GÝRÝÞ Ülkemizde katý atýklarýn toplanmasý, taþýnmasý, geri kazanýlmasý ve bertarafýna iliþkin yükümlülükler 5393 sayýlý Belediyeler Kanunu ve 5216 sayýlý Büyükþehir Belediyeleri Kanunu ile Belediyeler ve Büyükþehir Belediyelerine verilmiþtir. 2872 sayýlý Çevre Kanunu'nun 8. maddesine göre; "her türlü atýk ve artýðý, çevreye zarar verecek þekilde, ilgili Yönetmeliklerde belirlenen standartlara ve yöntemlere aykýrý olarak doðrudan ve dolaylý biçimde alýcý ortama vermek, depolamak, taþýmak, uzaklaþtýrmak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaktýr". Bu kapsamda katý atýklarýn, kaynaðýnda ayrý toplanmasý, taþýnmasý, geri kazanýlmasý (kompost, yakma vb.), düzenli depolanmasý, mevcut vahþi depolama sahalarýnýn rehabilitasyonu ve bu tesisler için yerseçimi kriterleri ile ilgili esaslar, 14.03.1991 tarih ve 20814 Sayýlý Resmi Gazete'de yayýmlanarak yürürlüðe giren Katý Atýklarýn Kontrolü Yönetmeliði ve Katý Atýk Depo Alanlarý Ýle Ýlgili Yönerge ile belirlenmiþtir. Ülkemizde yaþanan katý atýk sorununun çözümünde, çevrenin korunmasýnda ve evsel atýklardan kaynaklanan çevre kirliliðinin önlenmesinde, Belediyelerin "Katý Atýk Bertaraf Tesisleri"ni hayata geçirmeleri ana unsur olarak görülmektedir. Belediyeler evsel katý atýklarýn bertarafý için en uygun teknolojiyi kullanmak zorundadýr. Bertaraf yöntemlerinin belirlenmesinde evsel atýðýn miktarýnýn ve niteliðinin bilinmesi kilit rol oynamaktadýr. Katý atýk karakterizasyonu, bir katý atýk yönetim sistemi kurulacak bölgede atýk miktarýnýn ve niteliðinin belirlenmesi esasýdýr. Bu esasa göre katý atýk yönetim sistemi içerisinde yer alacak tesislere ve bu tesislerin kapasitelerine karar verilir. Bu kitapçýk; katý atýk karakterizasyonu çalýþmalarýný yapacak Belediye ve Büyükþehir Belediyelerine Katý Atýk Karakterizasyonu Analiz Metodu'nu açýklamak amacýyla hazýrlanmýþtýr. KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ) 1

KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU ANALÝZ METODU Katý atýk karakterizasyonu, mevsime, bölgeye ve sosyo-ekonomik duruma göre deðiþiklik gösterdiði için belli sýklýkta ve farklý noktalarda yapýlmalýdýr. Malzeme Listesi Kantar Sabit hacim kabý (1m*1m*1m veya 1m*1m*0,5m) Plastik örtü (5m*10m) Plastik veya metal kap (katý atýk bileþen sayýsýna göre) Kürek, týrmýk, süpürge, eldiven, maske, çizme, baret, gözlük Not defteri, kalem (tartým sonuçlarýný kaydetmek için) Uyarýlar Karakterizasyona baþlamadan önce, ayýrma iþlemini yapacak ekiple birlikte tehlikeli durumlar ve prosedür yeniden gözden geçirilmelidir (ASTM 2003). Çivi, ustura, cam parçalarý, þýrýnga gibi kesici maddeler atýk yýðýný içerisinde bulunabilir. Bunlara karþý personel uyarýlmalýdýr. Yaralanmalara karþý riski en aza indirmek için baret, eldiven, gözlük, maske ve çizme kullanýlmalýdýr (ASTM 2003). Ýçerisinde sývý olan kaplar ve tehlikeli atýk olabilecek diðer atýklar, ayrý bir yerde toplanarak görevli amir tarafýndan kontrol altýna alýnmalýdýr (ASTM 2003). Katý atýk karakterizasyonu için numune alýnacak atýklar, atýk toplama araçlarýnda sýkýþtýrýlmadan getirilmelidir. 2 KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ)

Fotoðraf 1. Erzincan Ýli'nde yapýlan karakterizasyon çalýþmasý Fotoðraf 1'de Erzincan'da yapýlan karakterizasyon çalýþmasý görülmektedir. Çalýþma sýrasýnda, çalýþanlarýn saðlýðý ve güvenliði açýsýndan eldiven, maske, tulum ve çizme gibi malzemelerin kullanýlmasýna dikkat edilmiþtir. Yöntem Katý atýk karakterizasyonu yapýlacak ilde, oluþan katý atýktan temsil edici bir numune alabilmek için ilin farklý noktalarýndan (çarþý ve gelir seviyesine göre; düþük, orta, yüksek) ayrý atýk toplama araçlarý ile toplanan atýklar karakterizasyon yapýlacak alana getirilir. Atýk toplama araçlarý, Pazartesi ve Salý günü oluþan atýklarý, belirtilen noktalardan toplayarak karakterizasyon için sahaya getirmelidir. Pazartesi ve Salý günü oluþan atýklarýnýn getirtilmesinin sebebi, hem hafta sonunu hem de hafta arasýný temsil edecek bir numune elde edilebilecek olmasýdýr. Karakterizasyon yapmak için getirilecek bu atýklarýn alýndýðý noktalar ile miktarlarý ayný olmalý ve uzman gözetiminde alýnmalýdýr. Atýk toplama aracý alaný terk etmeden önce gerekli bilgiler; atýðýn hangi noktadan alýndýðý, atýk toplama aracýnýn hacmi, sýkýþtýrmalý olup olmadýðý, modeli vs. hakkýnda bilgi alýnmalýdýr. KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ) 3

Fotoðraf 2. Düzenli depolama sahasý kantar ünitesi. Atýk karakterizasyonu yapýlacak alanýn düz bir zemine sahip olmasý gerekmektedir. Bu zeminin üzerine en az 5m*10m boyutlarýnda dayanýklý plastik bir örtü serilir. Kantar, bu zeminin üzerine yerleþtirilir. Doðru sonuçlar elde etmek için tartým yapýlmadan önce kantar mutlaka kalibre edilmelidir. Farklý bölgelerden gelen atýk toplama araçlarý her biri ayrý bir yýðýn oluþturacak þekilde atýklarý boþaltýr. Boþaltýlan yýðýnlar ayrý ayrý düzleþtirilir, Þekil 1'de görüldüðü gibi hepsi 4 bölüme ayrýlýr. Þekil 1. Numune almak için hazýrlanmýþ atýk yýðýný 4 KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ)

Numune almak üzere oluþturulan yýðýnlardan her hangi birinden, örneðin gelir seviyesi düþük bölgeden gelen yýðýndan, 1m*1m*0,5 m ölçülerindeki altý ve üstü açýk, kulplu sabit hacim kabýna (Þekil 2) içini tamamen dolduracak kadar atýk, yýðýnýn her bölümünden eþit miktarda olacak þekilde konur. Bu sayede temsil edici bir numune elde edilmiþ olur. Numune alma sýrasýnda kolaylýk olmasý açýsýndan 1m*1m*1m boyutlarýnda bir adet sabit hacim kabý yerine 0,5m*1m*1m ölçülerinde 2 sabit hacim kabý tercih edilebilir. 1m 1m 0,5 m Þekil 2. Sabit hacim kabý Kabýn atýkla doldurulmasý sýrasýnda, altý açýk olduðundan kap yerden kaldýrýlmamalýdýr. Atýkla dolu sabit hacim kabý yan taraflarýndaki kulplarýndan tutulup kaldýrýldýðýnda plastik örtünün üzerinde kalan kýsýmda madde grup analizi yapýlýr (Þekil 3). Þekil 3. Sabit hacim kabý ile alýnan numune KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ) 5

Katý atýk karakterizasyonu için 16 bileþen belirlenmiþtir. Bu bileþenler Tablo 1'de verilmiþtir. Her bir bileþen için ayrý bir kap bulunmaktadýr. Kaplarýn üzerine madde gruplarýnýn adý (plastik, metal, cam vs) yazan etiketler karýþýklýða sebep olmamak için yapýþtýrýlýr. Tablo 1. Katý atýk bileþenleri (madde gruplarý) Katý Atýk Bileþenleri Mutfak Atýklarý Kaðýt Karton Hacimli karton Plastik Cam Metal Hacimli metal Atýk elektrik ve elektronik ekipman Tehlikeli atýk Park ve bahçe atýklarý Diðer yanmayanlar Diðer yanabilenler Diðer yanabilir hacimli atýklar Diðer yanmayan hacimli atýklar Diðer (yukarýdaki gruplar hariç) Yemek artýklarý, ekmek, sebze, meyve Gazete, dergi, defter Süt kutusu, meyve suyu kutusu, tetrapak Karton kutular Tüm plastikler Cam þiþe, cam bardak, kavanoz Teneke kutu, çatal, býçak Metal dolap, masa vs. Telefon, radyo vs. Pil, boya kutusu, deterjan kutusu, ilaç kutularý Dal, aðaç parçasý, çim vs. Taþ, kum, toz, seramik Kumaþ, çocuk bezi, ayakkabý, terlik, yastýk, halý, kilim, çanta Mobilya, tahtadan yapýlmýþ malzemeler vs. Madde grup analizine geçmeden önce kaplarýn boþ aðýrlýklarý (dara) tartýlýr. Tablo 2'de kaplarýn daralarýnýn yazýlacaðý çizelge örneði verilmiþtir. Daha sonra plastik örtü üzerine yayýlmýþ bu yýðýn içerisinden yemek artýklarý sona býrakýlmak üzere tüm atýklar bu kaplardan uygun olanlara konur. Yemek atýklarýnýn sona býrakýlmasýnýn sebebi ayýklama sýrasýnda mutfak atýklarý ýslak olduðundan zorluk çýkarabilecek olmasýdýr. Suyun buharlaþmasý nedeniyle gruplandýrma sýrasýnda kütle kaybý söz konusu olabilir. Bu yüzden toplanan atýklar olabildiðince çabuk ayrýlmalýdýr (ASTM 2003). Ayýklama sýrasýnda baðlanmýþ poþetler varsa bunlarýn da açýlýp, içlerinden çýkan atýklarýn uygun kaplara konmasý gerekmektedir. 6 KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ)

Tablo 2. Katý atýk karakterizasyonu yapýlan yerleþimlerin analiz sonuçlarý (2006 yaz) Katý atýk bileþenleri (%) Alanya Erzincan Isparta Keþan Kýrýkkale Þ. Urfa Zonguldak Düzce Mutfak atýklarý 34,0 35,0 40,0 43,0 20,0 45,5 34,5 33,0 Kaðýt 10,7 2,8 6,3 3,0 8,5 1,8 8,3 6,1 Karton 0,5 0,4 1,2 0,5 1,9 0,3 1,8 7,7 Hacimli karton 4,2 6,0 2,5 2,0 5,8 1,9 4,4 0,2 Plastik 2,4 2,3 2,3 1,3 6,2 1,1 4,5 7,8 Cam 5,8 13,3 2,0 1,3 15,1 1,4 5,7 4,3 Metal 1,1 0,9 0,9 0,9 1,3 3,9 3,0 2,9 Hacimli metal 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Park ve bahçe atýklarý 0,0 0,0 0,0 2,3 9,2 1,3 0,0 0,4 Diðer yanmayanlar 21,9 18,9 17,9 27,6 11,1 22,8 15,0 17,8 Diðer yanabilenler 19,4 20,4 27,0 17,9 21,0 20,1 22,8 19,8 Diðer yanabilir hacimli atýklar 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Diðer yanmayan hacimli atýklar 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Elektrikli ve elektronik ekipman atýklarý 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 Tehlikeli atýk 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Yýðýndan sabit hacim kabýyla alýnan numunenin tamamý uygun kaplara daðýtýldýktan sonra tartým iþlemine geçilir. Dolu kap (brüt) tartýlýr, not edilir (Tablo 2). Brüt ile dara arasýndaki fark da o grup için net aðýrlýðý verecektir. KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ) 7

Fotoðraf 3. Þanlýurfa'da yapýlan karakterizasyon çalýþmasýnda gelen atýklarýn sabit hacim kabýna doldurulmasý sýrasýnda çekilmiþtir. Numuneler hazýrlandýktan sonra, her bir numunenin bileþenlerine ayrýlmasý ve tartým iþlemleri sýrayla yapýlmalýdýr. Yani bir noktadan gelen atýk yýðýnýndan elde edilen numunenin madde grup analizi için gerekli 16 kabýn daralarýný ve yýðýndan alýnan numune gruplara göre kaplara ayrýldýktan sonra kabýn atýkla dolu aðýrlýðýný tartýp not etmeden, diðer bir numuneye geçilmemelidir. Aksi takdirde karýþýklýklar ortaya çýkacaktýr. Ýlin 4 farklý noktasýndan (gelir seviyesi düþük, orta, yüksek ve çarþý) atýk istendiðine, her noktadan gelen atýktan elde edilen numune 16 bileþene ayrýldýðýna ve bu kaplarýn hem boþ hem de dolu aðýrlýklarý alýndýðýna göre 16 * 2 * 4 kere tartým yapýlýr, sonuçlar not edilir. 8 KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ)

Fotoðraf 4. Katý atýklar bileþenlerine göre ayrýlýrken (Kýrýkkale) Yaz mevsiminde kül gibi önemli bir bileþen gözlenemeyeceðinden, yukarýda yapýlan madde grup analizi yaz mevsimi için uygun olmakla beraber, kýþ mevsimi için eksik sonuç verecektir. Bu yüzden sobalarýn yakýldýðý soðuk aylarda kül oluþumu da dikkate alýnarak karakterizasyon sýrasýnda tartým yapýlýrken daha farklý bir yöntem takip edilmelidir. Kýþ mevsiminde oluþan katý atýðýn karakterizasyonu yapýlýrken, yaz mevsiminde olduðu gibi boþ kaplarýn aðýrlýklarý tartýlýr, not edilir. Çizelge örneði Tablo 3'de verilmiþtir. Yine 1m*1m*0,5 m boyutlarýndaki 2 adet sabit hacim kabýna homojen hale getirilmiþ atýk yýðýnýndan numune konulur. Katý atýk numunesi bileþenlerine göre kaplara ayrýlýr, tartýlýr, tartým sonuçlarý not edilir. Bir sonraki aþama kabýn içerisindeki atýklarýn elek çapý 1 cm olan elekten geçirilmesidir. Eleðin altýnda kalan kýsým küldür. Üstte kalanlar tekrar ayný kaba konulur ve tartýlýr, tartýmlar not edilir. Atýðýn elenmesinden önce ve sonra yapýlan tartýmlar arasýndaki fark külün aðýrlýðýný verir. Yani tartým sýrasýna göre dara, toplam aðýrlýk (brüt) ve kül içermeyen atýðýn aðýrlýðý ile kap tartýlýr, not edilir. Her bir bileþen için bu þekilde kül miktarý ayrý ayrý bulunur. Tüm gruplarýn tartýmý bittikten sonra bu tartýmlar toplanarak, toplam numune içindeki kül miktarý elde edilir. KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ) 9

Tablo 3. Katý atýk karakterizasyonu yapýlan yerleþimlerin analiz sonuçlarý (2006 kýþ) Katý atýk bileþenleri (%) Alanya Erzincan Isparta Keþan Kýrýkkale Þ. Urfa Zonguldak Mutfak atýklarý 30,0 45,0 35,0 40,0 40,0 43,0 31,2 Kaðýt 9,1 3,8 4,9 4,1 4,1 1,5 8,4 Karton 0,4 1,0 0,7 0,7 0,3 0,2 1,4 Hacimli karton 3,8 1,7 1,9 4,4 2,1 1,6 3,9 Plastik 11,5 7,8 13,8 8,4 8,0 7,4 14,9 Cam 6,5 2,7 2,2 2,9 3,9 1,6 4,8 Metal 1,2 0,9 1,9 1,0 1,0 1,7 3,1 Hacimli metal 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Park ve bahçe atýklarý 0,0 0,9 0,0 7,1 5,9 0,4 0,0 Diðer yanmayanlar 18,4 25,8 21,6 22,9 24,1 26,3 15,1 Diðer yanabilenler 12,7 10,3 18,0 8,3 10,5 16,4 17,1 Diðer yanabilir hacimli atýklar 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Diðer yanmayan hacimli atýklar 6,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Elektrikli ve elektronik ekipman atýklarý 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Tehlikeli atýk 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: (ASTM,2003). Standarts Test Methods for Determination of The Composition of Unprocessed Municipal Solid Waste, (2003), D 5231-92. Sabit hacim kabýyla alýnan numuneden gruplarýna göre ayýrdýktan sonra kül miktarýnýn hesap edilmesi, gruplama öncesinde belirlemekten çok daha doðru sonuçlar vermektedir. Tüm numunenin elenmesi, külün atýklar arasýnda hapsolmasýna, elek altýna geçmemesine sebep olmakta ve sonucu etkilemektedir. 10 KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ)

EK-1. Tartým çizelgesi (Yaz mevsimi) Katý atýk bileþenleri Gelir Seviyeleri Düþük Orta Yüksek Çarþý Brüt Dara Brüt Dara Brüt Dara Brüt Dara Mutfak atýklarý Kaðýt Karton Hacimli karton Plastik Cam Metal Hacimli metal Atýk elektrik ve elektronik ekipman Tehlikeli atýk Park ve bahçe atýklarý Diðer yanmayanlar Diðer yanabilenler Diðer yanabilir hacimli atýklar Diðer yanmayan hacimli atýklar Diðerleri KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ) 11

EK-2. Tartým çizelgesi (Kýþ mevsimi) Katý atýk bileþenleri Gelir Seviyeleri Düþük Orta Yüksek Çarþý Mutfak atýklarý Brüt Brüt-kül Dara Brüt Brüt-kül Dara Brüt Brüt-kül Dara Brüt Brüt-kül Dara Kaðýt Karton Hacimli karton Plastik Cam Metal Hacimli metal Atýk elektrik ve elektronik ekipman Tehlikeli atýk Park ve bahçe atýklarý Diðer yanabilenler Diðer yanabilir hacimli atýklar Diðer yanmayan hacimli atýklar Diðerleri Kül (toz, kum, taþ dahil)* * Kül miktarý, ayrý ayrý çarþý ve her bir gelir seviyesi için tüm katý atýk bileþenlerinin brüt deðerlerinin toplamýndan, brüt-kül deðerleri toplamýnýn çýkarýlmasýyla elde edilir. 12 KATI ATIK KARAKTERÝZASYONU (MADDE GRUPLARI ANALÝZÝ)