Sağlık Çalışanlarında Göz Ardı Edilen Bir Durum: Sağlıklı Çalışma Ortamı

Derleme/Review Article TAF Prev Med Bull 2008; 7(6):547-554 Sağlık Çalışanlarında Göz Ardı Edilen Bir Durum: Sağlıklı Çalışma Ortamı [A Problem that is not Considering in Health Workers: Healthy Work Environment] ÖZET İş yaşamı ile sağlık arasında doğrudan bir ilişki vardır. Çalışma ortamları çeşitli sağlık ve güvenlik tehlikelerini barındırmaktadır. Bu tehlikeler bireyin sağlığını doğrudan etkileyebilecek meslek hastalıkları ve iş kazalarını içermektedir. Tüm sağlık personeli hastane ortamında biyolojik, kimyasal, fiziksel, çevresel, psiko-sosyal ve biyomekanik risklerle karşı karşıyadır. Bu nedenle çalışma ortamının sağlık koşullarına uygun hale getirilmesi, bir takım tehlike olasılıklarının ortadan kaldırılması, çalışma saatlerinin düzenlenmesi, fizyolojik özelliklere uygun çalışma düzeni, kullanılan araç ve gerecin işe ve kullanan kişiye uyumunun sağlanması temel amaç olmalıdır. SUMMARY There are directly relation between health and work life. Work environments have various health and security dangers. This dangers are contain job diseases and work accidents that can directly effect individual s health. All health professionalls come face to face with biological, chemical, physical, environmental, psycho-social and biomechanic risks in hospital environment. Therefore; the basic aim should be, making appropriate practice setting, removing possibilities of some hazards, regulating work hours, obtaining suitable work arrangements according to pysical features and the material that used, getting of adaptation of the work and the persons people who used. Serap Parlar Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu İç Hastalıkları Hemşireliği AD, İzmir Anahtar Kelimeler: Çalışma ortamı, Sağlık personeli, Hastane ergonomisi Key words: Work environment, Health staff, Hospital ergonomy. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Serap Parlar, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Bornova. İzmir. Türkiye. serap.parlar@mynet.com GİRİŞ İnsan için iş kaçınılmaz bir zorunluluktur. Çünkü insan, yaşamı için gerekli olan herşeyi üretebilmek ve elde edebilmek için çalışmak zorundadır. Çalışmak ise yaşamın bir parçasıdır. Ancak bazen insanlar yaptıkları işten ve çalıştıkları ortamdan kaynaklanan sağlık sorunları ile karşılaşabilmektedirler. Oysa yaşamak nasıl bir insan hakkı ise, sağlıklı ve güvenli bir ortamda da çalışmak da bir insan hakkıdır (1). Bu doğrultuda, sağlıklı ve güvenli iş ortamı ve güvenli istihdam özellikle sağlık çalışanları arasında çok önemlidir. Hatta Uluslar arası Hemşireler Birliği (ICN) bu düşüncelerden yola çıkarak 2006 temasını güvenli ortam-güvenli istihdam üzerine oluşturmuş ve 2007 temasını da pozitif uygulama-çalışma ortamı üzerine odaklamıştır. Çalışma yaşamında kalitenin arttırılması hasta bakım kalitesinde de artışa yansıyacaktır. Diğer yandan, bir iş ortamında çalışanın sağlıklı olması sadece kendisini değil aynı zamanda hizmet verdiği kişileri de etkilemektedir. Bu bağlamdan belirtildiğinde; sağlık çalışanının yani sağlık hizmeti verenin sağlıklı olması, sağlık hizmeti alanın sağlığını ve yaşam kalitesini arttırır. Çalışanın sağlığı ile çalışma ortamı arasında iki yönlü bir etkileşim vardır. Sağlık; çalışma yaşamını, çalışma yaşamı da sağlığı etkiler (2). Bugün sağlığın tanımı yapılırken, yalnızca hastalık ya da sakatlığın bulunmaması değil, aynı zamanda bedenen, ruhen ve sosyal yönlerden de tam bir iyilik durumudur deyiminde yer alan sosyal kavramı içinde kişinin önce işsiz olmaması, ardından işine uyumu ve sağlıklı bir ortamda çalışması tanımlamaları vardır (3,4). Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 1950 yılında iş sağlığını; bütün mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik hallerinin en üst düzeyde tutulması, sürdürülmesi ve geliştirilmesi çalışmaları şeklinde tanımlamışlardır (5,6). İşin ve çalışma sürecinin neden olduğu birçok sağlık sorunu ve iş kazaları gibi çalışma ortamlarından kaynaklanan tehlikeler sağlığı doğrudan etkilemektedir. Bu da sağlıklı çalışma ortamının önemini çok daha açık olarak göstermektedir (6,7,8). İş sağlığı ve iş güvenliği bakımından önemli riskler taşıyan çalışma alanlarından biri de sağlık hizmetleri alanıdır. Sağlık hizmetlerinin birçok alanında www.korhek.org 547

özellikle de hastanelerde çalışanların sağlıklarını olumsuz yönde etkileyen pek çok risk faktörü vardır (9). Hastaneler, birçok iş kolunu bünyesinde barındıran kuruluşlardır. Hastaneler haricinde hiçbir iş yerinde elektrikli-elektronik cihazların sürekli kullanımı, ağır malzemelerin taşınması, kimyasal maddeler ile işlemler, radyoaktif maddelerin kullanımı, infeksiyon riski taşıyan biyolojik materyal, kesici-delici aletler bir arada bulunmamaktadır. Hastane içinde binlerce kişi için üç öğün yemek hazırlayan mutfak, sürekli temiz malzeme sağlaması gereken çamaşırhane, sterilizasyon ünitesi, çeşitli bürolar, depolar bulunduğu gibi, büyük bir alışveriş merkezinin hafta sonunda görülebilecek kalabalığı da yer almaktadır. Tüm bu etmenlerle birlikte yoğun çalışma temposu, uzun süreli ve kesintisiz çalışma, ergonomik olmayan çalışma ortamları ve iş gerilimi sağlık çalışanlarının diğer iş kollarında çalışanlara göre çok daha çeşitli meslek riskleri ile karşılaşmasına ve sağlıklarının olumsuz etkilenmesine yol açmaktadır (10, 11). Sağlık çalışanlarının meslek riskleri ile karşılaşma olasılığı mesleğine, yaptığı işe, çalıştığı bölüme göre değişiklik göstermektedir. Örneğin; radyoloji ve nükleer tıp bölümlerinde çalışanlar için radyasyon, sterilizasyon ünitelerinde çalışanlar için civa ve gluteraldehid maruziyeti risk oluştururken ameliyathane çalışanları için toksik gazların etkisi olmaktadır (10). Hemşirelerin ise hastayla daha fazla zaman geçiren ve bakımlarını doğrudan yerine getiren kişi olmaları nedeniyle sağlık riskleri ile karşılaşma olasılıkları diğer sağlık personelinden daha yüksektir (12). Hemşirelik, uzun süreli çalışma, aşırı iş yükü, zaman baskısı, zor ya da karmaşık görevler, yetersiz dinlenme araları, tekdüzelik ve fiziksel olarak kötü iş koşulları (yer, sıcaklık ve ışıklandırma gibi) gibi stresle ilgili risk faktörlerini içermektedir. Bununla birlikte; tedavi uygulamaları sırasında, hizmet yoğunluğuna göre değişmek üzere uzun süre ayakta kalma, nöbetlerde uykusuzluk, beslenme düzensizlikleri ile karşı karşıya kalmaktadırlar (13). Sağlık personelinin eylemlerinin çoğunluğu insanlara doğrudan hizmet sunmaya yönelik olduğundan, yapılacak olan en ufak bir hata düzeltilmesi mümkün olmayan sonuçlara yol açabilir (14). Sağlık çalışanlarında; aralıklı kontrol muayeneleri, bağışıklanmaları, çalıştıkları ortamların ve çalışma koşullarının değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Ancak sağlığın korunabilmesi için öncelikle sağlığı bozan etmenlerin iyi bilinmesi, korunma önlemlerinin alınması ve bu etmenlere yönelik bilgilendirmenin yapılması gereklidir. İşyerlerinde sağlık üzerinde olumsuz etkiler yapabilecek çeşitli faktörler bulunduğuna göre, bu faktörlerin neler olduğu ve işyeri ortamında hangi düzeyde bulunduğu, işyerinde kaç kişiyi etkilemekte olduğu gibi özelliklerin ortaya konması gereklidir (8). ÇALIŞMA ORTAMINDA SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ETKİLEYEBİLECEK FAKTÖRLER: 1. Kimyasal Faktörler ve Önlemler: Sağlık çalışanı çalışma ortamında çeşitli kimyasal faktörlere maruz kalabilmektedir. Sağlık çalışanının bakım uygulamaları sırasında karşılaştıkları kimyasal faktörler içinde 1. sırada dezenfektanlar, 2. sırada antiseptikler yer almaktadır. Bunların dışında; anestezik maddeler, latex, civa, gluteraldehid, solvent, inorganik kurşun, farmasötik maddeler ve sitotoksik maddeler de bulunmaktadır (6). Kimyasal maddelerin etkinliği; konsantrasyonuna, temas süresine, temas yoluna, maddenin fiziksel ve kimyasal özelliklerine bağlıdır. Etkinlik; ortamda diğer fiziksel ve kimyasal ajanların varlığına veya kişinin alkol, sigara, ilaç bağımlılığına göre değişebilmektedir. Kimyasal maddeler, sağlam cilt, solunum sistemi (inhalasyon), ağız (inhalasyon, yutma), göz ve iğne batması gibi çeşitli yollar ile vücuda alınmaktadır. Çalışma ortamında kullanılan bu kimyasal maddeler, sağlık çalışanlarında akut veya kronik etkiler oluşturmaktadır (10). Yapılan iş sırasında giyilen eldivenlerden dolayı latex alerjisi görülmekte, termometre ve barometrelerin kullanımı ve sterilizasyonu sırasında kırılması sonucu deri ve solunum maruziyeti yaşanmakta, kullanılan solventler karaciğeri, sinir sistemini etkilemekte ve inorganik kurşun kemik iliğinde etkili olup hemoglobin sentezini engellemektedir (11,15). Yapılan bir çalışmada kimyasal maddelere bağlı olarak ortaya çıkan rahatsızlıklara konulan tanılar; psoriazisegzema (%4,9), kronik dermatit (%4,4) ve allerji (%2,9) olarak belirtilmektedir (6). Sağlık çalışanlarının kimyasal risklerden korunması için koruyucu önlem kullanma ve uygulama düzeyinde el yıkama her zaman uygulanması gereken önlem olarak saptanmıştır. Koruyucu önlük, maske, yüz koruyucusu, gözlük ve eldiven kullanma, ortamın havalandırılmasına özen gösterme, eskimiş ekipmanların değişimini sağlama, kimyasal maddelerle temas halinde ise cildi bol su ile yıkama diğer önlemler arasında yer almaktadır (10). Bunların dışında; çevrenin kontrolü ve biyolojik izlem önem taşımaktadır. Biyolojik izlem; işyeri ortamındaki ve çevredeki toksik ajanlardan korunmada ve toksik 548 www.korhek.org

ajanların meydana getirdiği hastalıkların önlenmesinde önemlidir. İş ortamında bulunan ve solunabilen havayı kirleten kimyasal maddeleri, endüstriyel hijyen metotları ile ölçebilir ve kontrol edebiliriz. Ancak, deriden emilen, ağızdan alınan veya iş ile ilgili olmayıp çevreden gelen ve ölçülüp kontrol edilemeyen zararlı ajanların vücuda etkilerini ortaya koyabilmek biyolojik izleme ile mümkün olabilmektedir (15). 2. Fiziksel Faktörler ve Önlemler: A. Işıklandırma/Aydınlatma: Çalışanların kendilerini rahat ve ışıklı bir ortamda bulmaları ve daha istekli bir şekilde çalışabilmeleri için yeterli ve tatmin edici bir aydınlatma düzeyi tercih edilmelidir. İşyerlerinin aydınlatılmasında güneş ışığından yeterli derecede yararlanılması esas alınarak projelendirme yapılmalıdır. Gün ışığının yetersiz olduğu konumlarda ise direkt aydınlatma yerine yarı indirekt veya indirekt aydınlatma yöntemi uygulanmalı ve aydınlatmanın güneş ışığına yakın ışık veren lambalarla yapılması tercih edilmelidir (16) İyi Bir Aydınlatmanın Etkileri: (17) İyi aydınlatma görme keskinliğini artırır. Görme keskinliği (gözün ayırt edebilirliği) aydınlatmanın bir fonksiyonu olup onunla doğru orantılıdır. İyi aydınlatma ile iş kazaları azalır. Algılama, karar verme ve uygulamanın çabuk ve daha görülebilir biçimde yapılması sonucu, yorgunluğun azalmasıyla kazalarda düşüş olur. İyi aydınlatmayla çalışanın başarısı artar. Aydınlatma şiddeti arttıkça yorgunluk azalmakta, başarı durumu artmaktadır. İyi aydınlatma iş görmede çabukluk sağlar. Uygun aydınlatma iyi görmeyi sağlayarak bir işin daha kısa sürede bitirilmesine yardım eder. B. Gürültü: Gürültü istenmeyen her türlü ses olarak tanımlanmaktadır. İşgücünün ruhsal ve fiziksel sağlığını bozan gürültü işgücü verimini olumsuz yönde etkilemektedir. Hastaneler, sessiz-sakin mekân imajına karşılık aslında çok gürültülü olmamakla birlikte, özellikle yemekhane, laboratuarlar, teknik servis, hasta kayıt birimi ve hemşire odalarında gürültünün, iş üretimini olumsuz etkileyecek düzeyde yüksek olduğu belirlenmiştir (10). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ne göre, hastanelerdeki gürültünün gündüz 40 Db(A), gece 35 Db(A) civarında olması önerilmektedir (18). Hastanelerin büro bölümlerinde ses düzeylerinin 68-75 db, teknik serviste 75-85 db olduğu kısa süreli olarak 100 db e çıktığı, jeneratör çevresinde 110 db e ulaştığı bildirilmektedir. Gerek hastalar gerekse çalışanlar için hastanenin en sessiz yerlerinden olması beklenen yoğun bakım ünitesi (YBÜ) nde yapılan iki ayrı çalışmada, altı yataklı bir YBÜ nde ses düzeyi 60.3-67.4 db, pediatrik YBÜ nde gündüz 61 db, gece 57 db bulunmuştur (10). Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri: (19) Psikolojik Etkiler: Davranış bozuklukları, öfkelenme, genel rahatsızlık ve sıkılma duygusu Fiziksel Etkiler: Geçici veya kalıcı işitme hasarları Fizyolojik Etkiler: Yorgunluk, uyku bozuklukları, baş ağrıları, dolaşım semptomları (kan basıncında artış, dolaşım bozuklukları, solunumda hızlanma, kalp atışlarında hızlanma, ani refleksler) Performans Etkileri: İş veriminde azalma, işe verilen dikkatte azalma, konsantrasyon bozukluğu, karşılıklı anlaşma olanaklarında kısıtlanma ve hareketlerin engellenmesi. Gürültüyü Önlemenin Yolları: (10,19) Gürültüyü kaynağını kesmek ya da azaltmak Anons hoparlörleri, radyo ve televizyonların seslerini kısmak Gürültü yapan makinelere susturucu takmanın yanısıra gürültüye neden olan parçaları yenilemek ve periyodik bakım ve yağlamaları zamanında ve düzenli yapmak Alınan önlemlere rağmen gürültü istenen düzeye düşürülemiyorsa gürültü çıkaran ekipmanları ayırarak özel yerlere koymak Binanın içindeki döşeme ve duvarları ses emici özellikteki malzemelerle kaplamak Bireysel olarak temiz, rahat ve kulak yapısına uyumlu kulak tıkaçları kullanmak. C. İklimlendirme Sistemleri (sıcaklık, nem, havalandırma): Her türlü binadaki havalandırma sistemlerinin, uygun bir ısı ve nem içerecek şekilde geliştirilmesi gerekir. Hastane ortamlarının havalandırma sistemleri hastaların ve hastane çalışanlarının sağlıklarının korunması ve hastane kaynaklı infeksiyonların önlenmesi bakımından ayrı bir önem teşkil etmektedir. Hastane ortamlarında tüberküloz gibi belirli hastalıklar sağlık personeline hava yolu ile bulaşma riski taşımaktadır. Bu nedenle hastanelerde oluşturulacak havalandırma sistemleri, mikroorganizmaların biyolojik ve fiziksel özellikleri dikkate alınarak hastane kaynaklı veya mesleksel infeksiyonları önleyecek şekilde yapılmalıdır (20). Hastanelerde klima tesisatı, odalarda konfor şartlarının sağlanmasının yanı sıra hastane içerisinde www.korhek.org 549

mikroorganizmaların, tozların, anestezi gazlarının ve kötü kokuların da en alt seviyelerde olmasını temin etmek için kullanılırlar. Hastanelerdeki standart odaların dışında daha steril bir ortam gerektiren ameliyathane salonlarında ise enfeksiyon risklerini en alt seviyelerde tutabilmek ve mikroorganizma konsantrasyonunu standartlar ile belirtilen değerlerde tutabilmek için klima sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Hava akımının ortam içindeki hızı, 0,46 m/sn (+/-0,10 m/sn) seçilmelidir (21). Havalandırma sistemlerinin yetersiz olduğu birimlerde ve yaz aylarında, ter ile sıvı-elektrolit kaybına bağlı aşırı yorgunluk, kas krampları, uyku hali görülmektedir. Ter bezlerinin tıkanması ile de döküntü gelişmektedir Aşırı soğuk dikkatin azalmasına yol açarken nemli ortamda ısı düşünce kişide üşüme ürperme meydana gelmektedir. Bu koşullarda çalışan personel için uygun giysi, soğuk su, dinlenme aralarında kullanabileceği serin ortamların temin edilmesi gerekmektedir (10). D. İyonize Radyasyon: İyonize radyasyon, X ışınları özellikle hekimler, hemşireler ve röntgen teknisyenleri için önemlidir. Doğal radyoaktif maddeler olan radyum, uranyum ve toryum un ve suni radyoaktif maddeler yani radyoaktif izotopların tıpta kullanımı sağlık çalışanları için risk oluşturmaktadır. Bu maddeler insan vücudu üzerine çok çeşitli etki yapmaktadır. Deri üzerine (radyodermit) etkileri; uzun zaman radyasyona maruz kalan kişilerde derinin rengi koyulaşır, deri kurur, tırnaklar bozulur ve deri üzerinde kılcal damarlar genişler. Daha ilerleyen vakalarda ağrılı yaralar ve deri kanserleri oluşur. Bunların dışında kan bozuklukları, akciğer kanseri, kemik bozuklukları ve göz bozukluklarına da neden olmaktadır (22). Radyoaktif maddelerden korunmada; bu maddelerden çıkan radyasyonla teması önlemek, kurşun bariyer kullanma, vücuda giren radyasyon miktarını belirli sürelerle ölçerek belirlemek ve periyodik olarak kan muayeneleri yapmak gereklidir (22). 3. Enfeksiyöz Faktörler ve Önlemler: A. Enfeksiyon: Tüm insanlar çalışma ortamlarında mikroorganizmalarla karşı karşıya kalabilmektedirler. Özellikle hastaneler enfeksiyon etkenleri bakımından zengin bir ortam oluşturmaktadır (23). Sağlık personeli verdiği sağlık hizmeti sırasında sıklıkla bu enfeksiyon etkenleri ile temas etmektedir ve risk almaktadır. Sağlık kuruluşlarında gerekli önlemler alınmazsa, kan yoluyla bulaşan etkenler, hastadan hastaya, hastadan sağlık personeline veya nadiren sağlık personelinden hastaya bulaşabilmektedir. Hastaların kan veya kanla kontamine vücut sıvılarıyla teması halinde bulaşması mümkün hastalıkların başında hepatitler ve insan immün yetmezlik virüsü (HIV) gelmektedir (24). Sağlık personelinde kan yoluyla bulaşan enfeksiyonların bulaşması en sık; hastalarda kullanılan iğnelerin batması, kanla kontamine kesici aletlerle yaralanma veya enfekte kan ya da vücut sıvılarının mukozaya sıçraması ile olmaktadır (25). Ayrıca gözle görülmeyecek miktardaki kan ile bulaşmış cihazlar bile, uygun sterilizasyon uygulanmadığında, invaziv işlemlerde kullanıldığında veya cildin delindiği kazalarda infeksiyona yol açabilmektedir (24). ABD de yılda 16.000 sağlık çalışanı HIV ile enfekte olmuş iğne batmalarına maruz kalmakta, 1.800.000 sağlık çalışanı ise yaralanmaktadır. Her yıl 5000 sağlık çalışanı işyerindeki yaralanmalar nedeniyle Hepatit-B, Hepatit-C ve HIV etkenlerine maruz kalmaktadır (26). Ülkemizde yapılan bir çalışmada sağlık personelinin %97,4 ünün kesici, delici ve batıcı yaralanmaya maruz kaldığı ve bunların %1,9 unda Hepatit-B enfeksiyonu meydana geldiği saptanmıştır (25). Bu nedenle; (24,27) Çalışma ortamlarında uygun sterilizasyon yapılmalı Çevre temizliği için tek kullanımlık havlular kullanılmalı Hasta ile temastan sonra eller yıkanmalı Gerekli işlemlerde eldiven, maske, önlük ve gözlük kullanılmalı Tüm bölümlerde temiz ve kirli malzemeler ayrı odalarda muhafaza edilmeli Yenilecek ya da içilecek materyaller kan ile kontamine olma ihtimali olan bölgelere bırakılmamalı Operasyondan sonra çıplak elle operasyonda kullanılan materyallere dokunulmamalı Ucu sivri aletler ve onların konulduğu kaplara mümkün olduğu kadar az dokunulmalı Ucu sivri aletler uygun koruyucu kaplara yerleştirilmeli HBV aşısı gibi temas sonrası profilaksi yapılmalı Kan ya da serum bulundurulan buzdolaplarına yiyecek ya da içecek konulmamalıdır Sağlık birimlerinin periyodik denetimleri yapılmalı. B. Sanitasyon: Sanitasyon hastanelerde daha da önem kazanmaktadır. Hastanelerde özellikle nemli, organik materyal içeren ortamlarda bakteriler üreyebilir ve patojen mikroorganizmalar buralarda yoğunlaşabilir (28). 550 www.korhek.org

Hastanelerin her bölümü kontaminasyon açısından farklılık gösterir. Bu nedenle hastaneler risk alanlarına göre gruplandırılabilir: (23) Düşük risk alanları: Hemşire-doktor odaları, ofis, kafeterya, koridor ve depolar. Orta risk alanları: Hasta odaları, laboratuarlar. Yüksek risk alanları: Ameliyathane, yoğun bakım üniteleri, hemodiyaliz ve izolasyon odaları. Belirlenen bu risk alanlarına göre temizlik standartları oluşturulmalıdır. Bu standartlar belirlenirken hangi işlerin kim tarafından, ne sıklıkta ve nasıl yürütüleceği mutlaka belirlenmelidir (23). Çevrenin temizliğinde yüksek düzey dezenfektanlardan mümkün olduğunca kaçınılması, alkol kullanımının tercih edilmemesi ve hastayla teması olmayan yüzeylerde su-sabun, deterjan ya da düşük düzey dezenfektanlarla temizlik yapılması önerilmektedir. Bu yüzeylerde kan ve salgılarla temas ve temizlik için teknik zorluklar varsa bu yüzeylerde atılabilir bariyerler (kâğıt havlu ) kullanılması uygundur (28). Bununla birlikte toplumun tüm kesimlerinde olduğu gibi, hastanelerde her geçen gün atılabilen türde ürün kullanım sonucu, üretilen tıbbi atık miktarı sürekli artmakta, insan ve çevre sağlığını tehdit etmektedir. Yatak başına düşen günlük ortalama atık miktarı üniversite hastanelerinde 4,1-8,7 kg, genel hastanelerde 2,1-4,2 kg, bölge hastanelerinde 0,5-0,2 kg olarak değişmektedir (29). Hastane atıklarının insan ve çevre sağlığına olabilecek olumsuz etkilerini ortadan kaldırmak ya da azaltmak amacıyla birtakım işlemler uygulanmaktadır (29): Malzeme alımı sırasında malzemenin kullanımı sonucu ortaya çıkacak atıkların miktarı göz önüne alınmalı, malzeme seçimine dikkat edilmeli Tüm personel kullanım sırasında atıklar konusunda bilinçlendirilmeli Atıklar toplama aşamasında özelliklerine göre torbalarda toplanmalı, toplama yerlerinde birbiriyle karışması önlenmeli ve en kısa zamanda depoya taşınmalı Sıvı atıklar uygun arıtımdan sonra kanalizasyona atılmalı Patolojik atıklar, doku ve organlara gömme işlemi yapılarak yok edilmeli İnfekte materyaller kontamine olmuş pansuman malzemesi gibi atıklar buharla sterilize edildikten sonra diğer atıklarla birlikte zararsızlaştırma işlemine alınmalıdır. 4. Ergonomik Faktörler: Çalışma hayatı ve verimlilik bakımından ergonomik faktörlerin de önemli yeri vardır. Çalışma koşulları bakımından rahat durumda olan çalışanın iş kazasına uğrama riskleri az olmakta ve dolayısıyla iş verimleri daha fazla olmaktadır. İşyerindeki çalışma koşullarının çalışanın niteliklerine uygun hale getirilmesi ve sonuç olarak iş ve işçi uyumunun sağlanması olarak ifade edilen ergonomi ilkeleri genel yaşam bakımından da önem taşır (5). İş kazaları ve meslek hastalıkları ekonomik ve sosyal birer sorun olması sebebiyle; toplumun büyük kesimine dolaylı olarak, çalışma hayatının sosyal taraflarına ise doğrudan sorumluluk yüklemektedir (8). Sağlık çalışanlarında ergonomik faktör olarak karşımıza çıkan kas-iskelet sistemi sorunlarının nedenleri, çalışma ortamından veya yapılan işten kaynaklanabilmektedir. Islak zemin, yüksek basamaklar, zemindeki düzensizlikler gibi ortama ait faktörler kayma, düşme, burkulma, çarpma gibi kazalara yol açmaktadır. Yapılan bir çalışmada, gün içerisinde uygunsuz çalışma koşulları ve yetersiz dinlenme şartları ile çalışan sağlık çalışanlarında ortaya çıkan kas-iskelet sistemi ağrılarının vücudun yük taşıyan bölümlerinde yoğunlaştığı ve ağrılı durumların mesai saatleri bitiminde arttığı belirlenmiştir (30). Sağlık çalışanları bel ağrısı için risk altındaki meslek grubundadır. Sağlık çalışanları arasında özellikle hemşireler hastaların yapamadığı fonksiyonlarında ve onların taşınmasında yardımcı olmak durumundadır. Hemşireler hasta bakımı verme, hastayı kaldırma ve taşımanın yanı sıra çeşitli büyüklük ve ağırlıktaki tıbbi araç-gereçleri taşımak, çeşitli yükseklikteki yatakları yapmak gibi görevleri sürekli yerine getirmektedirler. Bu görevleri yaparken bel kaslarının incinmesi ve zorlanması sonucu bel problemleri ortaya çıkmaktadır (13). Hemşirelerle yapılan çalışmalarda, hemşirelerin bel problemlerinin ağır fiziksel çalışma gerektiren iş kollarında çalışanlara oranla daha fazla görüldüğü belirlenmiştir (14,31,32). Yine 77 hemşire ile yapılan bir başka çalışmada, hemşirelerde hemşirelik bakımı uygulamaları sırasında hastaları hareket ettirmeye bağlı olarak gelişen hastalıklar incelendiğinde, dört kişide diskal herni, beş kişide alt ekstremite rahatsızlığı, 11 kişide sırt rahatsızlıkları oluştuğu görülmüştür (33). 5. Beslenme: Birçok ülkede yapılan incelemeler işyerlerinde beslenme olanaklarının sağlanmasının yararlı olduğunu göstermiştir (34). Yeterli ve dengeli bir beslenme; çalışanın verimini artırır, yapılan üretimi artırır, hastalıkları azaltır, iş kazalarını azaltır, meslek hastalıklarını azaltır, çalışanların sağlığını geliştirir, www.korhek.org 551

işe devamsızlığı azaltır, iş yeri psikolojisini ve huzurunu güçlendirir ve çalışanın hastalıklara karşı direncini artırır (35). Bu bakımdan işyerlerinde beslenme konusunda nelere dikkat edilmelidir? (34) Yemek listelerinin planlanmasında zaman zaman yemek yiyen grubun düşünceleri öğrenilerek, yemek listesi hazırlanmasında bu düşüncelere belirli ölçüde yer verilmelidir. Yemek artıkları dikkatle gözlenmeli ve nedenleri araştırılmalıdır. Çoğunluk tarafından sevilmeyen yemeklerin, sevilmeme nedenleri öğrenilerek, yemek yapımında ve servisinde gerekli düzeltmeler yapılmalıdır. Yemeklerin hazırlanmasında ve saklanmasında, beslenme ilkelerinde temizlik ve sağlık kurallarına uyulmalıdır. Yaşam boyu tüm bireylerin sağlığının korunması, geliştirilmesi, yaşam kalitesinin arttırılması ve sağlıklı yaşam biçimlerinin benimsenmesi amacıyla beslenme eğitiminin önemi de unutulmamalıdır (36). 6. Psikososyal Faktörler: Çalışma ortamında kişiler arasındaki ilişkiler önem taşımaktadır. Bu ilişkilerin iyi olması ve işyeri ortamındaki tehlikelerin kontrol altına alınmış olması gerekir (5). A. Şiddet: Çalışma ortamındaki sağlık ve güvenliği olumsuz etkileyen etmenlerden biri de şiddettir. Şiddet, fiziksel saldırı, sözel saldırı ya da cinsel taciz şeklinde ortaya çıkmaktadır. Sağlık çalışanları çalışma ortamlarında diğer alanlarda çalışanlara oranla şiddetle daha sık karşılaşmaktadırlar (37). ABD de yapılmış bir araştırmada sağlık personelinin şiddete uğrama riskinin diğer hizmet sektörlerinde çalışanlara göre 16 kat fazla olduğu saptanmıştır. Hemşirelerin özellikle hastalar tarafından diğer sağlık personeline oranla üç kat daha fazla şiddete maruz kaldığı belirtilmektedir (13). Ülkemizde yapılan bir çalışmada; pratisyen hekimlerin %67,6, hemşirelerin %58,4, öğretim üyelerinin %36,7 ve diğer sağlık personelinin ise %32,7 oranında şiddete uğradıkları bulunmuştur (38). Çalışma ortamında şiddetin etkileri Bakım kalitesinde düşme, moral bozukluğu, iş doyumunda azalma, işten ayrılma ya da ayrılmaya niyetlenme, stres düzeyinde artış, işteki hatalarda artış, işe devamsızlıkta artış, korku, öfke, güçsüzlük, suçluluk hissetme, uyku bozuklukları ve fiziksel yaralanma şeklinde özetlenebilir. Çalışma ortamındaki şiddetin önlenmesi; yöneticilerin, işverenlerin ve çalışanların işbirliğini gerektirir (37). B. Stres: Sağlık Çalışanlarında; rol çatışması ve belirsizliği, meslektaşların ve süpervisörlerin desteğinin olmaması, uygun olmayan fiziki çevre, tıp teknolojisindeki gelişmeler, personelin uygun olmayan dağılımı, sağlık bakımı vermede yeni düzenlemeler, hastalarla uzun süre temas, karmaşık ilişkiler, insanların sağlık ve iyiliğinden sorumlu olma gibi nedenler işle ilgili stres ve gerginliğe yol açmaktadır (39). Özellikle hemşireler, organizasyonel ortam, ekip ve hasta/aileleri ile ilişkiler, hasta bakımı sağlamada algılanan rol çatışmaları ve belirsizlikler, hemşirelik eğitim yöntemi ile ilgili sorunlar, tükenmişlik gibi nedenlerden kaynaklanan çeşitli stresörlerle karşı karşıya kalmaktadırlar (40). Bunun sonucunda anksiyete, çaresizlik, depresyon gibi ruhsal sorunlar yanında uykusuzluk, kaslarda gerginlik, yorgunluk gibi fiziksel yakınmalar görülmekte ve iş motivasyonları azalmakta, iş verimi düşmekte, işi bırakma olguları artmaktadır (41). C. İş Doyumu: Bireyin işi, yaşamına anlam katan en önemli doyum alanlarından biridir. İş doyumu; çalışanların iş ve iş yaşamındaki beklentilerine ulaştıkları zaman duydukları olumlu duygusal bir durumdur (42). İş doyumu her meslek için önemlidir. Sağlık alanında çalışan bireyler açısından bakıldığında, sağlık hizmetlerinin insanı konu alması, çok dikkat ve sürekli çalışmayı gerektirmesi nedeniyle iş doyumunun daha da önemli olduğu açıktır. Sağlık hizmetlerinin sunumunda en büyük insan gücünü günün 24 saati hizmet vermesi bakımından hemşireler oluşturduğundan, hemşirelerde iş doyumu daha da önem taşımaktadır. Çalışma ortamındaki doyum, çalışanların sadece fiziksel ve zihinsel durumunu değil, aynı zamanda bireysel, fizyolojik ve ruhsal durumunu da etkiler. Çalışma ortamında doyumsuzluk yaşayan birey, olumsuz duygulara yönelecek, bedensel, ruhsal ve sosyal sağlığı bozulacaktır. Bunun sonucunda bireyde işten uzaklaşma, işi terk etme, sık sık iş değiştirme gibi iş doyumsuzluğu ve tükenmişliği yaşayacaktır (43,44). SONUÇ VE ÖNERİLER Çalışma ortamının sağlıklı ve güvenli hale getirilmesi çalışanın sağlığı ve güvenliği açısından olumlu olduğu kadar çalışan kişilerin iş verimini de 552 www.korhek.org

olumlu yönde etkilemesi ve çalışanın sosyal yaşamından hizmet sunduğu alana kadar iyilik halinin devamını sağlanması bakımından çok önemlidir. Ayrıca hastane sağlık ve güvenlik uygulamalarının geliştirilmesi, politikaların düzenlenmesi, sağlık çalışanların sorunlarının çözümlenmesinde diğer kurumlarla işbirliği kurulması, sağlık çalışanlarının eğitim gereksinimlerinin saptanması ve bu doğrultuda girişimlerin yapılması önerilmektedir. KAYNAKLAR 1. Esmek M, Demircan S, Oflaslı F, Baybek H. Yatağan Termik Santrali Çalışanlarında 1995-1999 Yılları Arasında Görülen Sistem Hastalıklarının İncelenmesi. III. Uluslar arası Katılımlı İş Sağlığı ve İşyerleri Hemşireliği Sempozyumu. Zonguldak. 2003, p: 164-171. 2. Buğdaycı R, Kurt AÖ, Tezcan H, Şaşmaz T, Kuruloğlu N, Yüceer NT, Küçük B. İçel İlinde Görev Yapan Hekimlerde Ruhsal Tükenmişlik Durumu ve Etkileyen Faktörler. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 2. Ulusal Kongresi. Ankara. Genel-İş Matbaası, 2001, p: 141. 3. Ünal D, Aycan N. Manisa MAY Tekstil San. A.Ş. de Çalışan İşçilerin İşyeri Sağlık Birimi ne Başvuru Nedenlerinin Ve Sosyodemografik Özelliklerinin İncelenmesi. Hemşirelik Forumu Dergisi. 2003, 6(1): 49-57. 4. Aygün R. İşyerinde Sağlık ve Güvenlik Hizmetlerinde_Ekip_Yaklaşımı._http://isggm.calis ma.gov/tr/docs/sunumlar. 07.02.2007. 5. Bilir N, Yıldız AN. Halk Sağlığı Temel Bilgiler. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2006, p. 602-633. 6. Dindar İ, İşsever H, Özen M. Edirne Merkezindeki Hastanelerde Görev Yapan Hemşirelerde İş İle İlgili Rahatsızlıklar ve Konulan Tanılar. Hemşirelik Forumu Dergisi. 2004, 7(1): 59-63. 7. Nahçıvan N. Bir İşyeri Ortamının Sağlık Riskleri Yönünden İncelenmesi. V. Ulusal Hemşirelik Kongresi, Bildiri Özet Kitapçığı. Dokuz Eylül Üniversitesi Sabancı Kültür Merkezi. 1997, p. 10-13. 8. Bilir N. İş Sağlığı ve Güvenliğinde Çağdaş Bir Yaklaşım: Risk Değerlendirilmesi ve Risk Yönetimi. İSG İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi. Başak Matbaacılık. 2005; 25(5): 9-12. 9. Janowitz IL, Gille M, Ryan G, Rempel D, Trupin L, Swig L, Mullen K, Regulies R, Blane PD. Measuring the Physical Demands of Work in Hospital Setting: Design and İmplementation of an Ergonomics Assessment. Applied Ergonomcs 2005. 10. Dokuzoğuz B. Sağlık Çalışanlarının Meslek Riskleri. Hastane Enfeksiyonları Kontrolü El Kitabı. Hastane Enfeksiyonları Derneği Yayını No:2. Bilimsel Tıp Yayınevi. 2004. p. 403-417. 11. Abbasoğlu S, Emiroğlu C, İlhan NM, Koşar L, Kesedar S, Müezzinoğlu A. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı Kime Emanet. Toplum ve Hekim. 2006; 21(3): 173-179. 12. Karwowski W, Jang RL, Rodrick D, Peter MQ. Self-Evaluation of Biomechaniccal Task Demans, Work Environment and Perceived Risk of İnjury by Nurses: A Field Study. Occupational Ergonomics. 2005, 5: 13-27. 13. Alçelik A, Deniz F, Yeşildal N, Mayda AS, Şerifi BA. AİBÜ Tıp Fakültesi Hastanesinde Görev Yapan Hemşirelerin Sağlık Sorunları ve Yaşam Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2005, 4(2): 55-65. 14. Karadağ M, Yıldırım N. Hemşirelerde Çalışma Koşullarından Kaynaklanan Bel Ağrıları ve Risk Faktörleri. Hemşirelik Forumu Dergisi. 2004, 7(2): 48-54. 15. Berk M. İş Sağlığında Biyolojik Monitoring (Biyolojik İzleme). İSG İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi. Başak Matbaacılık, 2005, p. 23-26. 16. Berk M. Fiziksel Faktörlerde Sağlık Gözetimi. http://isggm.calisma.gov.tr/haberler/taiex. [Erişim tarihi 14.05.2007] 17. Bayık A. Çalışma Alanı Boyutlarının Belirlenmesinde Antropometrik Bir Yaklaşım. Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bilim Uzmanlığı Tezi. Ankara. Yüksek Öğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi, 1992. 18. Munro N. Sleep Deprivation in Critically İll Patients, www.adnancefornurses.com 2002. 19._Yüceer_N._Gürültü._http://www.metalurji.org.tr/de rgi127. (Erişim Tarihi:06.02.2007). 20. Baykam N. Hastane İnfeksiyonlarının Kontrolünde Havalandırmanın Önemi. Hastane İnfeksiyonları Kontrolü El Kitabı. Hastane Enfeksiyonları Derneği Yayını No:2. Bilimsel Tıp Yayınevi, 2004, p. 373-381. 21. Oğulata N. Hastane Yapıları. 4. Ulusal Cerrahi ve Ameliyathane Hemşireliği Kongresi. İzmir. Ege Üniversitesi Basımevi, 2003, p. 43-54. 22. Akbulut T. İşçi Sağlığında Özel Patoloji. İşçi Sağlığı, Prensip ve Uygulamaları. Sistem Yayıncılık. Örünç Ofset, 1994. 23. Akman G, Yıldırım A. Hastane Temizliği. Hastane İnfeksiyonları Kontrolü El Kitabı. Hastane Enfeksiyonları Derneği Yayını No:2. Bilimsel Tıp Yayınevi, 2004, p. 365-372. 24. Yıldırım G. Kan Yoluyla Bulaşan Hastalıklardan Korunma. Hastane İnfeksiyonları Kontrolü El Kitabı. Hastane Enfeksiyonları Derneği Yayını No:2. Bilimsel Tıp Yayınevi, 2004, p. 419-423. www.korhek.org 553

25. Köktürk M, Kurşun Ş, Yavuz M, Dramalı A. Hastanede Çalışan Sağlık Personelinde Kesici Delici Alet Yaralanmalarının İncelenmesi. 4. Ulusal Cerrahi ve Ameliyathane Hemşireliği Kongresi. İzmir. 2003, p. 305-315. 26. Özkan Ö. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı/Güvenliği İçin İşyeri Örgütlenme Birimi. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 2. Ulusal Kongresi. Ankara. Genel-İş Matbaası, 2001, p. 50-56. 27. Korkmaz M. Delici Kesici Alet Yaralanmaları. VI. Ege Dahili Tıp Günleri Özet Kitabı. İzmir. 2007, p. 196-198. 28. Aygün P. Yoğun Bakımda Enfeksiyon Kontrolü: Çevre Temizliği. Hastane Enfeksiyonları Dergisi. 2004, 8(2): 176-178. 29. Uysal Ü. Hastane Atıkları. Hastane Enfeksiyonları Dergisi. 2004, 8(2): 122-126. 30. Kitiş A, Cavlak U. Sağlık Çalışanlarında Ağrı Analizi. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 2. Ulusal Kongresi. Genel-İş Matbaası, 2001, p. 173, Ankara. 31. Owen BD, Keene K, Olson S. An Ergonomic Approach to Reducing Back/ Shoulder Stress in Hospital Nursing Personnel: A Five Year Follow Up. İnternational Journal of Nursing Studies. 2002; 39(3): 295-302. 32. Karwowski W, Jang RL, Rodrick D, Peter MQ. Self-Evaluation of Biomechaniccal Task Demans, Work Environment and Perceived Risk of İnjury by Nurses: A Field Study. Occupational Ergonomics. 2005; 5: 13-27. 33. Söyük S, Ören BG. İstanbul daki Değişik Hastanelerde Çalışan Hemşirelerin Mesleki Risklere Maruz Kalma Durumlarına Yönelik Bir Araştırma. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 2. Ulusal Kongresi. Ankara. Genel-İş Matbaası, 2001, p. 154. 34. Güven R. Çalışanların Beslenmesi. İSG İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi. 2005; 24(5): 8-12. 35. Aktaş N, Çekal N. İş Verimliliğinin artırılmasında beslenmenin rolü, II. Ulusal iş sağlığı ve işyeri hemşireliği sempozyumu. 2001, p. 119-123. 36. Pekcan G. Türkiye de Beslenme Politikaları. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 2. Ulusal Kongresi. Ankara. Genel-İş Matbaası. 2001, p. 62-75. 37. Uzun Ö. Sağlık Çalışanlarına Yönelik İşyeri Şiddetini Önlemek İçin Öneriler. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 2. Ulusal Kongresi. Ankara. Genel-İş Matbaası, 2001, p. 188. 38. Ayrancı Ü, Yenilmez Ç, Günay Y, Kaptanoğlu C. Çeşitli Sağlık Kurumlarında ve Sağlık Meslek Gruplarında Şiddete Uğrama Sıklığı. Anadolu Psikiyatri Dergisi. 2002, 3: 147-154. 39. Tokmak Yüksel F. Sağlık Çalışanlarının Sorunları. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 2. Ulusal Kongresi. Ankara. Genel-İş Matbaası, 2001, p. 105-108, 40. Işıl Ö, Barlas GÜ, Onan N, Karaca SÇ, Çoşkun S. Psikiyatri Kliniklerinde Çalışan Hemşirelerin Gereksinimleri. Hemşirelik Forumu. 2002; 5(1): 1-6. 41. Tel H, Karadağ M., Sağlık Personelinin Çalışma Ortamındaki Stres Yaşantıları ve baş etme Durumlarının Belirlenmesi. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 2. Ulusal Kongresi. Genel-İş Matbaası. Ankara. 2001, p. 144, 42. Pınar R, Arıkan S. Hemşirelerin İş Doyumu: Etkileyen Faktörler, İş Doyumu İle Benlik Saygısı ve Asertivite İlişkisi. VI. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı. İzmir. 1998, p. 159-170. 43. Karadağ G, Sertbaş G, Güner İÇ, Taşdemir HS, Özdemir N. Hemşirelerin İş Doyumu ve Tükenmişlik Düzeyleri İle Bunları Etkileyen Bazı Değişkenlerin İncelenmesi. Hemşirelik Forumu Dergisi. 2002, 5(6): 8-15. 44. Mollaoğlu M, Fertelli TK, Tuncay FÖ. Hemşirelerde Tükenme ve Otonomi Düzeylerinin İncelenmesi. Toplum ve Hekim. 2005, 20(4): 259-266. 554 www.korhek.org