi vigan i modernitetit poetik, me një vetëtijë absolute, e barazonte veten me kozmosin. Por, kur vinte puna, ai të gjitha poemat e tij i quante një pjesë të vogël të asaj poeme të madhe që ishte Amerika. Të gjithë poetët e mëdhenj, varësisht nga koha kur jetojnë dhe nga mënyra si e jetojnë kohën e tyre, pavarësisht përkimeve, pavarësisht pikave takuese apo bashkuese, janë të ndryshëm. Rrëfim në tre kohë i Ina Kosturit Të dhëna teknike: Titulli: Rrëfim në tre kohë Autori: Ina Kosturi Çmimi: 500 lekë/ 5 euro një njohëse e mirë e historisë. Ka një lidhje midis Kosturëve, Kirjazëve me shkollën e parë në Korçë. Pra deri diku libri në pjesën e parë e shikon të zonjën e ditarit si personazh interesant dhe përtej saj shkollën e Dakos, si një shkollë të parë të mesme, atë të gjuhëve të huaja, si një dëshirë për emancipim e qytetërim. Autorja thotë se Ditari, blloku i përqafimeve u be shkak për te shkruar këto tre histori, me tri kohe, ku gjithnjë diktatura, e shkuara është ajo qe ngatërron fatet e personaliteteve të mëdha që luftuan për arsim e integritet e deri tek njerëzit e thjeshte, artistë që përpiqen për pak liri, role e tinguj, ku mentaliteti i së shkuarës ngatërron jetët e shqiptareve sot. Për shkak historisë se familjes kam pasur kënaqësinë të interpretoj sonatën e Nolit për violinë, pjese nga Thoma Nasi dhe ishte normale dhe rikujtimi i shkollës së Dakos apo Institutit Kirjazi në Korçë
18 www.shqiptarja.com E diel, 27 maj 2012 SUPLEMENT HISTORIA JAVOR I ZBULIMI I RI Frederik Stamati M e 23 gusht të vitit 2008 kam botu ar shkrimin Një datë enigmatike në një flamur: 1 gusht 1919. Nuk mund të thuash se ishte një studim. Në pjesën e parë shtjellohej situata e shtetit shqiptar të asaj kohe, ndërsa në pjesën e dytë trajtohej enigma, por pa dhënë përgjigjen e historisë së flamurit të zbuluar në fondin etnografik të Institutit të Kulturës Popullore. E paraqita në dy variante. I pari ishte shumë patetik, i mbushur me krahasime të bazuara në mitologjinë greke dhe në artin botëror. Redaksia zgjodhi dhe botoi variantin e dytë, më të qetë, si më të përshtatshëm për lexuesin, sidomos për një objekt pa histori. Tashmë, enigma u zbulua. Varianti patetik i shkrimit është ky: NJË DATË ENIGMATIKE NË NJË FLA- MUR: 1 GUSHT 1919. Viti 1919 ka qenë për Shqipërinë viti kur patriotizmi u vesh kuq e zi. Thuajse asnjëherë më parë shpirti i këtij vendi të telendisur nga harbutëria e fqinjëve nuk kishte prodhuar një energji të tillë, që për nga përmasat të mund të krahasohej me një prelud revolucioni. Dhe e gjitha kjo se në tavolinën e fitimtarëve të luftës ishte servirur torta shqiptare, e gatuar sipas Traktatit të fshehtë të Londrës. E kujt nuk do t i pëlqente një copë? Shpeshherë, kur është puna e përfitimeve të fitimtarëve të luftërave, në tekstet e historisë gjen një shprehje tepër diplomatike, të mbushur me finesë aristokrati: Për të sistemuar interesat e tyre E për të sistemuar interesat e fitimtarëve të Luftës së parë botërore u mblodh në Paris në fillim të vitit 1919 Konferenca e Paqes. Kjo skulptore vigane, njëlloj si Moirat e mitologjisë, do të gdhendte edhe fatin shqiptar. Aty, në Paris, do të duhej të përdorej dalta e drejtësisë historike, dalta komb dhe ajo etnike, të formuara dhe të kalitura në rrjedhën brilante dhe të kuqe të shekujve, për të krijuar Galatean dhe jo Sobakieviçin. Në të tilla çështje gjithmonë fillohet me diplomaci. Diplomacia e bisedimeve kërkon një përfaqësi. Këtë përfaqësi e zgjodhi Kongresi i Durrësit. Ah ky Durrësi, ky baldakin i shkëlqyer i historisë së Shqipërisë! Në krye të delegacionit zyrtar ishte Turhan pashë Përmeti. Bashkëluftëtarët diplomatë të tij përfaqësonin të gjithë Shqipërinë. Historiania Valentina Duka e jep përbërjen e tij : Mehmet Konica, ministër i Punëve të Jashtme në Qeverinë e Durrësit, Mit hat Frashëri, Mihal Turtulli, imzot Luigj Bumçi, ipeshkëv i Lezhës dhe ministër pa Portofol në Qeverinë e Durrësit, si përfaqësues i Shqipërisë së Veriut dhe Mustafa Kruja, ministër i Postë-telegrafëve, si përfaqësues i Shqipërisë së Mesme. Ky ekip mbartte drithërimat e një kombi të tërë : ai i dinte vendimet e Konferencës së Londrës të vitit 1913,( ato që e lanë Shqipërinë në kufijtë e sotëm), ai i dinte edhe vendimet e Traktatit të fshehtë të Londrës të prillit njëmijë e nëntëqind e pesëmbëdhjetë të vlerësuara si Qefini i Shqipërisë. Lëkura e mumjes nuk është më e rrudhur nga çfarë do të katandisej Shqipëria nga këto ENIGMA E NJE FLAMURI Çfarë ndodhi me 1 gusht 1919? Pse nuk e përmend asnjë libër historie?! Studiuesi Frederik Stamati pas shkrimit që botoi më 23 gusht të vitit 2008 rreth enigmës së një flamuri që daton 1 GUSHT 1919, nuk reshti së kërkuari derisa ra në gjurmët e autorësinë së këtij flamuri. Për suplementin Rilindasi ai rrëfen aventurat e këtij zbulimi të rrallë Me këtë flamur jam njohur dymbëdhjetë vjet më parë, që në 1999-n. Trem- bëdhjetë vjet ai mbeti një enigmë, një skutë e errët e historisë së ruaj- tur në muzeologji. I nisur nga kuri- oziteti që nuk më linte të qetë dhe me shumë nga dëshira për të zbuluar origjinën e tij, u mora për një kohë të gjatë me të. Nuk lashë libër historie pa lexuar,, nuk lashë historian me emër pa e pyetur për të Frederik Stamati vendime. I vetëdijshëm për një betejë bajlozësh delegacioni ynë shpërtheu në një energji diplomatike superiore. Pavarësisht strategjive, qëllimi sublim ishte Shqipëria etnike, në mos, nga e keqja, gjunjëzim në vitin 1913. Uvertura e çështjes shqiptare u luajt në Komisionin për çështjet greke nga SHBA, Anglia, Franca dhe Italia. Në lidhje me kufirin jugor,-shkruan V. Duka,-pikëpamjet e katër fuqive të mëdha nuk ishin të njëjta. Italia ishte për kufijtë e 1913-s në Jug, Anglia dhe Franca ishin për dhënien e Korçës dhe Gjirokastrës, Greqisë, ndërsa SHBA-ja e quante Vlorën të mjaftueshme për Italinë; për Gjirokastrën mendonte t i ipej Greqisë Ah, kjo nuk mund të ishte një uverturë, opera u hap me një marsh funebër i kompozuar nga grykësia prej Ballauni e shteteve fqinjë. Filloi të pretendonte edhe Jugosllavia. Greqia, Italia dhe Jugosllavia! Shqipërisë i ishte vërsulur Cerberi; do të duhej Herakliu për ta shpëtuar. Ky Herakli do të lindte pak më vonë, por në ngjarje kohore që nuk përmblidhen në këtë shkrim. Me 12 shkurt 1919 delegacioni ynë i paraqiti Konferencës së Parisit memorandumin e parë, me 24 shkurt të dytin. Në këto memorandume ishte alarmi, protesta, shqetësimi kulmor, egërsia e një nëne të dëshpëruar, që mbron gjindjen e saj. Por njëlloj si xhelati për viktimën e tij askush nuk pyeste për apokalipsin shqiptar. Më 7 mars Turhan Pasha i shkroi kryeministrit francez, Klemansoit, që SHBA-së t i ipej mandati nga Lidhja e Kombeve për të administruar distriktet e diskutuara të hapësirës shqiptare. Më 14 prill u protestua përsëri me dy memorandume. Së bashku me delegacionin protestonin edhe përfaqësuesit e shqiptarëve të Amerikës, të Kosovës, të Rumanisë, të Turqisë, etj. Me 16 prill protestonte edhe Esat Pasha, që e konsideronte veten si kryetar të qeverisë shqiptare në mërgim. Raporti i Komisionit të ekspertëve, që u paraqit në atë kohë, ishte një pretencë pirati. Italia u shpreh për kufirin e vitit 1913. Franca, njëlloj si spektatorët për gladiator-
SUPLEMENT JAVOR I HISTORIA E diel, 27 maj 2012 19 www.shqiptarja.com in e plagosur uli gishtin poshtë për Shqipërinë e jugut: kjo do t i kalonte Greqisë. Të njëjtin vendim dha edhe Anglia. Po kështu edhe Amerika. Shqipëria po kafshohej me dhëmbët e krokodilit: ai nuk e hap gojën pa e këputur llokmën. Duhej zbrazur një pushkë. Këtë e bëri Italia. Ajo u bazua në broshurën e vitit 1915 mbi Shqipërinë dhe Malin e Zi të botuar nga Komisioni Gjeografik i Shërbimit Gjeografik të Ushtrisë, të Ministrisë së Luftës së Francës, ku thuhej se banorët me etni greke formonin vetëm dy grupe të vogla në afërsi të Gjirokastrës dhe Delvinës. Kështu, logjikës greke i u ndez fitili i fuçisë së barutit. ªështja shqiptare u ngatërrua më keq se në labirinthet e Minotaurit. ªfarë fortune në këtë oqean pa brigje, edhe më e furishme nga ato që pikturon Turneri! Përfaqësia shqiptare ishte si një varkë kreshtave të dallgëve, ku marinarët e saj të dëshpëruar mbledhin velat, e shtrëngojnë timonin për të shpëtuar nga fundi tragjik. Në këtë fortunë vetëm një, imzot Luigj Bumçi, u tregua kapiten. Kleriku i pa diskretituar hodhi mbi rrobën e priftit pelerinën e zyrtarit për të drejtuar i mandatuar nga Durrësi negociatën shqiptare. Shqipëria e nemitur mbante frymën. Teli ishte tendosur, duhej vetëm një akord. Ishte një kohë kushtrimi, kur tingujt e kambanës drithërojnë qënien, e ngurtësojnë në pritjen befasuese, mbas së cilës energjia e shpirtit kalon në shpërthim. Shpirti po shpërthente! Në Shkodër, në Durrës, në Gjirokastër, që nga veriu në jug, patriotizmi përjetoi ngritjen me flatra. Apogjeu i kësaj ngritje ishin klubet patriotike Vllaznia. Programi tyre ishte kulturor. Por fasada e tyre e zbukuruar me simbolet e muzave nuk mund të mbyllte përbrenda aromën politike. Në to u bashkuan shqiptarët. Një klub i tillë u krijua edhe në Durrës në 1919. Historiani Sali Hidri, duke shfletuar arkivin e Muzeut të Durrësit, boton këtë shënim të Ali Riza Kosovës, drejtor i atëhershëm i Doganës së qytetit të Durrësit; Në vitin 1919 me të ndjerin Kasem Durrësi, hapëm në Durrës klubin Vllaznia me frymë patriotike kundër pretendimeve të Italisë. Bashkëkohës të A.R. Kosovës e quajn atë klubi Shpëtimi. A nuk ishte ky ideali i vërtetë i vitit 1919? Më 29 korrik Tittoni dhe Venizellosi, ministrat e jashtëm të Italisë dhe Greqisë, hodhën në Paris firmat në një marrëveshje sipas së cilës Italia do të mbështeste në konferencë kërkesën greke për aneksimin e Korçës dhe Gjirokastrës, kurse Greqia do të përkrahte idenë e mandatit Italian mbi Shqipërinë. Kishte edhe gjëra të tjera që lidheshin me Sarandën dhe Kanalin e Korfuzit. Si kështu, Italia, që deri në atë kohë kishte kundërshtuar Greqinë? Sa e saktë që ka qenë ajo thënia e Gjergj Fishtës për politikën! Më 30 korrik kryeministri i Italisë Nitti, i telegrafonte Tittonit në Paris: Edhe në qoftë se zërat e përhapur se shqiptarët përgatisin një lëvizje të armatosur kundër italianëve për të kundërshtuar mandatin që konferenca mund t i ipte Italisë janë të rreme ose të tepruara, nga shumë shenja të tjera është e qartë se gjendja tonë në Shqipëri është e keqe, mbi të gjitha gjendja morale. Atje ka sot ethe të një shqiptarizmi kaq të nxehtë sa i ka bërë edhe më të rënda pasojat e botimit të Traktatit të Londrës * * * Në këto ethe shqiptarizmi u krijua ky flamur. Është flakë i kuq, me një të kuqe të ndezur, si zjarr. Ai përmban një thirrmë : RROFT SHQIPNIA! Dhe poshtë saj: 1 GUSHT 1919. Çfarë ndodhi me 1 gusht 1919? Asnjë libër historie nuk e përmend. Askush nuk e mban mend, askush nuk e trashëgon në kujtime. Kjo datë enigmatike, si qelizë fosforeshente e jetës shqiptare të vitit 1919, duhet të ndriçohet për të përshkënditur me rrezatimin e saj, si mijëra, e mijëra ngjarje të tjera, sfondin e kuq të historisë. Flamuri është i gjatë 156 cm. dhe i gjerë 90. Për ta realizuar janë qepur njëra mbi tjetrën dy pëlhura mëndafshi të një cilësie shumë të lartë. Në buzina varen xhufka të vogla kuq e zi; katër prej tyre, në të katër qoshet, janë më të mëdha. Në të dy Flamuri i zbuluar anët ka të njëjtën pamje. Në mes është pikturuar me tempera shqiponja, e nën të thirrja dhe data. Shqiponja ndryshon nga ajo zyrtare. Në atë kohë akoma nuk kishte një ligj, që të përcaktonte formën e simboleve. Në se do ta shikojmë me kujdes do të vërejmë se në këtë. flamur nuk ka vend për të futur shtizën, as litarin. A mos vallë ka qenë një si pano, apo banderolë manifestimi? Ku pra, ku është përdorur? I një mendimi tjetër është historiani Shyqyri Vlashi. Ai, duke u bazuar në botimin e Sejfi Vllamasit, i a atribon këtë flamur shoqërisë Drita të krijuar në Tiranë nga Osman Myderzi, shoqëri patriotike, e cila me përpjekjet e saj të mëdha, i ka bërë shërbime të mëdha çështjes kombëtare me luftrat e saj kundër politikës proteksioniste të Qeverisë së Durrësit dhe për mbledhjen e Kongresit të Lushnjes. Këtë mendim, në të cilin këmbëngul ende Sh. Vlashi ma çfaqi gjatë një bisede personale. Një ditë Sali Hidri më pyeti: Si shkruan, rroft, apo rrnoft? Se Durrësi përdorte fjalën rrnoft. Ndërsa historiani Muhin ªami më thonte se data 1 gusht 1919 në flamur, nuk mund Flamuri është i gjatë 156 cm dhe i gjerë 90. Për ta realizuar janë qepur njëra mbi tjetrën dy pëlhura mëndafshi të një cilësie shumë të lartë. Në buzina varen xhufka të vogla kuq e zi; i; katër prej tyre, në të katër qoshet, janë më të mëdha. Në të dy anët ka të njëjtën pamje. Në mes është pikturuar me tempera shqiponja, e nën të thirrja dhe data të jetë jehonë e një ngjarje kaq të pranishme si marrëveshja Tittoni-Venizellos, e cila do të merrej vesh më vonë. I kujt pra ka qenë ky flamur? Ndërsa hamendësimet vazhdojnë të pluskojnë mbi oqeanin e dijeve, le të thomi se është flamur i patriotizmit shqiptar të viti 1919, derisa burimet arkivore të japin një autorësi. * * * Ky flamur ruhet në fondin etnografik të Institutit të Kulturës Popullore. shtë bërë pjesë e tij në vitin 1946, kur u dorëzua për ruajtje në Institutin e Shkencave. Studiuesi Jaho Brahaj mendon se ka qenë pjesë e koleksionit të famshëm të Eqerem Bej Vlorës. Dhjetë vjet më parë, mbas një inondate, pësoi nga myku dhe lagështia. Ah, çfarë kemi hequr atëherë! Ndërhyrjet e menjëhershme laboratorike e shpëtuan dhe sot ai ruhet mirë. Veçse boja tempera, me të cilën është realizuar shqiponja dhe shkrimi, është plasaritur prej kohësh. * * * Me këtë flamur jam njohur dymbëdhjetë vjet më parë, që në 1999-n. Trembëdhjetë vjet ai mbeti një enigmë, një skutë e errët e historisë së ruajtur në muzeologji. I nisur nga kurioziteti që nuk më linte të qetë dhe me shumë nga dëshira për të zbuluar origjinën e tij, u mora për një kohë të gjatë me të. Nuk lashë libër historie pa lexuar, nuk lashë historian me emër pa e pyetur për të. Megjithatë, asgjë. Ndonëse ngjarjet e asaj periudhe na shtynin në shoqërinë Shpëtimi të Durrësit, thënia e Z. Sali Hidri se Durrësi në atë kohë thonte rrnoftë dhe jo rroftë, e mbante pikëpyetjen përpara përcaktimit përfundimtar. Dy vjet më parë rashë në një dokument të ruajtur në Arkivin e Shtetit ku thuhej se në vitin 1931 Muzeut Kombëtar i ishte dhuruar flamuri i shoqërisë Djelmënija e Stambollit. Duke përzgjedhur flamujt që ruheshin në fondin etnografik të Qendrës së Studimeve Albanologjike mbeteshin vetëm tre të papërcaktuar ende. Njëri prej tyre ishte edhe ky. Shfletova botimet për shoqatat shqiptare, këtu dhe jashtë Shqipërisë. Përsëri asgjë. Atëherë iu drejtova të gjithë koleksionistëve që njihja. Dhe ja, njëri prej tyre, më i riu, Z. Niko Kotherja, më tregoi një fotografi me flamur të shoqërisë Djelmënija e Stambollit. E njoha menjëherë flamurin enigmë, duke ndjerë edhe emocionet e rastit. Dhe tani po i kthehem edhe një herë dokumentit që gjeta në Arkivin e Shtetit. Nuk më pëlqen që t i komentoj dokumentet, prandaj po e citoj ashtu si«është: ASH. Nr. fondit 380. Viti 1931. Dosja 129. Titulli: Bashkija e Tiranës. Raport për veprimtarinë e Bibliotekës Kombëtare dhe muzeumit. Në faqen 11, zëri BEGATIME TE MUZEJESE; pika 3) Dhurata e Zotit Riza Drini, Kryetar i Komunës së Voskopojësë: 1 flamur të Shoqërijës Djelmënija të Stambollitë (1919-1921). Në atë periudhë kohore u krijuan disa shoqata Djelmënija, në Shqipëri, por ja, edhe jashtë saj. Dhe e gjitha nga situate politike. Nuk kam gjë tjetër për të shtuar për historinë e flamurit, ve«atyre të botuara në gazetë katër vjet më parë. Ndoshta ndokush tjetër do të merret me historinë e shoqatës për të zbuluar kuriozitetet historike të saj, me të cilat mund të lartësohet vlera dhe emocionet që të ngjall flamuri. Por dua të them se pa fotografinë që më dha Z. Niko Kotherja, do të ishte e pamundur që të bëhej identifikimi i pritur prej kohësh. Dhe për këtë dua ta falënderoj përzemërsisht studiuesin dhe koleksionistin e ri, duke e vënë emrin e tij përbri emrit tim në meritën e zbulimit. Së fundmi, po tregoj se si u bë pjesë e fondit etnografik. Tashmë e dimë se ai vjen nga Muzeu Kombëtar. Në vitin 1946 materialet e atij muzeumi i u dorëzuan Institutit të Shkencave, i cili do të organizonte edhe muzeumin e ri. Por me sa duket nuk u hartua ndonjë dokument, që do të tregonte origjinën, kështu që ai dhe flamuj të tjerë mbetën pa biografi. Pastaj, në vitin 1957, me krijimin e Universitetit të Tiranës dhe Institutit të histori-gjuhësisë, i kaluan fondit etnografik, ku ruhen edhe sot.
20 www.shqiptarja.com E diel, 27 maj 2012 SUPLEMENT DEBATI JAVOR I REPLIKË E DETYRUAR Nasho Jorgaqi M e sa duket prirja për të falsi fikuar është një ves apo një handikap i pandarë i karakterit të Çelo Hoxhës. Opinioni publik është njohur tanimë me falsifikimin që i bëri ai identitetit të një qytetari të Tiranës gjatë zgjedhjeve të para do viteve, për të cilën u padit edhe penalisht. Mbaj mend që ky skandal, me sa mora vesh, e tronditi dhe e vuri në pozitë të vështirë Çelon. Por ç është e vërteta nuk hoqi dorë nga vesi, sepse me kohë zbuloi një terren tjetër për t u marrë me falsifikime dhe kjo ishte fusha e gjurmimeve të ashtuquajtura historike. Në këtë fushë atij iu duk se gjeti veten: të shfletonte shtypin e traditës dhe të publikonte materiale nëpër gazeta, kryesisht për qëllime thjeshtë politike, larg çdo kriteri shkencor. Kështu, ai ka kohë që ka hapur Dosjerin e shfletimeve dhe zbulimeve të tij. Për çdo lexues serioz e gjitha kjo është një katrahurë e vërtetë, një kasaphanë faktesh e të dhënash me komente të neveritshme dhe interpretime gjasme objektive, me shtrembërime, gjymtime dhe falsifikime flagrante, që shkelin e fyejnë etikën dhe të vërtetën shkencore. Por ja që ky është autori i Dosjerit që shfaqet gati për ditë në shtyp. Prej këtij Dosjeri kohët e fundit më goditi papritur shkrimi i Çelos me titullin tronditës Qemal Stafa ka qenë fashist, e dokumentuar. Nuk i besova syve, por shpejt e mblodha veten dhe thashë nën zë: Deri këtu të arrijë gënjeshtra politike! Çelo Hoxha kish zgjedhur ditën e shenjtë të 70 vjetorit të flijimit të Qemal Stafës për ta shpallur atë fashist përpara shqiptarëve. Ky mi, i dalë nga gazetat e pluhurosura fashiste, tentonte të përdhoste staturën monumentale të heroit tonë. O tempores, o mores! Çfarë kish ndodhur? Çelua, duke shfletuar gazetën Fashizmi të vitit 1939, kish hasur të botuar në faqet e saj skicën letrare Rreze frengjijash që mbante emrin Qemal Stafa. E mora me mend ngazëllimin e tij kur i ka zënë syri këtë shkrim. S kish damkosje më të madhe për komunistët shqiptarë që heroi i tyre emblematik kish bashkëpunuar me një fletushkë fashiste! Asnjë keqardhje, asnjë trishtim, asnjë zhgënjim. Përkundrazi, një triumf, paçka se Qemali ishte shqiptar, kish gjakun e tij dhe qe flijuar për lirinë e atdheut. Në çast mendja e Çelos filloi të punojë mbrapsht: ta shpallte sa më parë publikisht deliktin e rëndë të heroit. Dhe pa e zgjatur e pa u thelluar, pa hulumtuar më tej, i mbërthyer nga ethet e hakmarrjes, cinik e i pamëshirshëm, u vu të shkruajë, të fantazojë e të sajojë. Madje të shpifë, të shfrejë, të flasë për gjëra krejt të paqena, ngarkuar me mllefe politike. Pra, të shkelë pa mëshirë mbi kujtimin e njërit prej figurave më idealiste të historisë sonë moderne. Por si është e vërteta? Me që kam pasur nderin dhe fatin të jem marrë me hulumtimin dhe studimin e jetës së Qemal Stafës, e konsideroj për detyrë t ia bëj të njohur opinionit, sidomos brezave të rinj, këtë të vërtetë. Në faqen letrare të gazetës Fashizmi të datës 1 tetor 1939 u pa e botuar skica letrare Rreze frengjijash e Qemalit. Ishte gjashtëmujori i parë i pushtimit fashist, kur fanfarat e propagandës demagogjike qenë në kulmin e tyre, siç bëheshin shumë manovra për të tërhequr dhe kompromentuar figura nga radhët e intelektualëve patriotë. Qemali, i sapo dalë nga burgu dhe i njohur si antizogist për emrin e nderuar që QEMAL STAFA Cinizmi dhe padija e Çelo Hoxhës Qemal Stafa tablo e Bukurosh Sejdinit 1964 gëzonte, do të përballej në këtë kohë jo një herë me orvatjet lajkatare të organizatorit të rinisë fashiste Xhovani Xhir. Por ai do t i refuzonte burrërisht. Ndërkaq, së bashku me Vasil Shanton do të drejtonin grupin komunist të Shkodrës dhe do të përgatiteshin për detyrat që i prisnin në kushtet e pushtimit. Edhe pse i papunë, ai nuk do të pranonte asnjë lloj nëpunësie që i ofronte administrata kuislinge. Nga ana tjetër, Qemali nuk do t i shkëpuste lidhjet me letërsinë, do të lexonte e do të shkruante. Shkrimet e kësaj kohe për fat të keq nuk i kanë shpëtuar rrebeshit fashist që përfshiu dhe shtëpinë e tij. I vetmi dorëshkrim që ka arritur është një ese e shkruar për Skënderbeun. Evokimi i kësaj figure në kohën e vështirë që kalonte vendi ishte kuptimplotë. Por asnjë shkrim nuk jep për botim, ua lexon vetëm shokëve tepër të afërt dhe i kyç në sirtar. Ai mbyll veshët para thirrjeve të shtypit fashist për bashkëpunim. Madje i shikon me përbuzje firmat e disa letrarëve që botonin nëpër gazetat e ditës. Ai këshillon që t u qëndrojnë larg këtyre kurtheve që ngrenë fashistët. Por këta të fundit çfarë nuk bëjnë që ta përlyejnë politikisht Qemalin. Atëherë u gjet një bashkënxënës i tij i viteve të gjimnazit të Shkodrës, Lazër Radi, që punonte redaktor në gazetën Fashizmi dhe ruante një fletore me shkrime letrare të Qemalit nga koha e shkollës, që t i komprometonte emrin. Ky, pabesisht dhe arbitrarisht, shkëputi nga fletorja skicën letrare Rreze frengjijash dhe e botoi në gazetën Fashizmi. Merret me mend zemërimi dhe revolta e Qemalit. Ishte një incident i rëndë, i thurur djallëzisht nga gjerarkët fashistë për të mashtruar opinionin dhe për ta përlyer figurën e tij të nderuar... Sipas kujtimeve të vëllait, Alaudinit, Qemali menjëherë pas botimit të shkrimit i dërgoi një letër proteste drejtorisë së fletushkës Fashizmi, nëpërmjet të cilës kërkonte që të botohej një shënim përgënjeshtrues se shkrimi ishte publikuar pa lejen e autorit. Veç kësaj, ai do t i shkruante dhe një letër Lazër Radit, me një zemërim të përmbajtur që ia diktonin pozita dhe rrethanat e kohës, ku mes të tjerash i thotë: Me çudi të madhe para disa ditësh kam parë shkrimin Rreze frengjijash që mbante nënshkrimin tim. Ti e din vetë se rregullat ma elementare të publicitetit dhe parimet ma të para të burrnisë shqiptare, nuk lejojnë në asnjë mënyrë të përdoren emri dhe pena e huej, pa qenë kjo në dijeni të interesuemit. Tue qenë se vetën ti e ke pasë shkrimin tim që nga koha e vjetër e Shkodrës, të drejtohem tue të këshilluem të bajsh një gjest, me të cilin të dëftesh se atë shkrim e ke botue ti, pa pyetë të nënëshkuemin. Përndryshe, përgjegjësia bie mbi ty. Po të them se nuk do të lejoj kurrë që të bahen në emnin tim veprime për të cilat nuk kam as ma të voglën dijeni. Lazër Radi heshti, siç s u ndje as redaksia e gazetës. Qëllimi ishte arritur dhe qëllimi justifikon mjetin. E ç mund të bënte Qemali kur rendi fashist atëherë në Shqipëri nuk desh t ia dinte për të drejta, për principe e rregulla, për etikë elementare. Një akt i tillë do t ia rriste më shumë urrejtjen Qemalit ndaj pushtuesve fashistë dhe do ta mobilizonte më tej në luftë kundër tyre. Kjo është e vërteta që nuk e di Çelo Hoxha dhe s ka si ta dijë, pasi ai di të merret vetëm me shfletime gazetash dhe të shfryjë mllefe antikombëtare për t i sjellë shërbime politikës revanshiste të ditës.