Aı-ap Dilinde. EHlUk DiştUtk. Müzekker Müennes

Aı-ap Dilinde EHlUk DiştUtk Müzekker Müennes At/durrahim Şenocak İzmir 2007

Abdurrahim Şenocak Bu kitabın yayın hakkı yazarına aittir ve tüm yayın hakları saklıdır. Bu eserin herhangi bir bölümünün kopya edilmesi, başka dillere tercüme edilmesi, basılması ve çoğaltılması yazarın iznine bağlıdır. Kaynak gösterilmek suretiyle alıntı yapılabilir. Birinci Baskı: Eylül 2007 ISBN: 975-8737-10-4 Bilimadamı Vaıjınlan Genel Dağıtım: Vadi Yayın Dağıtım. Ltd. Şti. Bayındır Sk. No: 36/B Kızılay/Ankara Tel: 0312 435 64 89 Baskı: Tibyan Yayıncılık Basım Yayım Matbaacılık San Tic. Ltd. Şti. Tel: 0232 459 77 78 Fax: 0232 449 32 93 İzmir E-posta: tibvanvavlncilik(a).qmail.com Kültür Bakanlığı Sertifika No: 0307-35-008363

üzerimde emeği olan tıerl^esel..

Şenocak Abdurrahim, 1967 yılında Trabzon-Çaykara'da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Bursa-Orhangazi'de, Lisans ve Yüksek Lisans eğitimini D.E.Ü. İlahiyat Fakültesinde tamamladı. Halen İzmir Kız Lisesinde DKAB öğretmeni olarak görev yapan Şenocak'ın yayınlanmış bilimsel çalışmaları şunlardır: - İzmirli İsmail Hakkı, Kitâbu'l-iftâ ve'l-kada (Sadeleştirme), İslamiyât Der., 1998; -Ahmed Hasan Zeyyad, Edebiyatın Dili (Çeviri), İslami Edebiyat Der., 2001-2003.

TAKDİM Arap dili İslam dinini, medeniyetini ve edebiyatını günümüze kadar taşıyan en önemli ve en zengin dildir. İslam dininin temel kaynaklarını anlayabilmek, bu sahada yazılmış klasik, modern metinleri inceleyebilmek ve araştırma yapabilmek için Arap diline vakıf olmak hayati önem taşımaktadır. Bu amaçla, özellikle son dönemlerde, ülkemizde Arap dili ve belagati'ne yönelik pek çok bilimsel çalışmanın yapılması sevindirici bir durumdur. Bu emek dolu çalışmalan, Arapça öğrenimine karşı günbegün artan ilginin de tetiklediğini söyleyebiliriz. Elinizdeki bu eser her ne kadar Arap dilinde spesifik bir gramer konusunu ihtiva etse de, yukarıda işaret ettiğimiz hususlar ve hassasiyetler yönünden bakıldığında, bu alana yönelik mütevazi bir katkı sunmaktadır. Ayrıca, "Arap dilinde müzekker ve müennes" konusunun akademik düzeyde ve müstakil olarak Türkçede ilk defa bu eserde ele alınmış olması, esere ayrı bir önem ve değer katmaktadır. Bu eseri bilim dünyamıza kazandıran öğrencim ve meslektaşım Abdurrahim ŞENOCAK'ı kutluyor, bundan sonraki çalışmalarında başarılar diliyorum. Prof. Dr. Mehmet Reşit ÖZBALIKÇI D.E.Ü. ilahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı Başkanı

İÇİNDEKİLER: TAKDİM 5 İÇİNDEKİLER 7 ÖNSÖZ 9 GİRİŞ 13 \. DİLDE MÜZEKKERLİK VE MÜENNESLİK OLGUSU 13 H. MÜZEKKER VE MÜENNES KONUSUNDA YAPILMIŞ ÇALİŞMALAR 19 A. Müzekker Ve Müennes Konusunda Te'lîf Edilmiş Müstakil Eserler 20 B. Müzekker Ve Müennes Konusuna Yer Veren Eserler 29 C. Müzekker Ve Müennes Konusu İle İlgili Te'lîf Edilmiş Sözlükler 33 BİRİNCİ BÖLÜM MÜZEKKER VE MÜENNES KAVRAMLARI I. MÜZEKKER KAVRAMİ 41 A. Müzekkerin Tanımı 41 B. Müzekkerin Kısımları 46 1. Hakiki Müzekker 46 2. Mecazî Müzekker 47 3. Hükmî Müzekker 47 4. Müevvel Müzekker 49 II. MÜENNES KAVRAMI 50 A. Müennesin Tanımı 50 B- Müennesin Kısımları 51 1. Hakîkî Müennes 51 2. Mecazî (Hakîkî Olmayan) Müennes 54 a. Kurallı Mecazî Müennes 57 b. Kuralsız Mecazî Müennes 57 3. Hükmî Müennes 59 4. Müevvel Müennes 60

İKİNCİ BOLUM MÜZEKKER VE MÜENNES İSİMLER I. CANLI VARLIKLARA AİT İSİMLER 63 A. Şahıslara Ait Özel İsimler 63 B. Bayanlara Ait Özel İsimler 65 C. Hayvanlara Ait Cins İsimler 68 D. Organ Adlan 71 II. DİĞER İSİMLER 74 A. Sıfatlar 74 1. Müzekker Sıfatlar 74 2. Müennes Sıfatlar 75 B. Zamirler 78 C. İşaret İsimleri 82 D. Mevsûi İsimler 84 E. Sayılar :, 85 1. Mürekkep Sayılar 89 2. Ukûd Sayılar 91 3. Ma'tûf Sayılar 91 F. Zarflar 92 G. Kur'ân'daki Sûre İsimleri 93 H. Kabile İsimleri 94 İ. Yer İsimleri 95 K. Harfler 97 L. Evrenle İlgili Bazı İsimler 98 1 Yıldız Adları 98 2. Rüzgar İsimleri 99 3. Ateş İsimleri 100 M. Hem Müzekker Hem Müennes Olan Bazı Kelimeler.. 100 N. Müennes İsimlerin Tasğ'îri / Küçültülmesi 103

UÇUNCU BOLUM MÜZEKKER VE MÜENNES ALÂMETLERİ L MÜZEKKER ALÂMETLERİ 107 A. Fetha 107 B. Damme 108 C. Yâ 109 D. VâvVeNûn 109 E. Mîm 109 İL MÜENNES ALÂMETLERİ 110 a. İsimlerde Müennes Alâmetleri 110 b. Fiillerde Müennes Alâmetleri 111 c. Edatlarda müennes alâmetleri 111 A. Tâ 112 1. Tâ'nın Te'nîs Alâmeti Olması 112 2. Tâ'nın Bazan Hâ Olarak Kullanılması 112 3. Tâ'nın Yazılışı 114 4. Tâ'nın Müennes Dışında Kullanılması 115 B. Elif-i Maksûra 117 C. Elif-i Memdûde 118 SONUÇ 120 BİBLİYOGRAFYA 122

ÖNSÖZ Erillik (müzekkerlik) ve dişillik (müenneslik) gerçekte sadece canlılarda bulunan fizyolojik bir özelliktir. Arap dilindeki müzekkerlik - müenneslik olgusu ise, filolojik bir durum arz etmekte ve bu özellik sayesinde canlıların isimlendirilmesi kolaylaşmaktadır. Bu durumun diğer varlıkların isimlerine uygulanması ise ancak mecaz yolu ile gerçekleştirilmektedir. Müzekker ve müennes kelimelerin belirlenmesinde bazı kurallar vaz edilmekle birlikte, en yaygın olarak rivayet yöntemi kullanılmaktadır. Bu metod zaman zaman filologlar arasında ihtilafa yol açsa da, dilin geleneğe bağlı bir ifade sistemi olması gerçeğiyle örtüşmektedir. Arap filologları, sözün açık ve anlaşılır olması için kelimeleri müzekker ve müennes ayırımına tâbi tutmuşlardır. Böylece, en azından, söz ve metinlerin aniaşılmasındaki zorluklar ortadan kalkmıştır. Bu durum, incelediğimiz konunun önemini ortaya koymaktadır. Ayrıca, bu sahada otorite olan filologlardan hemen hemen hepsinin bu konuyu ele alması da dikkat çekici diğer bir husustur. Bir de ülkemizde henüz akademik düzeyde müzekker ve müennes konusu ile ilgili bir çalışmanın yapılmamış olması, bizi bu konuyu araştırmaya sevk eden önemli bir başka etkendir. Bu düşünceler ışığında üzerinde çalışmaya karar verdiğimiz araştırmanın ismini "Arap Dilinde Müzekker Ve Müennes" şeklinde belirlemeyi uygun bulduk. Çalışma konumuz ile ilgili te'lîf edilmiş bazı eserleri D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi kütüphanesinden, bazılarını İslâm Ansiklopedisi kütüphanesinden temin etmekle birlikte, Ebû Hatim Selh b. Muhammed Sicistânî (0.255/ 868)'nin "Kitabu'i-müzekker ve'i-müennes" isimli eserini, Ebû'l- Abbâs Muhammed b. Yezîd Müberred (0.285/ 898)'in "Kitâbu'l-müzekker ve'i-müennes" isimli eserini, Ebû Tâlib Mufazzal b. Selem b. Asım (ö. 300/912)'ın "Muhtasaru'l- 9

müzekker ve'l-müennes" isimli eserini ve Süleyman b. Muhammed b. Ahmed Ebû Mûsâ Hâmid (ö.305/917)'in "Risâletü'i-müzekker ve'l-müennes" isimli eserini yurt dışından temin ettik. Yaptığımız bu çalışmayı giriş ve üç bölümden oluşturduk. Girişte, dilde müzekkerlik ve müenneslik olgusunu diğer bazı dillerle mukayeseli olarak vermeye çalıştık. Ana hatlarıyla konunun Arap dili açısından önemi üzerinde durduk. Bu sahada te'lif edilmiş müstakil eserleri tanıttık. Birinci bölümde, müzekker ve müennes kavramlarının tanımladık. Bu kavramların her birini hakikî, mecazî, hükmî ve müevvel olmak üzere dört ait başlıkta inceledik. İkinci bölümde, müzekker ve müennes isimleri ele aldık. Arapça isimlerin yanı sıra Arapçaya sonradan girmiş isimlerin de hükmünü belirledik. Canlı varlıkların isimleri ile diğer isimleri iki ayn alt başlıkta ele aldık. Üçüncü ve son bölümde ise, müzekker - müennes ile ilgili alâmetlere yer verdik. Bu konuda te'lîf edilmiş eserlerde doğrudan bahis konusu olmayan müzekker alâmetlerini tespit etmeye gayret gösterdik. Metin içerisinde geçen Arapça kelime, cümle, beyit ve âyetlerin Türkçesini ilk geçtikleri yerde verdik, tekrardan sakınmak için diğer yerlerde vermedik. Konumuzu araştırırken, temel kaynaklardan başlayarak günümüze kadar te'lîf edilmiş eserlerden ulaşabildiklerimizi inceleyerek yararlanmaya çalıştık. Ses bilgisi (fonetik), şekil bilgisi (sarf-morfoloji), cümle bilgisi (nahiv-sentaks) ve Arap Edebiyatı ile ilgili kaynaklara müracaat ederek; ayet, hadis ve şiirlerden konumuza ait örnekler vermeye özen gösterdik. 10

müzekker ve'i-müennes" isimli eserini ve Süleyman b. Muhammed b. Ahmed Ebû Mûsâ Hâmid {ö.305/917)'in "Risâletü'i-müzekker ve'l-müennes" isimli eserini yurt dışından temin ettik. Yaptığımız bu çalışmayı giriş ve üç bölümden oluşturduk. Girişte, dilde müzekkerlik ve müenneslik olgusunu diğer bazı dillerle mukayeseli olarak vermeye çalıştık. Ana hatlarıyla konunun Arap dili açısından önemi üzerinde durduk. Bu sahada te'lif edilmiş müstakil eserleri tanıttık. Birinci bölümde, müzekker ve müennes kavramlarının tanımladık. Bu kavramların her birini hakikî, mecazî, hükmî ve müevvel olmak üzere dört ait başlıkta inceledik. İkinci bölümde, müzekker ve müennes isimleri ele aldık. Arapça isimlerin yanı sıra Arapçaya sonradan girmiş isimlerin de hükmünü belirledik. Canlı varlıkların isimleri ile diğer isimleri iki ayrı alt başlıkta ele aldık. Üçüncü ve son bölümde ise, müzekker - müennes ile ilgili alâmetlere yer verdik. Bu konuda te'lîf edilmiş eserlerde doğrudan bahis konusu olmayan müzekker alâmetlerini tespit etmeye gayret gösterdik. Metin içerisinde geçen Arapça kelime, cümle, beyit ve âyetlerin Türkçesini ilk geçtikleri yerde verdik, tekrardan sakınmak için diğer yerlerde vermedik. Konumuzu araştırırken, temel kaynaklardan başlayarak günümüze kadar te'lîf edilmiş eserlerden ulaşabildiklerimizi inceleyerek yararlanmaya çalıştık. Ses bilgisi (fonetik), şekil bilgisi (sarf-morfoloji), cümle bilgisi (nahiv-sentaks) ve Arap Edebiyatı ile ilgili kaynaklara müracaat ederek; ayet, hadis ve şiirlerden konumuza ait örnekler vermeye özen gösterdik. 10

Çalışmamızın ortaya çıkmasında yoi gösterici ve ufuk açıcı tavsiyelerine sıkça başvurduğum saygı değer hocam Prof. Dr. Mehmet Reşit ÖZBALIKÇI'ya, eserin tashihinde yardımlarını esirgemeyen hocalarım Prof. Dr. Ömer DUMLU ve Prof. Dr. İbrahim EMİROĞLU'na şükranlarımı sunarım. Abdurrahim ŞENOCAK Akevler - 2002 11

GİRİŞ I. DİLDE MÜZEKKERLİK VE MÜENNESLİK OLGUSU İnsanlar ve hayvanlarda bulunan erkeklik ve dişilik özelliğinin idrak edilmesinden bu yana, bu durum, doğal olarak dile de yansımıştır. Müzekkerlik (erillik) ve müenneslik (dişillik) olgusu Arap dilinin en önemli özelliklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu özelliğin Arap dilinde bulunuş sebebi, canlılarda doğal olarak var olan erkeklik ve dişiliğin, dilde kullanılırken sözün açık ve anlaşılır olmasını sağlamaktır. Ne var ki Araplar, karşı cinslerin dilsel ayrıştırmasıyta yetinmeyip, bu özelliği doğada bulunan nesnelere de uyarlamaya çalışmışlardır. Mesela: "j^ı = ay" müzekker isim, "u^ı = güneş" de müennes isim olarak kabul edilmiştir. Dolayısıyla bunlar mecazî müzekker ve müennes isimlerdir. Bunların belirlenmesinde, Tusterî (0.361/ 971)'nin de dediği gibi, semâ^ (ç-ılijl) yöntemi dışında bir kural bulunmadığını söyleyebiliriz.^ Aslında dilde bulunan tezkîr ve te'nîs olgusu, canlıların bir özelliğidir; bu özelliği diğer varlıklara da teşmîl etmek, yukarıda geçtiği gibi, ancak mecaz yolu ile gerçek- Semâ': Belirli bir kurala bağlı olmadan, sadece nakil yoluyla gerçekleşen bir öğrenme biçimidir. Tusterî, Sa'îd b. İbrahîm, el-müzekker ve'i-müennes, (Mektebetü'l-hancî), Kahire 1983, s. 56; Dilin yapısında büyük oranda mantık dışı hususların bulunduğu görüşünü destekleyen bu durumun benzeri Almanca için de söz konusudur. Aynı şekilde Almancada da, daha erkeksi bir mahiyet taşıyan "güneş" kelimesi için dişil nitelikteki "die" artikeli, "ay" için ise "der" artikeli kullanılır. Geniş bilgi için bkz. VValter Porzig, Dil Denen Mucize, (çev. Vural Ülkü), Ankara 1995, s. 11-13. 13

leştiriiebiiir. Bu durumu İbn Rüşd (ö. 595/1198) şöyle anlatmaktadır: "Müzekkerlik ve müenneslik canlılarda bulunan bir özelliktir. Yabancı dillerin bir kısmında bu özelliğin dışına çıkılarak, bazı varlıklar müennes formdaki isimlerle, bazıları da müzekker formdaki isimlerle ifade edilir. Yabancı dillerin bir kısmı ise, varlıkların ne müzekker ne de müennesi için özel bir formu yoktur. Mesela, Farsça ve Yunancada bu özellikler bulunmamaktadır".^ Müzekker kelimesinin müennes kelimesinden önce kullanılması eğilimi, Arap dilinde müzekkerin temeli oluşturmasından ileri gelmektedir."^ Bazı filologlar, ilk zamanlardaki insanların, müzekker ve müennesin her birine ayrı ayrı kelimeler koyarak müzekker ile müennesi ayırt ettiklerini söylemektedirler. Bu bağlamda Suyûtî (ö. 911/1505), Behâeddîn b. Nuhâs'ın şöyle dediğini nakletmektedir: "Aslında bütün müenneslere müzekkerden farklı lafızlar konulmalıydı jj^ve ü^i (erkek ve dişi eşek), ve Ll^j (erkek ve dişi kuzu),^j^ ve (erkek ve dişi oğlak) gibi, fakat lafızların çoğalmasından ve işin uzamasından endişe edilmiştir. Bunun yerine, müzekkeri müennesten ayırt edecek bir alâmetin belirlenmesi çözüm olarak benimsenmiştir: Sıfatlar için, MJ'-^ (döven erkek) ve (döven bayan); hakîkî isimler için, "ıjj^l ve»i>!, l'j^ve slj- (erkek ve kadın kişi); hakîkî olmayan isimler için de, ve '"' ^ (ülke, şehir) isimleri kullanılmaktadır. Daha sonra, vurgu ve beyân gözetilerek lafız ile alâmet şu şekilde ^ Bkz., ibn Rüşd, Kâdî Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Teihîsu'i-hitâbe, (Mektebetu'n-nahde'lmısrlyye), Kahire 1960, s. 275. " Bkz., Sîbeveyh, Ebû Bişr 'Amr b. Osman b. Kanber, el-kitâb, (Bulak Baskısı), Mısır 1317/1901, I, 7; II, 22; krş., Sicistânî, Ebû Hatim Sehl b. Muhammed, ei-müzekker ve'l-müennes, (Dâru'şşarki'l-Arabî), Beyrut, ts, s. 37. 14

Dirbirinden ayrılmıştıriü^s (koç) ve <^ (koyun), cj^^ (erkek deve) ve (dişi deve),^ ve (şehir).^ Bu zikrettiğimiz son durum. Ramazan Abduttevvab'ın da dediği gibi, bazı Batı dillerinde de mevcuttur. Örneğin Ingilizcede: Son (dh.o'a karşılık daughter (^J) ve brother ( )'a karşılık sister ( '^i) kullanılmaktadır. Bu durum aynı şekilde Almancada da mevcuttur. Sohn ( (jj )'a karşılık tochter ( '^\) ve bruder ( c' )'a karşılık schvveser (^î) kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, bazı batı dillerinde de cinsleri ayırt edici bir takım uygulamalar bulunmaktadır. Mesela Ingilizcede bazı müzekker kelimelere 'ess' eki getirilerek aynı kelimenin müennesi elde edilmektedir. Örnek: Poet (erkek şair), poetess (bayan şair); host (ev sahibi), hostess (ev sahibesi, hostes); tiger (erkek kaplan), tigeress (dişi kaplan); lion (erkek aslan), lioness (dişi aslan) gibi. Bazı kelimelerdeki 'or, er' ekleri de müzekkeri göstermektedir. Bu kelimelerin müennes yapılması için yine 'ess' eki kelimeye birleştirilmektedir. Örnek: Actor (erkek oyuncu), actoress (bayan oyuncu); vvaiter (erkek garson), vvaiterss (bayan garson); governer (hakim), governess (hakime) gibi. Fransızcada ise iki tane müennes alâmeti bulunmaktadır. Bu alâmetlerden 'e' harfi kelimenin sonuna bitişerek o kelimenin müennes olduğunu, 'la' artikeli ise kelimenin başında kullanılarak o ismin müennes olduğunu gösterir. 'La' artikeline karşılık müzekker isim için de 'le' artikeli kullanılır. Örnek: Le berger (erkek çoban), la bergere (bayan çoban). Şayet kelime 'e' harfi ile bitiyorsa, o zaman, lafzın Suyûtî, el-eşbâh ve'n-nezâlr fî'n-nahv, (Muessesetu'r-risâle), Kuveyt 1985, I, 75, 76. Abduttevvâb, Ramazan, el-ivledhal ilâ ilmi'l-luga, (Mektebetu'lhancî), Kahire 1985, s. 252. 15

cinsini ayırt etmel< için sadece artikel kullanılır. Örnek: Le faible (güçsüz erkek), la faible (güçsüz bayan) gibi. Arapçada kurallı müenneslerin elde ediliş biçimi, aynı şekliyle, Türkçeleşmiş bazı cins isimler ve özel isimlerde de görülmektedir. Cins isimlere örnek: Müdür, müdüre; hakim, hakime; sahip, sahibe gibi. Özel isimlere örnek: Aziz, Azize; Halim, Halime; Kadri, Kadriye gibi.'^ Diğer taraftan, bazı isimlerin hakiki cinsiyle ilişkisi tam anlamıyla kurulamamaktadır: Mesela, cansız varlıklarda, (taş) ve Jİ^ı (dağ); mânâ isimlerinde ise, J^^i (adalet) ve fj^ı (cömertlik) vb. Bu gibi kelimelerde ne müzekkerlik ne de müenneslik özelliği vardır. Öyle anlaşılıyor ki, bazı dillerin isimleri üçe ayırmalarının sebebi budur: Müzekker, müennes ve üçüncü olarak da nötr ki bu da aslında ne müzekker ne de müennestir. Yukarıda zikrettiğimiz Batı dillerinden farklı olarak, Arap dilinde isimler müzekker, müennes ve hem müzekker hem de müennes isimler olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Arap filologları, nahvin ve i'râb'ın doğru bir şekilde yapılabilmesi için müzekkerlik ve müenneslik olgusunun ve bunlarla ilgili kuralların bilinmesi gerektiğini ileri sürerek bu konuya ayrı bir önem vermişlerdir. Nitekim, İbn Fâris (ö. 395/1004), müzekkerin müennesle ve müennesin de müzekkerle karıştırılmasının fahiş bir hata olacağını kaydetmektedir.^ Bu durumu Ebû Bekîr b. Enbârî (ö. 328/939), ötreyi üstün ve üstünü de kesra yapmakla oluşacak hataya eşdeğer bir yanlış olarak değer- 16 Türkçede, bay-bayan, han-hanım kelimeleri hariç erkeği ve dişiyi gösteren kelime yoktur," hükmünün isabetli olmadığı kanaatindeyiz, bkz., Çakır, Mehmet, Arapçada Kelime Yapısı, İzmir 1981, s. 95, 109. dipnot. İbn Fâris, Ebû'l-Hüseyn Ahmed, el-müzekker ve'l-müennes. Kahire 1969, s. 46.

lendirmektedir.^ Sîcistânî'ye göre, "düzgün konuşma (fesahat), kişiyi yükselten, asîl olanın asaletini arttıran bir ziynet, bir üstünlüktür. Nitekim, "kişinin üstünlüğü lisanında gizlidir'' denir.. Düzgün (fasih konuşan kişi, pejmürde görünüşlü bile olsa insanların gözünde yücelir. Ancak, konuşmada kusur edenlerin, görünüşleri göz alıcı da olsa ayıplanabilirler. Bu nedenle, düzgün konuşmanın ilk şartı isimler, fiiller ve sıfatlar ile ilgili tezkîr ve te'nîs hallerinin bilinmesidir."^" Mufazzal b. Seleme (ö. 300/912)'ye göre, müzekker ve müennes konusunu ayırt edici ve hatta onu belirleyici üç alâmet vardır. Bunlar, Hâ {^), Memdûd Elif (<^l) ve Maksûr Elif(cs)dır.^^ Ancak, müennesi belirlemek için vaz' edilen alâmetlerin kesin kuralları bulunmayışı ve müzekker kelimelerin bir kısmının bu alâmetleri taşıması, filologları tartışma ve ihtilaf içine sokmuştur. Bu bağlamda, dildeki müzekker ve müennes olgusunun tam anlamı ile bir kurala bağlanamayacağı görüşü ileri sürülmektedir. Bu görüşü ileri süren Tusterî, "müzekker isimler, J^-, "^'j vb. herhangi bir müennes alâmeti taşımaz" tanımlamasına itiraz etmekte, müzekker formdaki Enbârî, Ebû Bekir Muhammed b. Kasım, Kitâbu'l-müzekker ve'imüennes, (Matbaatü'i-ânî) Bağdat 1978, s. 51. Sicistânî, a.g.e., s. 35. İbn Seleme, Mufazzal, Muhtasaru'l-müzekker ve'i-müennes. Kahire 1972, s. 43. Te'nîs aiâmetleriyle İlgili üçüncü bölümde yaptığımız incelemede de görüleceği üzere, filologların bazıları, te'nîs alâmeti olan Tâ'yı bazen Hâ, maksûr Elifi Yâ ve memdûd Elifi de zâid med olarak zikretseler de aslında, bu alâmetlerden aynı şeyleri kastetmektedirler. Msl., Tâ ile Hâ'dan aynı şeyin kastedildiğine en çarpıcı ömek olarak bkz., Sîbeveyh, a.g.e., II, 171, 313. 17

isimlere benzer pek çok müennes ismin varlığından bahsetmektedir: ^ (Hind), cji^î (dişi eşek), (baldır, oyluk),(bacak), (el) ve (omuz) gibi. Bu nedenden dolayı, müennesi müzekkerden ayırt etmek için herhangi bir alâmet istenmesi bir zorunluluk olmamaktadır. Çünkü o, müzekker ve müennesin, belirli bir kurala bağlı olarak değil, rivayete göre belirleneceği görüşünü savunmaktadır.^^ Ancak, Arapça kelimelerin pek çoğunda te'nîs alâmeti, şeklî (formel) olarak bulunmaktadır. Bu alâmeti taşımayan her kelime müzekker olmadığı gibi, bu alâmeti taşıyan bütün kelimeler de müennes sayılmamaktadır. Örneğin, hakîkî müenneslerin bilinip ayırt edilmeleri için herhangi bir alâmete ihtiyaç duyulmamaktadır. Şu kadarı var ki, müzekker bir kelimeden o lafzın müennesi oluşturulmak istendiği zaman, böyle bir alâmete ihtiyaç duyulmakta ve hatta bir zorunluluk arz etmektedir. Mesela, müzekker bir sıfatın müennesi ancak, müzekker kelimeye te'nîs alâmeti eklenmek sureti ile yapılabilmektedir: Ihj^, (uzun), aynı durum isim için de geçerlidir:,»ii^i (öğretmen) gibi. Daha çok mecazî müzekker ve mecazî müenneslerde, bazen de bunların hakîkîlerinde kural ihlâli gibi görünen durumların, ya şiire özgü bir zorunluluktan ya da lehçe farklılıklarından ileri geldiği söylenmektedir^^. Bunlann açıklamasını ilgili bölümlerde geniş bir şekilde ele alacağız. 13 18 Tusterî, a.g.e., s. 47, 56. Bkz., Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yalıya b. Ziyâd, el-müzekker ve'lmüennes. Kahire 1975, s. 58, 81,95, 101.

II. MÜZEKKER VE MÜENNES KONUSUNDA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR Arapların, fetihler nedeniyle, daha İslâm'ın ilk yıllarında farklı dilleri konuşan topluluklarla temas etmeleri, fasîh konuşulan Arap dilinde hata (lahn)'nın doğmasına neden olmuştur.^"* Fesahati önemseyen Arap filologları, bu hataların bir kısmının Arap dilindeki müzekkerlik-müenneslik hususunda yapılan yanlışlardan kaynaklandığını düşünmektedir. Bu nedenle, daha ilk dönemlerden bu yana Arap dilbilimcileri, müzekker ve müennes konusuyla ilgilene gelmişlerdir. Bunlardan bazıları konuyu bağımsız bir eserde^^ ele alırken, bazılan da eserlerinde bu konuya müstakil bölüm ayırmıştır; diğer bazıları ise, eserlerinin değişik bölümlerinde müzekker ve müennese konusuna yer vermiştir. Bu konuyla ilgili son dönemde yapılan çalışmalar ise, genellikle sözlük tarzında eserlerdir. Biz burada, bu konuyla ilgili te'lîf edilmiş eserlerden elde edebildiklerimiz hakkında bilgi vermekle yetinmek istiyoruz. Şimdi, söz konusu eserleri sırasıyla ele alıp inceleyelim. Ferrûh, Ömer, Târîhu'I-edebi'l-'arabî, (Dâru'l-'ilmi li'l-melâyîn), Beyrut 1981,1, 38; krş., Çetin, Nihad M., Şarkiyat Mecmuası, Ankara 1956,1, 90. Bkz., Abduttevvâb, ibn Seieme'nin a.g.e.'ne yaptığı girişte, bu konuyla ilgili yirmi sekiz tane eseri incelemektedir, s. 21-30; Çetin, a.g.e., "Arapça'da kelimelerin müzekkerlik ve müenneslik keyfiyetine dair müstakil eserler" başlığıyla neşrettiği makalesinde otuz yedi ayn eser hakkında bilgi vermektedir, i, 90-118; Ya'kûb, Emil Bedî, el-mu'cemu'l-mufassal fi'l-müzekkeri ve'imüennes, (Dâru'l-kütubi'l-ilmiyye), Beyrut 1994, isimli eserinin ilk bölümünde, kırk bir eser hakkında bilgi vermektedir, s. 15-60. 19

A. Müzekker Ve Müennes Konusunda Te'lîf Edilmiş Müstakil Eserler 1. Küfe dil el<olünün en büyük alimlerinden sayılan^^ Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Ziyâd Ferrâ (ö. 207/822)'nın eserinin ismi, "Kitâbu'l-müzekker ve'l-müennes" tir. Bu eser bu sahada te'lîf edilmiş ilk müstakil çalışma olarak kabul edilmektedir.^'' Eserin tahkikini. Ramazan Abduttevvâb yapmıştır. Muhakkîk giriş bölümünde hem müellif hem de eserle ilgili geniş bilgiler vermiştir. Muhakkîk, dağınık bir sistemde yazılmış bu esere oluşturduğu indeksler sayesinde, eserden yararlanmayı kolay hale getirmiştir. Tahkîk edilmiş asıl metin altmış sekiz (68) sayfadan ibarettir. Eser, Mektebetü Dâri't-turâs tarafından 1975 yılında Kahire'de basılmıştır. Söz konusu eserin ana hatlarıyla içeriği ve eserde kullanılan metot şu şekildedir: Ferrâ'nın eserinde mukaddime bulunmamaktadır. Genelde Ferrâ, kelimeleri incelerken istişhâd için Kur'ân-i Kerîm, hadis ve muhtelif kıraâtlara yer vermektedir. Şiirden yaptığı istişhâdların çoğunda şiirin şairini zikretmektedir. Ayrıca, kabile lehçelerine de yer verdiği görülmektedir.'' Ferrâ eserine te'nîs alâmetlerini zikrederek başlamaktadır^^. Sonra, oluşturduğu dört kısa bölümde üü, hy^ ve J*^ kalıplarını incelemektedir^^. Daha sonra, eserin büyük bölümünü oluşturan semaî müennesleri ele almakta ve Arap kabilelerinin söz konusu kelimelerie ilgili görüşleri- 18 19 20 20 Ferrâ, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 21. Ferrâ, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 39. Bkz., Ferrâ, a.g.e., s. 77, 78, 82, 93, 94, 95, 96, 101 ve 108. Ferrâ, a.g.e., s. 57-59. Ferrâ, a.g.e., s. 60-72.

ne yer vermektedir.^^ Bunun ardından, zarflara değinmekte; zarfların tasgirinde Hâ bulunanların dışındakilerin müzekker olduğunu kaydetmektedir. Edatları ve alfabe harflerini de müzekkerlik - müenneslik yönünden incelemektedir.^^ Bu açıklamalardan sonra müellif, Arap dilinde, te'nîs alâmeti olan Hâ'nın semaî müenneslere ilave edilmesinin hem müennesi pekiştirmek hem de muhatapta anlama yönünden oluşabilecek şüpheyi gidermek amacıyla kullanıldığını, fakat bazı durumlarda da kullanılmasına gerek duyulmadığını izah ederek eserini tamamlamaktadır. 2. Ebû Hatim Selh b. Muhammed Sicistânînin eserinin ismi, "Kitâbu'l-müzekker ve'i-müennes"tir. Eserin tahkikini, İzzet Hasan yapmıştır. Söz konusu eser, bu sahada kendisine kadar te'lîf edilmiş en kapsamlı kaynak olarak kabul edilmektedir.^'* Dâru'ş-şarki'l-arâbî tarafında tarihsiz olarak Beyrut'ta basılan eserin tahkik edilmiş asıl metni yüz yetmiş beş (175) sayfadan müteşekkildir. Esere konu indeksi dışında başka bir indeks yapılmamış olması, eserden yararlanmayı güçleştirmektedir. Bu eser, otuz beş ayrı bölümden oluşmakta, fakat bazı bölümler birbirini tamamlayıcı nitelik arz etmektedir. Mezkûr eserin ana hatlarıyla içeriği ve eserde kullanılan metot şu şekildedir: Sicistâni, Basra dil ekolünün en büyük filologlarından sayılmaktadır^^. Sicistânî, mukaddime bölümünde, bu eseri Ferrâ, a.g.e., s. 73-108. Ferrâ, a.g.e., s. 109-115. Ferrâ, a.g.e., s. 117-124. Sicistânî, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 22; krş.. Çetin, a.g.e., I, 94. Sicistânî, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 8. 21

te'lif nedenini, Arap dilini güçlendirmek ve müzekker - müennes konusunda yapılan hataları düzeltmek şeklinde açıklamaktadır.^^ Müellif görüşlerini, Kur'ân-ı Kerîm, filologların sözleri ve şiirden istişhâdla desteklemektedir. Eserin, aşağı yukarı, her sayfasında Kur'ân âyetlerinden istişhâd yapılması, dikkat çekici bir özellik sayılmaktadır. Sicistânî, ilk bölümde, müzekkerin asıl olduğuna kısaca değindikten sonra te'nîs alâmetlerine geçmektedir^''. Sonraki dokuz bölümde sayıları ele almakta^ ve bunları takip eden dört bölümde müennes sıfatlan ve onlarla ilgili kalıpları irdelemektedir^^. Bunları izleyen dört bölümde müzekker ve müennesin eşit olduğu durumlar, çoğulluk, müennes fiilin öne alınması ve müennesin tasğîri konularını incelemektedir.^" Eserin en hacimli bölümünü semaî müennesler oluşturmaktadır. Bu bölümde müellif, yapısında te'nîs alâmeti taşımayan müennes isimler hakkında ittifak ve ihtilâf konusu olan hususları serdetmektedir^v Daha sonraki dört bölümde şehir, kabile, millet isimlerine ve ardından izafet konusuna değinmektedir^^. Sicistânî eserini, muhtelif meseleleri ele almak için açtığı yedi ayrı bölüm ile tamamlamaktadır.^^ 3. Ebû'l-Abbâs Muhammed b. Yezîd Müberred'in eserinin ismi, "Kitâbu'l-müzekker ve'l-müennes"tir. Müberred, 26 27 28 29 30 31 32 33 22 Sicistânî, a.g.e., s. 35. Sicistânî, a.g.e., s. 35-43. Sicistânî, a.g.e., s. 44-57. Sicistânî, a.g.e., s. 58-78. Sicistânî, a.g.e., s. 79-89. Sicistânî, a.g.e., s. 90-171. Sicistânî, a.g.e., s. 172-182. Sicistânî, a.g.e., s. 183-210.

Basra dil ekolünün en büyük dilcilerinden sayılmaktadır^"*. Eserin tahkikini, Ramazan Abduttevvâb ve Selâhaddîn Hâdî yapmıştır. Tahkîk edilmiş asıl metin kırk yedi (47) sayfadan oluşmaktadır. Muhakkîklerin esere yapmış olduklan girişte hem müellif hem de eserle ilgili geniş bilgiler verilmiştir. Esere oluşturulan indeksler yeterli derecededir. Mektebetü'lhâncî tarafından 1996 tarihinde Kahire'de basılmıştır. Söz konusu eserin ana hatlarıyla içeriği ve eserde kullanılan metot şu şekildedir: Müellif görüşlerini, Kur'ân-ı Kerîm, filologlann ifadeleri ve şiirlerden yaptığı istişhâdlarla desteklemektedir. Bu eser, bu konuda yazılmış diğer eserlerden şu yönüyle aynimaktadır. Eserde müzekkerlik - müenneslik konusu sadece dilsel (lügavî) yönüyle ele alınmakla kalmamış, aynı zamanda, sarf ve nahiv açısından da incelenmiştir.^^ Dört bölümden oluşan^ eserde mukaddime bulunmamaktadır. Müellif eserine te'nîs alâmetlerini zikrederek başlamaktadır^'^. İlk bölümde Müberred, müennes isim ve sıfatlara yer vererek müennes isimleri, cins isimler ve tekil isimler olmak üzere ikiye ayırmakta; bunlardan Tâ-i te'nîs taşıyanların çoğulunun yalnızca Elif ve Tâ ile yapılabileceğini kaydetmektedir. Sonra, yapısında Elif bulunan müennes isimlerin türeyen ve türemeyenlerini incelemektedir^^ Bir sonraki bölümde te'nîs alâmeti taşımayan müenneslere yer vererek bunların tasğîr ve gayri munsarifliklerini irdelemekte, bir diğer bölümde ise, hakîkî müennes 36 37 38 Müberred, Ebû'l-Abbâs Muhammed b.yezîd, Kitâbu'l-müzekker ve'i-müennes, (Mektebetü'l-hancî), Kahire 1996,Mhak. önsözü, S.17. Müberred, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 63. Müberred, a.g.e., s. 75, 78, 97 ve 116. Müberred, a.g.e., s. 75-77. Müberred, a.g.e., s. 78-96. 23

ve mecazî müennesleri ele almaktadır. Müberred eserini, sûre isimleri, kabile isimleri ve yer isimlerinin müzekkerlik-müenneslik durumları ile munsarif ve gayri munsarifliklerini ele alarak bitirmektedir. 4. Nahivde Küfe dil ekolüne mensup âlimlerden sayılan"^^ Ebû Tâlib Mufazzal b. Selem b. Asım'm eserinin ismi, "Muhtasaru'l-müzekker ve'l-müennes"tir. Eserin tahkîkini, Ramazan Abduttevvâb yapmıştır. Tahkîk edilmiş asıl metin otuz dokuz (39) sayfadan oluşmaktadır. Muhakkîk, esere yapmış olduğu girişte hem müellif hem de eserle ilgili geniş bilgiler vermektedir. Eserde sadece kelime indeksi bulunmaktadır. Eser, Şeriketü'l-mısriyye tarafından 1972 tarihinde Kahire'de basılmıştır. Bahsi geçen eserin ana hatlarıyla içeriği ve eserde kullanılan metot şu şekildedir Bu eser, Ferrâ'nın "Kitâbu'l-müzekker ve'l-müennes" isimli eseriyle karşılaştırıldığında, İbn Seleme, pek az yerde Ferrâ'ya atıf yapmış olsa da, eseri çoğunlukla, Ferrâ'nın eserinin bir özeti niteliğini taşı maktadır. İbn Seleme eserini on üç bölüme ayırmıştır. Eserde kullandığı metodun muhtasar (özet) olduğunu belirtmektedir"^^ İbn Seleme eserinde, istişhâd olarak, sadece sekiz beyte yer vermiş'*'*, Kur'ân'dan istişhâd göstermemiştir. İbn Seleme eserine öncelikle te'nîs alâmetlerini zikrederek başlamaktadır"*^. İlk bölümde, "Hâ"nın girmediği mü- 39 40 42 43 24 Müberred, a.g.e., s. 97-115. Müberred, a.g.e., s. 116-122. İbn Seleme, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 7. İbn Seleme, a.g.e., Mhak. önsözü, s. 22. İbn Seleme, a.g.e., s. 52. Bkz., ibn Seleme, a.g.e., s. 45, 46, 47, 49 ve 50. İbn Seleme, a.g.e., s. 43, 44.

ennes sıfatları incelemektedir'*^. Sonraki iki bölümde <J_>*^ ve JL»5^ kalıplarına yer vermektedir'*''. Daha sonra, müennes isimle kullanıldığında müzekker yapılan bazı lafızları ele almaktadır. Ardından, mübalağa için kullanılan Hâ'yı irdelemekte ve bu Hâ'nın müzekker sıfatlara bitişeceğini kaydetmektedir. Bir diğer bölümde cins isimleri değerlendirmekte, bunu izleyen üç bölümde ise, insan ile ilgili müzekker ve müennes yapılan organlan ele almaktadır"*. Sonraki iki bölümde, müzekker ve müennes nesneleri sıralayarak eseri bitirmektedir.'*^ 5. Küfe dil ekolüne mensup^ Süleyman b. Muhammed b. Ahmed Ebû Mûsâ Hâmid'in eserinin ismi, "Risâletü'l-müzekker ve'l-müennes"tir. Eserin tahkîkini. Ramazan Abduttevvâb yapmıştır. Tahkîk edilmiş asıl metin altı (6) sayfadan oluşmaktadır. Muhakkîk, esere yapmış olduğu girişte hem müellif hem de eserle ilgili bilgiler vermektedir. Matbaâtu Câmiatu Aynu'ş-şems tarafından 1967 yılında basılan eserin metodu ve içeriği şu şekildedir: Müellif eserinde, Kur'ân-ı Kerîm'den iki âyeti^* ve şiirden de dört beyti^^ istişhâd olarak kullanmıştır. Hâmid'in eseri iki kısa bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde yetmişe yakın insan organının müzekkerlik ve müenneslik durumu incelenmiştir^^. İkinci bölümde ise, on üç tane insan giyisisi (libâs)'nin müzekkerlik ve müenneslik durumu ele 46 47 51 32 53 İbn Seleme, a.g.e., s. 44-47. İbn Seleme, a.g.e., s. 47-49. ibn Seleme, a.g.e., s. 49-58. İbn Seleme, a.g.e., s. 58-60. Hâmid, Süleyman b. Muhammed b. Ahmed Ebû Mûsâ, Risâletü'l-müzekker ve'i-müennes, Mhak. önsözü, s. 8. Hâmid, a.g.e., s. 29. Hâmid, a.g.e., s. 26-28. Hâmid, a.y. 25