Türkiye nin Patriot Füzelerine Ýhtiyacý Var mý? Aleaddin Parmaksýz (*) Gündeme düþen Türkiye'nin ABD'den 7.8 milyar dolarlýk maliyete ulaþan Patriot füzeleri alacaðý ve ABD yönetiminin satýþýn onaylanmasý için Amerikan Kongresi ne talepte bulunduðu haberi Türk kamuoyunda yaygýn tartýþmalara neden oldu. Bu incelemenin birkaç amacý bulunduðundan uzunca bir inceleme olacaktýr. Tehdit nedir? Ýran Türkiye için bir tehdit midir? Mevcut tehditler kapsamýnda Türkiye'nin Patriot füzelerine ihtiyacý var mýdýr? Silahlanma mekanizmalarý nasýl çalýþýr, kararlar nasýl alýnýr? Olayýn ekonomik ve siyasî yönleri nelerdir kýsaca yaþadýðým tarihsel iki olay da aktarýlarak konu incelenecektir. Anlaþýlmayý kolaylaþtýrmak açýsýndan konu: I)Tehditler göz önünde bulundurularak teknik yönü ile Patriot Füzelerine ihtiyaç olup olmadýðý, II)Ortadoðu Coðrafyasý(olayýn siyasî boyutlarý olarak), III)Ekonomik boyutlar olmak üzere üç ana baþlýk altýnda incelenecektir. I) Tehdit Deðerlendirmesi Zemininde Teknik Açýdan Patriot Füzelerine Ýhtiyaç Var mý? Bir silah sistemine ihtiyaç olup olmadýðýný belirleyen birinci faktör ülkeye yönelik tehdit ve bu tehdidin ortadan kaldýrýlmasý için alýnacak tedbirlerdir. Askerler savunma açýsýndan tehdidi minimize etmek isterler, bu onlarýn görevidir. Yani Ordu ülkeye yönelik olabilecek bütün tehdit ve risk ihtimallerini kýsa orta ve uzun vadeli olarak deðerlendirerek bu tehditleri ortadan kaldýrarak ülkenin bekasýný saðlayacak tedbirleri geliþtirir. (*) E. Tümg., 21. Yüzyýl Türkiye Enstitüsü Yönetim Kurulu Üyesi ve Millî Güvenlik Araþtýrmalarý Bölümü Baþkaný [23]
Aleaddin Parmaksýz Bu tedbirlerin içine, savunma sanayinin geliþmiþlik durumuna göre ihtiyaç olan sistemlerin milli olarak üretimi, ortak üretim veya satýn almasý girer. Bu sadece olayýn kamuoyunca görünen yüzüdür. Görünmeyen ve çok ö- nemli diðer yüzü de bu plânlamaya uygun sistemi kullanacak personelin yetiþtirilmesi, sistemin idamesini saðlayacak lojistik sistemin kurulmasýdýr ki bazen bunun gerçekleþtirilmesi yýllar alýr. Bu nedenle sistemlerin temini hakkýnda ilke kararý alýndýðýnda Silahlý Kuvvetler personel yetiþtirmeye baþlamalýdýr. Aksi halde sistem envantere girdiðinde onu kullanacak personel bulunmaz. NATO ve Dünyanýn bütün geliþmiþ ordularýnda hava savunma sistemleri üç kademelidir. Bunlar; alçak irtifa hava savunma sistemleri, orta irtifa hava savunma sistemleri, yüksek irtifa hava savunma sistemleridir. Alçak irtifa hava savunma sistemleri, klasik hava savunma silahlarý ile kýsa menzilli füzelerden oluþan bir sistemdir. Orta irtifa hava savunma sistemleri ise menzili daha uzun bazý füzeler ile hava savunma uçaklarýnýn oluþturduðu bir sistemdir. Yüksek irtifa hava savunmasý ise daha uzun menzilli(patriot, S-300 benzeri) füzeler sistemi ile hava savunma uçaklarýndan oluþur. füze sistemleri genelde uzaydaki bilgi saðlayan uydularla desteklenir. Eðer ciddî bir tehdit ile karþý karþýya iseniz ve o tehdidin kullanýlacaðý ortam sizin göklerinizse, savunamadýðýnýz gökleriniz sizin deðildir ve hasmýnýz orayý size karþý kullanýr. Açýklanan yöntem klasik anlamda hava savunmasýnda plânlamaya esas alýnmak zorundadýr. Tehdit nedir? Askerî anlamda tehdit, ulusal menfaatlerimizin çatýþtýðý bir ülkenin elinde bulunan ve kullandýðý zaman bizim bekamýzý tehlikeye sokan imkân kabiliyetlerdir. Ordu açýsýndan tehdit hasým devletin silahlý kuvvetlerinin imkân ve kabiliyetleridir. 21. yüzyýlda tehditler ve riskler sadece hasým ordulardan kaynaklanmaz. Tehdit nasýl belirlenir? Bu konu TSK tarafýndan sürekli yapýlan bir deðerlendirmedir. Türkiye'ya yönelik tehditler sürekli analiz edilerek ana deðiþiklikler varsa konuyu MGK'ya getirerek karar alýnmasýný teklif eder. Patriot füzelerinin ihtiyaç olarak belirlenmesi için MGK'nýn Ýran'ý Türkiye için tehdit olarak belirleyip buna yönelik tedbirlerin alýnmasýný hükümete tavsiye etmiþ, hükümet de bu konudaki siyasî deðerlendirmelerini yaparak tedbirler geliþtirmesini TSK'dan talep etmiþ olmasý gerekir. Normal çark bu þekilde döner veya TSK tehdidi ortaya koyarak alýnmasý gerekli tedbirleri teklif eder. Bu teklifler doðrultusunda sistem üretilecek mi satýn mý alýnacak çalýþmalarý yapýldýktan sonra Savunma [24] 21. YÜZYIL E kim 2009
Türkiye'nin Patriot Füzelerine Ýhtiyacý Var mý? Sanayi Müsteþarlýðý bu konuda görevlendirilir. Böyle bir deðerlendirme yapýlýp yapýlmadýðýný bilmiyoruz. Ancak siyasî iktidarýn özellikle Kýbrýs ve Ermenistan konusunda yanlýþ uygulamalarý olsa da dýþ politikada ortaya koyduðu temel bir görüþ vardýr: Komþularý ile olan sorunlarý çözerek sýfýr sorunlu komþular haline getirmek. Klasik anlamda bir savunma plânlamasýndan hareket edersek Türkiye'- nin yüksek irtifa hava savunmasýnda zafiyet vardýr. Ancak Varþova Paktý nýn daðýlmasýndan sonra artýk dünyadaki tehdit algýlamalarý deðiþmiþ salt komþularýn silahlanmasý bir tehdit olmaktan çýkmýþtýr. Bunun yerine ekonomik çýkarlarýn korunmasý öncelikli hale gelmiþtir. Bu nedenle ülkelere saldýrý ya ekonomik olarak yapýlýr ya da psikolojik harekâtla desteklenmiþ elitlerin beynine yapýlan bilgi savaþýyla gerçekleþtirilir. Günümüzde ekonomik mücadele ve ekonominin can damarý olan ham madde kaynaklarýna eriþim daha öncelikli hale gelmiþtir. Yüksek irtifa hava savunmasýndaki zafiyet Varþova Paktý yýkýlmadan çok ciddi olarak deðerlendirilebilirdi. Zira Sovyetlerin sýcak denizlere inmek perspektifinde geliþtirdiði silah sistemleri ve füzeler ülkemiz açýsýndan ciddî bir tehditti. Þimdi kimse Rusya'nýn en azýndan orta vadede bu þekilde tekrar ortaya çýkacaðýný iddia edemez. O halde haberlerde söz edildiði gibi, Ýran'ýn nükleer silahlanmasý ve füze sistemlerini geliþtirmesi Türki-ye için tehdit mi? sorusunu sormamýz gerekir. 21. YÜZYIL E kim 2009 [25]
Bu soruya yalýn olarak askeri güç mukayesesi projeksiyonunda verilebilecek cevap evet, tehdittir. Ancak iki ülke arasýndaki tarihi iliþkilerin geliþimi, sosyal yapý, inanç anlayýþý, ekonomik ve politik iliþkiler ile en önemlisi geleceðe iliþkin ortak çýkarlar bir ülkenin tehdit kategorisine alýnýp alýnmamasýna etki eder. II) Orta Doðu Coðrafyasý ve Olayýn Tarihi ve Siyasî Boyutu Ýran nüfusunun önemli bir bölümü Türk asýllý olup bunun dýþýnda kalan Farslar'ýn da halk olarak Türklere bakýþýnýn negatif olduðu gibi bir iddiayý destekleyecek bilimsel veri elimizde yoktur. Aleaddin Parmaksýz Ýran ile Türkiye arasýnda 1639 yýlýnda imzalanan Kasr-ý Þirin antlaþmasýndan bu yana toprak talepli bir çatýþma olmamýþtýr. Ayrýca, Ýran nüfusunun önemli bir bölümü Türk asýllý olup bunun dýþýnda kalan Farslar'ýn da halk olarak Türklere bakýþýnýn negatif olduðu gibi bir iddiayý destekleyecek bilimsel veri elimizde yoktur. Ýran'ýn inanç yapýsý ile Türkiye'ninki oldukça farklýdýr. Ancak bu farklý inançlar politik arenaya taþýnmadýðý sürece bir sorun yaratmamýþtýr. Sorun 1980'de iktidara gelen Humeyni ve onu takip eden yöneticilerin, özellikle 20 yýl boyunca rejim ihracýna yönelik politikalarýndan kaynaklanan bir anlaþmazlýktýr. Bu rejim ihracý en çok Türkiye'ye yönelik olmuþ, saldýrýlar en ziyade cumhuriyete ve onun kurucusuna yöneltilmiþtir. Halen de bu saldýrýlar bazen yapýlmakta, þuur altlarýndan kolayca atýlamamakta, ülkemize gelen Ýranlý yetkililer Anýtkabir e gitmemektedirler. Ancak kimse bunlarý önlemenin yolunun Patriot füzesi almak olduðunu söyleyemez. Özetle Ýran bizim için silahlanmýyor. Ýran dünyanýn ekonomik kaynaklý paylaþým savaþýnda zengin petrol yataklarý nedeniyle hedef olduðunun farkýndadýr. Irak'ýn baþýna gelenlerin kendi baþýna gelmesini istemediði için caydýrýcý bir güç elde etmeye çalýþýyor. 1956'da petrol þirketlerini millileþtiren Musaddýk'a yapýlanlar da Ýranlý yöneticilerin stratejik hafýzalarýnýn derinliklerinde durmaktadýr. Yoksa Ýran, Ortadoðu daki diðer devletler gibi paylaþýma ve sömürüye açýk olsa ABD'nin en büyük müttefiki olur. Türkiye ile Ýran arasýndaki ekonomik iliþkiler her geçen gün artarken, coðrafyasý nedeniyle birçok konuda Ýran ülkemize baðýmlýyken ve aramýzda ciddî bir anlaþmazlýk yokken Ýran neden Türkiye'yi karþýsýna alsýn? Ýran açýsýndan Türkiye'yi karþýsýna alacak, yani bizi tehdit olarak görmesine neden olacak politik ve askeri durum söz konusu deðildir. Ancak Ýran bölgede büyük ve etkili bir güç olmak istemektedir. Bu konuda da kendisine rakip [26] 21. YÜZYIL E kim 2009
Türkiye'nin Patriot Füzelerine Ýhtiyacý Var mý? olarak Tür-kiye'yi gördüðünden ideolojik ve ekonomik anlamda belli bir mücadele yürütmüþtür ve halen de yürütmektedir. Ancak Ýran Silahlý Kuvvetleri ve Ýran ekonomisi Türkiye'ye karþý bir savaþý göze alýp sürdürecek imkân ve kabiliyette deðilken neden birkaç füze ile ülkemizi tehdit etsin? Geleceðe yönelik ortak çýkarlar açýsýndan konuya baktýðýmýz zaman Varþova Paktý'nýn yýkýlmasýndan sonra ortaya çýkan Avrasya coðrafyasýnda ortaya çýkan politik durum ve ekonomik imkânlar bu bölgede iki ülkenin mümkün olduðu kadar çýkarlarýný bir birine yaklaþtýrarak ortak hareket etmesini gerektirmektedir. Kafkaslarda istikrar ancak böyle saðlanabileceði gibi BOP'un engellenmesi de ancak bu þekilde olur. Dýþiþleri Bakanlýðý da 21. YÜZYIL Ekim 2009 [27]
Ýran'la iliþkileri geliþtirmek için büyük çaba harcamakta olup yavaþ da olsa bu konuda yol alýnmaktadýr. Amerika'nýn Savaþ Manipülasyonlarý Güney Kore de ilk demokratik seçim 1993 yýlýnda yapýlmýþ ve Kim Yongsam Baþkan seçilmiþtir. Baþkan seçim propagandasýnda iki sloganý öne çýkarýr. Eðer seçilirse Güney Korelilerce kutsal dað olarak kabul edilen ve Seul'un ortasýnda bulunan Namsan daðýndaki yabancýlar buradan çýkarýlýp evler yýkýlacak ve burasý halka açýk yeþil alan yapýlacaktý. Ýkincisi de Güney Kore'de Amerika'nýn askerî varlýðýna son verileceði propagandasýydý. A- merika'nýn BM kapsamýnda 8. Ordusu Güney Kore de konuþludur. Güney Kore Silahlý Kuvvetleri Kore savaþýndan 1995 yýlýna kadar bu ordunun harekât komutasýnda kalmýþ ve ancak 1995 yýlýnda millî komutaya geçmiþtir. Amerika'nýn BM kapsamýnda 8. Ordusu Güney Kore de konuþludur. Güney Kore Silahlý Kuvvetleri Kore savaþýndan 1995 yýlýna kadar bu ordunun harekât komutasýnda kalmýþ ve ancak 1995 yýlýnda millî komutaya geçmiþtir. Aleaddin Parmaksýz Kim Yongsam seçimi kazanmýþtýr. Seçimlerden sonra Namsan Daðý ndaki bütün apartmanlar ve villalar yýkýldý. Bu arada Amerika ile askerlerin geri çekilmesi için yapýlan görüþmelerde mutabakat saðlandý ve 44 bin olan Amerikan askeri sayýsý 38 bin civarýna düþürüldü. 1994 yýlýnda tampon bölgede sürdürülen barýþ görüþmeleri çýkmaza girdi ve arkasýndan Amerikan gazetelerinde Kuzey Kore'nin nükleer kabiliyet kazandýðý ve Güneye saldýrabileceðine dair hafiften yayýnlar baþladý. Daha sonra bu yayýnlar hýzla artarak Güney Kore'de önce Ýngilizce yayýn yapan daha sonra da Korece yayýn yapan gazetelere sýçradý. Olayýn ciddiyetine inandýrmak maksadýyla ABD tarafýndan Amerikan üslerini hava ve füze saldýrýlarýna karþý korumak maksadýyla Patriot bataryalarý yerleþtirildi. Amerikan Büyükelçiliði tarafýndan NATO ülke Büyükelçiliklerine, savaþ çýkmasý halinde hava alanlarýnýn kapatýlacaðý, dost ve müttefik ülke diplomatlarýnýn Amerikan üslerine tahliye edilebileceði gibi söylemler geliþtirildi. Hatta gayri resmi olarak böyle bir savaþ çýkarsa Türkiye'nin 1950 de olduðu gibi Kore'ye yardýma gelip gelmeyeceði soruldu. Her gün haberlerle tansiyon yükseliyor televizyonlarda düzenlenen açýk oturumlar Korelileri iyice endiþelendiriyordu. Aslýnda televizyonlar kontrol altýndaydý ancak Ýngilizce yayýn yapan Amerikan ordu kanalý AFKN olayý sürekli gündemde tutarak körüklüyordu. Güney Kore gazeteleri endiþe [28] 21. YÜZYIL E kim 2009
Türkiye'nin Patriot Füzelerine Ýhtiyacý Var mý? içinde Kuzeye çok yakýn olan sanayinin nasýl saldýrýlardan korunacaðýný iþlemeye baþladý. Heyecan yavaþ, yavaþ halka mal ediliyordu. Nihayet Güney Kore sanayi tesislerinin hava savunmasýný saðlamak maksadýyla bir batarya Patriot füze savunma sistemi satýn almak istedi. Ancak Amerikalýlar buna yanaþmadý ve Sizin ihtiyacýnýz altý tabur dediler. Halk savaþ psikozuna girince Baþkan Kim Yongsam ABD yi ziyaret etti. ABD, Koreli dostlarýmýz istediði sürece biz onlarý terk etmeyiz þeklinde açýklama yaptý. Böylece askerlerin çekilmesi bir lütuf olarak durduruldu ve 6 Tabur Patriot Füzesavar sistemi yaklaþýk 6 milyar Dolar bedelle Güney Kore'ye satýldý. Baþkan Kim Yongsam ABD'den döndükten sonra savaþ tamtamlarý yavaþladý. Bir ay sonra da unutuldu. Benzer bir psikolojik savaþ oyunu Irak için iþgali öncesinde yapýldý. Irak ta kimyasal ve biyolojik silahlarýn tespit edildiði yalaný BM de dillendirildi. Savaþtan sonra da bir þey 21. YÜZYIL Ekim 2009 [29]
bulunamadý. Þimdi, ülkemizde de ayný manipülasyonlar yapýlýyor mu diye düþünmek gerekmektedir. III) Ekonomik açýdan konunun incelenmesi Patriot füzelerinin satýn alýnmasý için bahsedilen rakamlar içinden geçilen küresel kriz döneminde Türk ekonomisinin kaldýracaðý bir yük deðildir. Ancak þunu da belirtelim; Milli Savunma Bakaný'nýn açýkladýðý gibi ihale safhasýna gelindiði zaman, katýlan ülkelere göre bu rakamlar çok deðiþecek ve belki de %50 oranýnda düþecektir. Ancak bu rakamlar bile iþsizliðin zirve yaptýðý, eðitim ve saðlýk sorunlarýnýn her gün derinleþtiði bir Türkiye'de, tehditle orantýlý olarak göze alýnabilecek rakamlar deðildir. Bu silah sistemlerinin Polonya ve Çekoslovakya'da konuþlanmasýný Rusya kendisi için tehdit olarak ilân ettiði için ABD füzesavar kalkanýný bu ülkelerde kurmaktan vaz geçti. Üstelik bu sistemi kurmak için bu ülkelere hatýrý sayýlýr ekonomik yardýmda bulunmak, sistemlerin maliyetini de kendi bütçesinden karþýlayacaktý. Ý- kinci olasýlýk olarak da, sistemler Avrupa kamuoyundaki tepkileri azaltmak için muhtemelen NATO kapsamýnda konuþlandýrýlacaktý. Bu füze kalkaný söz konusu ülkelerde kurulsaydý Ýran'ýn füzeleri Türkiye için tehdit olmayacak mýydý? Eðer tehditse oralardan Türkiye'yi korumak mümkün deðildir. Öyleyse sorun Türkiye'nin korunmasý deðildir. Problem ABD'nin problemidir. Eðer sorun bizim deðilse biz niye Ýran'ýn tepkisini çekecek projeye imza atalým, göze alýnamayacak ekonomik harcamalarý yapalým. Patriot füzelerinin satýn alýnmasý için bahsedilen rakamlar içinden geçilen küresel kriz döneminde Türk ekonomisinin kaldýracaðý bir yük deðildir. Aleaddin Parmaksýz Bütün bu açýklamalardan sonra kýsaca þunu belirtelim. Türkiye'nin resmi devlet dokümanlarýna göre birinci tehdit iç tehdit olup bu da bölücü terör örgütüdür. Eðer birinci tehdit terör örgütü ve eylemleri ise askeri plânlamalar kýsa ve orta vadede terör örgütünün etkisizleþtirmesine yönelik olarak yapýlmak zorundadýr. Ülkemizin yüksek irtifa hava savunmasýndaki zafiyet uzun vadeli plânlamalarda göz önüne alýnmasý gerekli bir durumdur. O zaman terörle mücadelede zayiatý azaltmak için bu konuda daha çok teknoloji kullanýmýna yönelik projelere yönelmek gerekmektedir. Bu konuda en önemli hususlardan birisi havadan ateþ edebilecek silah sistemlerine sahip insansýz hava araçlarýdýr. Bu sistemleri Amerikan Ordusu Afganistan'da yoðun bir þekilde kullanmaktadýr. Böylece sýnýrdan sýzmalar ve daðlarda gizlenmeler anýnda hem tespit edilecek hem de imha edilebile- [30] 21. YÜZYIL E kim 2009
cektir. Ýnsansýz hava araçlarý sadece bu gün deðil gelecek açýsýndan da çok önemlidir. Bu nedenle þu anda âcil ihtiyaçlar satýn alýnarak temin edilse de geleceðe yönelik üretim plânlamasý yapýlmalýdýr. Bu gün ülkemize bu sistemleri satmak isteyen Güney Kore bu sistem için araþtýrmaya 1995 yýlýnda baþlamýþtýr. Ýkinci konu bölgede silahlý helikopterlerin etkinliðidir. Bu sistemlere yönelelim. Burada önemli konu bu helikopterlerin uzun süre mücadele bölgesinde kalmasýdýr. Bunun önlemi de en kýsa mesafelerde en kýsa zamanda akaryakýt ve mühimmat ikmalinin yapýlmasý ile alýnmaktadýr. Öyleyse bu ikmalleri saðlayacak hava platformlarýný devreye sokacak sistemleri alalým. Anlaþýlýyor ki Hükümet, Ýran'a karþý izlenecek politikalar bakýmýndan ABD tarafýndan baský görmekte olup ABD'ye hayýr diyememektedir. Bu durumda Ankara, Washington'un önüne þöyle bir teklif sunabilir. Patriot sistemleri NATO kararý ile Türkiye'de konuþlansýn. Sistemlerin konuþlanma maliyetini ABD veya NATO karþýlasýn. Sistemler tamamen Türk personeli tarafýndan kullanýlsýn. Ýþletme ve idame masraflarýna NATO katkýda bulunsun, ya da masraflarý ile birlikte NATO'ya tahsisli olsun. Bir diðer alternatif uzun vadeli Yüksek Ýrtifa Hava Savunma zafiyetini gidermek için ya AR-GE faaliyetlerine kaynak ayýrarak gelecek 15 yýl içinde kendi füzesavar sistemlerimizi kurmak ya da siyasî olarak ABD ile mutlaka bir þeyler yapýlacaksa, Washington'a ortak üretim teklifini götürmektir. Ortadoðu da bize karþý yapýlan pazarlýklarda, ihtimal vermemekle beraber, PKK'nýn Irak'ta varlýðýný sonlandýrmak gibi bir taahhüt sonucu Patriot füzelerinin satýn alýnmasý ve konuþlandýrýlmasý isteniyorsa, býrakýn insanlýk suçu olan terörizmi desteklemek ve müttefikine karþý kullanmak onuru onlarda kalsýn. Sonuç: Türkiye'nin Patriot Füzelerine Ýhtiyacý Var mý? Ortadoðu da bize karþý yapýlan pazarlýklarda, ihtimal vermemekle beraber, PKK'nýn Irak'ta varlýðýný sonlandýrmak gibi bir taahhüt sonucu Patriot füzelerinin satýn alýnmasý ve konuþlandýrýlmasý isteniyorsa býrakýn insanlýk suçu olan terörizmi desteklemek ve müttefikine karþý kullanmak onuru onlarda kalsýn. Ülkemizin Yüksek Ýrtifa Hava savunmasýnda zafiyet vardýr. Bu zafiyeti istismar edebilecek bölge ülkeleri Ýran, Ýsrail ve Rusya bölge dýþý ülkeleri ise 21. YÜZYIL E kim 2009 [31]
Aleaddin Parmaksýz Çin ve ABD'dir. Ýsrail, Çin, ABD, Rusya ne kadar tehditse Ýran'da o kadar tehdittir. Ýran askeri açýdan Türkiye'ye bir tehdit deðil bölgede siyasî bir rakiptir. Ýran Nükleer silahlanmasý uzun vadede baþta Türkiye olmak ü- zere bazý ülkeleri de bu yarýþa sokabilir. Ýran ABD veya Ýsrail'den gelecek saldýrýlara karþý kendisini savunmak maksadýyla füze savunma sistemlerini geliþtirmeye çalýþmakta olduðunu, saldýrýya uðramadýðý sürece bu füzeleri kullanamayacaðýný belirtmektedir. Bu alýmlarda askeri gerekçelerin yeterli olmadýðý baþka faktörlerin de devrede olduðu görülmektedir. ABD'nin ýsrarla Karadeniz de yüzer platformlar bulundurmaya çalýþmasý, Trabzon Limaný - ný ýsrarla istemesi ile birlikte Türkiye'de Patriot füze sistemlerini, ister bizim paramýzla ister ABD parasýyla, konuþlandýrmaya çalýþmasý, kýsa vadede olmasa da orta vade de Ýran'a yapýlacak bir askeri operasyonun ayak sesleri olarak algýlanabilir. [32] 21. YÜZYIL E kim 2009