Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 88, Şubat 2019, s. 299-321 ISSN: 2148-2489 Doi Number: http://dx.doi.org/10.16992/asos.14671 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 25.12.2018 25.02.2019 Dr. Itır TOKDEMİR ÖZÜDOĞRU Atılım Üniversitesi, GSTMF, Grafik Tasarımı Bölümü itir.ozudogru@atilim.edu.tr CEHENNEM YORUMLARININ ANALİZİ Öz Temel duygularından biri olan korku, insanları tehlikelere karşı duyarlı kılar. Yaşadığımız ana ve geleceğe olduğu kadar, dinsel inanca bağlı ölüm sonrasına yönelik de gelişebilir. Mantık ve iradeyle kontrol altına alınamayan bu his sağduyulu ve itinalı olmayı sağlayan bir etkiye de sahiptir. Bu sebepledir ki sanatta da konu olarak ele alınmış ve insanlar tarafından çoğunlukla ilgi ile karşılanmışlardır. Böylelikle korku sanat içerisinde bir tür olarak yerini almaya başlamıştır. Bu ilginin ve gelişimin en önemli sebeplerinden bir tanesi sanat yolunla deneyimlenen korku hissinin güvenli ortamlarda deneyimlenmesinden kaynaklandığı düşünülebilir. Dini konuların yer aldığı eserlerde korku unsuru hemen her kültürde çoğunlukla cehennem temasında işlenmiştir. Tarihsel süreç içerisinde kötülük yapmanın cezasının öte dünyada ödeneceğini gösteren eserler ile karşılaşmak mümkündür. 1180 lerde hazırlanan Hortus Deliciarum yani keyif bahçesinde yer alan Cehennem resmi, Hieronymous Bosch un (1450-1516) canavarları gibi erken dönem örnekleri mevcuttur. Sadece batı sanatında değil doğu sanatında da cehennem teması işlenmiştir. Osmanlı minyatür sanatının eserlerinde özellikle dinsel temalar altında yer alan cehennem tasvirlerinin yapıldığı minyatürlerde ejderhalar, akrepler ve farklı korku unsuru olabilecek görseller bulunmaktadır. Kıyametin anlatıldığı ve cennet ile beraber cehennemin tasvir edildiği Ahval-i Kıyamet adlı yazmada da korku duygusunun ifade bulduğu ve görselleştirildiği minyatürler bulunmaktadır. Bu makalede Ahval-i Kıyamet in nüshalarında bulunan cehennemi konu alan minyatürleri, batı kültüründeki, yakın yüzyıllarda işlenmiş cehennem tasvirleri ile benzerlik ve farklılıkları bağlamında incelenmiştir. Anahtar kelimeler: Korku, minyatür, cehennem
ANALYSIS OF HELL DEPICTIONS Abstract GİRİŞ One of the main emotions, fear, makes people sensitive to dangers. As well as the now and future we live, it can also develop after death due to religious belief. This feeling, which cannot be controlled by logic and will, has an effect that makes sense and prudence. For this reason, they are considered as subjects in art and have been met with great interest by people. Thus fear began to take its place in art as a genre. One of the most important reasons of this interest and development can be thought to be the feeling of fear experienced by the way of art. In the works of religious subjects, the element of fear is practiced in almost every culture, mostly in the theme of hell. In the historical process, it is possible to encounter works showing that the punishment for doing evil is paid in the world. In the 1180s, there are early examples such as the Hortus Deliciarum, which is in the garden of pleasure and the monsters of Hieronymous Bosch (1450-1516). In the works of Ottoman miniature art, miniatures, especially depictions of hell under religious themes, include dragons, scorpions, and visuals that can be a different element of fear. There are also miniatures in which the sense of fear is expressed and visualized in the writing of the Apocalypse and in the writing of Ahval-i Kıyamet in which the hell is depicted with heaven. In this article, the miniatures of Ahval-i Kıyamet found in hell were examined in terms of similarities and differences with depictions of hell in western culture and in recent centuries. Keywords: Fear, miniature, hell Korku insanların en temel duygularından biri olup, insanın hayatta kalma becerilerinin gelişmesi için önemlidir. İnsanlar korku sayesinde barınma, ısınma, karınlarını doyurma gibi işlevleri için yeni arayışlara girerken kendilerini yaralanma, vahşi hayvanlar tarafından öldürülme, yüksekten düşme gibi tehlikeler karşısında savunma mekanizmalarını geliştirmek durumunda kalmışlardır. Dünyasal bütün fiziksel becerilerin ardında diğer duygular kadar korkunun da katkısı vardır. Örneğin vahşi hayvanlara karşı korunmak için yüksek yerlere tırmanma becerisi kazanma gibi. Dinlerin dünyada varlığını sürdürdüğü tarihsel süreçte öte dünya için doğru, ahlaklı, iyi olma konusunda tetikleyici etmenlerden bir tanesi de cehenneme gitme korkusudur. Korku teması tarihsel süreç içerisinde pek çok etkileyici örneklerle varlığını sürdürmüştür. Bu temanın pek çok farklı kullanım amacı olmuştur. Özellikle ortaçağdan başlayarak korku teması bağlamında incelenebilecek eserlerin çoğunluğu kıyamet kopması ve cehennem tasvirleridir ya da içeriğinde şeytan, iblis olan betimlemelerdir. Bu görseller oldukça ürkütücü, karanlık ve tedirgin edici özelliklere sahiptir. Sadece batı ve Hıristiyan dininde değil aynı zamanda doğuda ve İslam dininde de korku temalı minyatürler bulunmaktadır. Bu eserlerden bir tanesi Ahval-i kıyamet adlı eserdir, bu eserde korku teması altında incelenebilecek minyatürler bulunmaktadır. Bağdat taki Üslubu yansıtan anonim bir eser Ahval-i Kıyamet tir. Bu eserde kıyamet belirtkeleri olarak, kıyamette olanlar, cehennemlikler ve cennetliklerin belirlenmesi, Cehennem ve Cennet yer almaktadır 300
(Metin And, 2014: 110) Bağdat üslubunun en ayırıcı özelliği konularıdır. İstanbul da üretilen minyatürlerde ağırlık tarih ve özellikle şehnameler, gazavatnameler olmasına karşın Bağdatlı sanatçılar daha başka konulara yönelmişlerdir (And, 2014: 108) Bir başka fark ise kompozisyonlardadır. Bu üslupta dinamik ve yazıya taşan bir tarz mevcuttur. İki kopyası bulunan bu eserden bir tanesi Berlin de bulunmaktadır ve yirmi iki minyatür vardır, ikincisi Süleymaniye Kütüphanesi Hafid Efendi 139 da bulunmaktadır ve on yedi minyatüre sahiptir. Philadelphia Free Library de bulunan dört minyatür ve İngiltere deki özel bir koleksiyonda yer alan 13 tasvir diğer örneklerindendir. Ölüm ve sonrasını resimleyen bu minyatürler İslam dininde ahiretin gösterilmesi ve korku temasını işliyor olması adına önemlidir. Ahiret, cennet, cehennem tasvirlerinin günümüze kadar korunması ile 15. ve 16. yüzyıldaki cennet ve cehennem anlayışının günümüze ulaştığı düşünülebilir. İslam inancına göre Kıyamet, ölümden sonra dirilmedir. Hesap sorma gününde insanlar günah ve sevaplarına göre ayrılırlar. Böylece cennete ve cehenneme gidecek olan insanlar belli olur. Osmanlı minyatür sanatının klasik evresinde hazırlanan eser 1595 tarihlidir. Hz. Muhammed e atfedilen rivayete göre, Dünyanın yaratılışı ile yok oluşu arası 7 bin yıldır. Hz. Muhammed (sav) son bininci yılda (6000. yılda) gönderilmiştir. Hz. Peygambere atfedilen bu sözden dolayı 1000. yılda kıyametin kopacağı yönünde bir inanç yaygındı (Necla Kaplan, s. 4). Bu dönemde Osmanlı da yaygınlaşan kıyamet ile ilgili merak ve beklentiler bu yazmanın çıkmasına neden olmuştur. 301 Osmanlı Minyatür yazmalarından Ahval-i Kıyamet in iki yazmasında Cehennem i gösteren minyatürler bulunmaktadır. Bu çalışmada Ahval-i Kıyamet minyatürleri içinde korku teması işleyen cehennemin görselleştirildi yedi minyatür renk kullanımı, kompozisyon anlayışı ve semboller bağlamında incelenmiştir. Ahval-i Kıyamet teki Cehennem tasvirleri: 1. Minyatür (Berlin de bulunan Ahval-i Kıyamet ten Cehennem tasviri): Resim 1: Cehennem. Ahval-i Kıyamet, BSB, (Berlin) (And, 2014:259)
Ahval-i Kıyamet in Berlin de bulunan yazmasındaki cehennemin tasvir edildiği bu minyatürde gri zemin üzerinde üç insan figürü, iki Zebani vardır. Zebanilerden birinin ağzından alevler çıkmaktadır, öteki zebani ise elindeki ateşli sopayı tutmaktadır. Yerden çıkan ateş ve duman betimlemeleri kompozisyonun her yerine dağıtılmıştır. Günahkârları sembolize eden figürler erkek olarak betimlenmiştir. Bu minyatürde iki akrep ve yılan görülmektedir (Resim 1). Akrep, öldürücü zehriyle insanlara korku salan fakat aynı zamanda da merak uyandıran bir hayvan olmuştur (Gezgin, 2014: 14). Anadolu da akrep bulunan bütün bölgelerde akrepten korunmak için çeşitli yöntemler kullanılmış, örneğin çivit mavisi boya ile evlerin dışının boyanması gibi. Cehennem tasvirlerinde bu nedenle akrebin korkutucu bir unsur olarak kullanıldığı düşünülebilir. Yılan figürü de zehirli olması, ürkütücü olmasıyla benzer özellikler taşır ve yılan, tek tanrılı dinlerin yaratılış mitosunda ayartıcı bir simgedir. Aslında yılan şeytanın ta kendisidir (Gezgin, 2014: 178). Minyatürde bütün figürlerin resim yüzeyinde toplandığı kapalı kompozisyon uygulanmıştır. Minyatürde Cehennem, kullanılan renkler açısından bakıldığında sarı, kırmızı ve gri rengin hâkim olduğu bir renk düzeneği içinde cehennemin kötülüğünü simgeler (Resim 1). 2. Minyatür (Süleymaniye de bulunan Ahval-i Kıyamet ten Cehennem tasviri): 302 Resim 2: Cehennem, Ahval-i Kıyamet, SK, Süleymaniye (And, 2014:257) Ahval-i Kıyametin Süyemaniye de bulunan minyatüründe üç zebani bulunmaktadır. Bu zebanilerden biri kurt biri aslan suretinde resmedilmiştir. Cehennem i tasvir eden resimlerde aslan suretli Celib ve kurt suretindeki Belib adlı canavarlar ön plana çıkmaktadır (Yaman, s.230). Minyatürün üst bölümünde ağzından ateşler saçan bir ejderhanın sırtına binmiş kırmızı renkte betimlenmiş bir Zebani daha bulunmaktadır. Hemen yanındaki bir grup çıplak günahkâra ateş püskürtmekte ve işkence etmekte olan bu iki figür ölçü farkı ve renk farkı ile vurgulanmaktadır. Aynı zamanda kompozisyon içerisindeki yılanlar ve ateş kümelenmeleri cehennem temasını kuvvetlendirmektedir. Bir önceki minyatürde gözlemlendiği gibi bu minyatürde de betimlenen günahkârlar, bedensel cinsiyet özellikleri yer almadığından erkek olarak algılanmaktadır.
Açık kompozisyonun uygulandığı bu görselde, sıcak renklerden kahverengi, kırmızının yoğun kullanılmıştır ve mavi ejderha öncelikli olarak algılanmaktadır (Resim 2). 3. Minyatür (Süleymaniye de bulunan Ahval-i Kıyamet ten Cehennem tasviri): Resim 3: Cehennem, Ahval-i Kıyamet, SK, Süleymaniye (And, 2014:258) Süleyaniye de bulunan minyatürde üç tane zebani, 12 tane insan figürü ve bir ejderha bulunmaktadır. Cehennemi anlatılan bu minyatürde kırmızı ve mavi renkteki iki Zebaninin çıplak günahkârları ateşe attığı resmedilmiştir. Kompozisyonun orta ekseninde yer alan zebani günahkârlara azap çektirmektedir. Ejderha çağlar boyunca sembolik betimlemelerde sık rastlanılan bir hayvandır. İslam mitologyasında çok geniş yer tutar (And, 2012:322). Ejderha figürü Osmanlı minyatürlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Hz. Muhammed in mucizeleri arasında ejderha ile konuşması, bir ejderhayı iki dağ arasında sıkıştırarak yok etmesi ya da O nun mucizesiyle Kâbe temelinden çıkan ejderhanın Ukab kuşu tarafından gökyüzüne kaldırılması gibi (And, 2014:323) birçok hikâye söylenmektedir. 303 Açık kompozisyonun uygulandığı bu minyatürde, alt ve üst plan olmak üzere ikiye ayılmış olan kompozisyonun üst kısmı açık etkili, alt kısmı koyu etkilidir (Resim 3). 4. Minyatür (Berlin de bulunan Ahval-i Kıyamet ten Cehennem tasviri): Resim 4: Hz. Muhammed in Cehennem i ziyareti, Ahval-i Kıyamet, BSB, Berlin. (And, 2014:260)
Berlin de bulunan Ahval-i Kıyamet yazmasında Hz. Muhammed in Cehennemi ziyaretini konu alan minyatüre bakıldığında üst kısımda konumlandırılmış olan Hz. Muhammed ve ümmeti görülmektedir. Hz. Muhammed ve ümmetinin ellerini tutuş biçimlerinden dua etmekte oldukları anlaşılmaktadır. Minyatürün alt bölümünde yüzey ikiye bölünmüş bir tarafta meleklerin zincirlerle tuttuğu iki başlı ejderha figürü diğer taraftaki günahkârlara ateş püskürtmektedir. Açık kompozisyonun kullanıldığı ve açık renk etkili kompozisyonda sarı, yeşil ve maviler odak noktalarını oluşturur (Resim 4). 5. Minyatür (Berlin de bulunan Ahval-i Kıyamet ten Cehennem tasviri): 304 Resim 5: Cehennem, Ahval-i Kıyamet, BSB, Berlin (And, 2014: 259) Berlin de bulunan Ahval-i Kıyamet yazmasındaki Cehennem tasvirinin yapıldığı bir diğer minyatür Resim 5 da görülmektedir. Gri fon üzerine beş tane zebani sol eksende, sağ eksende de günahkârlar bulunmaktadır. Kıyafetlerde sarı, turuncu, yeşil, kırmızı göze çarparken günahkârların üzerindeki beyaz kıyafet kullanılmıştır. Zebaniler açık mavi, kahverengi ve krem rengine boyanmış ve üzerlerinde doku uygulanmıştır. Ateşin kullanıldığı bu minyatürde hayvan figürleri bulunmamaktadır. Açık kompozisyonun uygulandığı bu eserde ateşle ikiye bölünmüş, simetri algısı yüksek olsa da yaklaşık simetri kullanılmıştır (Resim 5).
6. Minyatür (Berlin de bulunan Ahval-i Kıyamet ten Cehennem tasviri): 305 Resim 6: Bir tür Sırat Köprüsü: Arş ın sağında Cennet, solunda Cehennem, Ahval-i Kıyamet, BSB, Berlin, (And, 2014:261) Berlin deki Ahval-i Kıyamet minyatürlerinden cennet ve cehennemi konu alan bir başka minyatürde de orta eksende beş adet insan figürü bulunmaktadır. Sol tarafta görülmekte olan alanda zebaniler bulunmaktadır. Zebanilerle birlikte akrep ve yılan da betimlenmiştir. Akrep ve yılanın bulunması cehennemin korkutuculuğunu vurgulamaktadır. Cehennem kısmı alevler ile diğer bölümlerden ayrılmıştır. Cennetin tasvir edildiği sağ bölümde ağaçlar ve çiçekler bulunmaktadır. Bu cennetin güzelliğine gönderme yapmaktadır. Açık kompozisyonun uygulandığı bu minyatürde Arş ın sağında Cennet ve solunda Cehennem görülmektedir. Bu minyatürde mavi zemin üzerine sarı, yeşil, ten rengi yoğunlukla kullanılmıştır. Cehennemin zemini turuncu, sarı boyanarak yanma ektisi artırılmıştır (Resim 6).
7. Minyatür (Philadelphia da bulunan Ahval-i Kıyamet ten Cehennem tasviri): 306 Resim 7: Cehennem, Ahval-i Kıyamet, Free Library, Philadelphia Erişim tarihi: 4.12.2018 https://quod.lib.umich.edu/a/ars/13441566.0044.004/--signs-ofthe-hour-eschatological-imagery-in-islamic-book?rgn=main;view=fulltext Philadelphia Free Library deki Ahval-i Kıyamet nüshasında bulunan cehennem betimlemesinde üst kısımda mavi zemin üzerine yerleştirilmiş iki günahkâr ve bir zebani bulunmaktadır. Zebani günahkârları aşağıya atmaktadır. Alt plan kompozisyonun üçte ikilik kısmını kaplar, siyah zemin üzerine alevler içinde günahkârlar görülmektedir. Akrep ve yılan gibi korku unsuru olan hayvanlar bu minyatürde kullanılmıştır. Figürler dinamik betimlenmiştir. Kapalı kompozisyon kullanılmış ve yüzey iki plan halinde işlenmiştir. Renk olarak bakıldığında siyah, sarı, mavi renk öncelik almaktadır (Resim 7). Ahval-i Kıyamet minyatürlerinde bulunan yedi cehennem tasviri incelendiğinde ateş betimlemesinin tüm minyatürlerde bir ortaklık olarak görülmektedir. Ejderha incelenen yedi minyatürün üçünde görülmektedir. Yine kullanılan hayvan figürlerinden olan yılan üç minyatür içerisinde kullanılmıştır. İncelenen yedi minyatürün hepsinde korku ve şiddet unsuru olan ateş öncelikli olarak kullanılmış daha sonra zebani olarak tanımlanan figürler kullanılmıştır. Şeytan figürüne bu minyatürlerde hiç rastlanmamıştır (Tablo 1).
Minyatür Kurt Aslan Ejderha Akrep Yılan Ateş Zebani Şeytan İşkence 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Tablo 1: Ahval-i Kıyamet, Cehennem minyatürlerinde bulunan öğeler. 307 Resim 8: Hortus Deliciarum dan bir cehennem tasviri Erişim Tarihi: 30.10.2018 https://imagery.trubox.ca/1721/ Cehennem konulu eserler batıda da konu edilmiştir. 1180 lerde Herrad of Landsberg isimli bir kadın tarafından hazırlanan ve orta çağa ait Hortus Deliciarum yani Haz bahçesi ya da Keyif bahçesi isimli ansiklopedi dinsel, felsefi, edebi ve müzikal bilgiler içermektedir. Ya-
zım dili Latince olan eserde yer yer Almanca da kullanılmıştır. 1870 yılında yangında yok olan eserin bazı parçaları kopyalanmış ve günümüze ulaşmıştır. Bu eser Hamburg Milli Kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu eser içerisinde yer alan ve Cehennemde cezalarını çeken insanların resmedildiği Resim ikide gösterilmiş olan kompozisyon dört bölümden oluşmaktadır (Resim 8). Cehennemin dört katmanı olarak hazırlanmış kompozisyonda ateş vurgusunu kuvvetlendirmek amacıyla kırmızı, turuncu renklerin kullanımı göze çarpar. Zebaniler ve Şeytan gri tonlarda, günahkârlar ise ten rengi olarak kompozisyon içerisinde görülmektedir. Hıristiyanlık Katolik kilisesine bağlı olarak kurulan engizisyon mahkemeleri 1231 de Papa IX. Gregorius tarafından kurulmuştur. Uzun yıllar (1907 ye kadar) insanlığa dehşet saçan bu mahkemelerin, bu döneme ait eserlerdeki dini tasvirlerde etkisi olmuştur. Engizisyon mahkemelerinin varlığını sürdürdüğü süreç içerisinde uygulanan işkence yöntemlerinin incelenen cehennem görsellerinde tasvirlerinin ifade bulmuş olduğu görülmektedir. Batıdaki Cehennem Konulu Eserler: 1. Eser (Scrovegni Şapelinde bulunan Fresk) 308 Resim 10: Giotto di Bondone, Son Hüküm, 1307, Erişim Tarihi: 27.11.2018 https://www.artbible.info/art/large/400.html İtalyan ressam Giotto di Bondone nun cehennem tasvir eden çalışmasında kullandığı Son Hüküm isimli bölüm 1307 tarihlidir (Resim 10). Arena Şapeli olarak da bilinen Scrovegni Şapelinde bulunan, eserin kompozisyonu kapalı bir biçimde tasarlanmış yüzeyin sağ alt bölümünde cehennem tasvir edilmiştir. Eksenin sağ alt köşesinde betimlenmiş olan cehennem kayalıklardan aşağıya düşen insanlar ile başlar. Hz. İsa nın orta eksende yerleşmiş olan alanından
sağ alt köşeye bağ elemanı olarak konan kırmızı hatlar arasından aşağı doğru düşen insanlar, sanki akan bir kan ya da ateş nehrinden geçiyor izlenimi vermektedir. Kompozisyonun geneli açık etkili olmasına rağmen cehennemin tasvir edildiği bölümde koyu ağırlıklı olduğu görülmektedir. Griler, maviler ile oluşturulan alanlar üzerinde günahkârlar ten rengi uygulanmıştır. 309 Resim 11: Giotto di Bondone, Son Hüküm, detay, 1307, Erişim Tarihi: 27.11.2018, https://www.artbible.info/art/large/400.html Aşağıda konumlandırılmış gri renkteki bir ejderhanın üzerine yerleştirilmiş olan boynuzlu, iri yarı şeytan figürü günahkârları yemektedir (Resim 11). Ejderha kullanımı Ahval-i Kıyamet minyatürlerinde görüldüğü gibi burada da yer almaktadır. Kompozisyonun bütününde gri zebaniler tarafından işkenceye maruz kalan kadın ve erkek figürleri gözlenmektedir. Bu figürlerden bazıları asılmış, bazıları ise çeşitli araçlar ile acı çektirilmektedir.
2. Eser (Bolognini Şapelinde bulunan fresk) 310 Resim 12: Giovanni da Modena, Cehennem, 1410, Bolognini Şapeli. Erişim Tarihi: 3.12.2018. https://viajeramente.blogspot.com/p/venecia-venecia-es-unmundo-al-reves.html İtalyan ressam Giovanni da Modena nın 1410 tarihli Cehennem isimli eserinde üç parçalı bir kompozisyon uygulanmıştır. Kompozisyonun alt kısmındaki üçte ikilik bölüm cehennemin azap yeri olarak resmedilmiştir (Resim 12). Simetri algısı yüksek bir kompozisyon tercih edilmiştir. Kompozisyonun geneli açık etkili olmasına rağmen cehennemin tasvir edildiği alan koyu ağırlıklıdır. Taş ve kayaların gri, kahverengi olması ve zeminin siyah kullanılması koyu, karamsar etkiyi artırmaktadır.
Resim 13: Giovanni da Modena, Cehennem, detay, 1410, Bolognini Şapeli. Erişim Tarihi: 27.11.2018. http://www.poderesantapia.com/art/giovannidamodena.htm Alt kısımda orta eksene konumlandırılmış gri renkte, çift başlı, boynuzlu olarak tasvir edilmiş şeytan boyut olarak diğer figürlerden oldukça büyük tasvir edilmiştir. Kayalıkların arasında oturan bu figür iki başıyla da günahkârları yemektedir. Bu betimleme biçimsel olarak Giotto di Bondone nun kullandığı şeytan figürüyle benzerlik gözlenmektedir. Eserde kullanılmış olan zebaniler sadece gri renkte betimlenmemiş, yeşil, kahverengi de görülmektedir ve günahkârlar kadın ve erkek olarak ayırt edilebilecek şekildedir. Resmin tüm yüzeyinde günahkârlar çeşitli yaratıklar tarafından işkenceye maruz kalmaktadır. Resim de görüldüğü gibi küçük bir ejderha günahkârın arkasına binmiş ve kafasını ısırmaktadır. Aynı zamanda zincire benzer olarak betimlenmiş yılanlar günahkârların bedeninde dolanmış ve onlara acı çektirmektedirler (Resim 13). 311
3. Eser (Museo di San Marco da bulunan panel üzerine tampera) Resim 14: Fra Angelico, Son Hüküm, c. 1431, Museo di San Marco, Florence Erişim Tarihi: 0.12.2018 http://www.travelingintuscany.com/art/fraangelico/lastjudgment.htm Erken rönesans ın temsilcilerinden İtalyan Fra Angelica nın Son Hüküm adlı eserinde de cehennem tasviri bulunmaktadır (Resim 14). Kompozisyonun en üst kısmında Hz. İsa ve havariler, sol kısımda cennet, sağ bölümde ise cehennem tasvir edilmiştir. Zebanilerin günahkârları mağara kapısından içeri itmekte olduğu görülmektedir. Dağın içerisinde katmanlar halinde oluşturulan yeraltı alanlarında işkence betimlemeleri yapılmıştır. 312 Resim 15: Fra Angelico, Son Hüküm, Cehennem, detay c. 1431, Museo di San Marco, Florence. Erişim Tarihi: 0.12.2018 http://www.travelingintuscany.com/art/fraangelico/lastjudgment.htm
Ejderha, yılan figürleri kompozisyon içerisinde günahkârlara işkence ederken resmedilmiştir. Hortus Deliciarum da bulunan cehennem temalı eserde olduğu gibi bu eserde de kazan içerisinde pişmekte olan günahkârlar bulunmaktadır (Resim 15). 4. Eser (Metropolitan Museum of Art da bulunan tablo) 313 Resim 16: Jan van Eyck, Son Hüküm, 1440 41 Erişim Tarihi:3.12.2018 https://www.metmuseum.org/art/collection/search/436282 Hollandalı ressam Jan Van Eyck ın Son Hüküm isimli iki parçalı olarak tasarlanmış diptik eserinde cehennem tasviri bulunmaktadır (Resim 16). Eserin sol tarafında Çarmıha gerilme sahnesi işlenmiş, sağ tarafta Hz. İsa üst kısımda konumlandırılmış, ufuk çizgisinden bölünen alt kısımda cehennem tasvir edilmiştir.
Resim 17: Jan van Eyck, Son Hüküm, detay, 1440 41 Erişim Tarihi:3.12.2018 https://www.metmuseum.org/art/collection/search/436282 Kırılan yerküreden içeri düşen insanlar cehenneme giderler. Üst kısım mavi zemin üzerine kırmızı, mavi, yeşil renklerle oluşturulurken cenneti ifade eder, alt kısım koyu ton ağırlıklıdır. Kahverengi, ten rengi figürler siyah zemin üzerine yerleştirilmiştir. Cehennem bölümüne bakıldığında ejderha, yılan ve zebaniler görülmekte, işkence sahneleri oldukça detaylı bir şekilde betimlenmiş, parçalanan vücutlar, kırılan kemikler algılanmaktadır (Resim 17). 5. Eser (Gdansk Narodowe Müzesi nde bulunan tablo) 314 Resim 18: Hans Memling, Son Hüküm, c. 1467-1471, Gdansk Narodowe Müzesi. Erişim Tarihi: 30.10.2018, https://www.artbible.info/art/large/309.html Bir başka cehennem temalı eser de Alman ressam Hans Memling in üçlü parça olarak tasarlanmış, triptik Mahşer resmindir (Resim 18). Çalışmanın bütününde simetrik kompozisyon hâkimdir. Orta bölümde Hz. İsa nın merkeze konumlandırıldığı, soldaki bölümde St. Peter ve meleklerin cennete insanları yönlendirdiği gözlemlenmektedir.
315 Resim 19: Hans Memling, Son Hüküm, c. 1467-1471, detay, Gdansk Narodowe Müzesi Erişim Tarihi: 30.10.2018 https://www.artbible.info/art/large/309.html Sağdaki bölümde ise cehennem betimlenmiştir, insanlar ateşler arasında cehenneme doğru düşmektedirler. Oldukça karanlık, dumanlı ve ateşler ile korkunun hissedildiği bir ortam yaratılmıştır. Siluetler halinde yerleştirilmiş iblisler günahkârlara çeşitli işkenceler yapmaktadırlar. Bu eserde herhangi bir hayvan gözlenmemektedir, sadece ateş ve zebaniler bulunmaktadır (Resim 19).
6. Eser (Museo del Prado da bulunan tablo) Resim 20: Hieronymus Bosch, Dünyevi Zevkler Bahçesi, c. 1495-1505, Museo del Prado, Madrid. Erişim Tarihi: 30.10.2018 https://tuinderlusten-jheronimusbosch.ntr.nl/en Hollandalı ressam Hieronymus Bosch un 1495-105 arasında tamamladığı Dünyevi Zevkler Bahçesi isimli triptik eser diğer örneklerde olduğu gibi üç bölümde tasarlanmış, cennet, dünyevi zevkler ve üçüncü bölümde cehennem tasvir edilmiştir (Resim 20). Çeşitli şekillerde günahkârların acı çekmesi resmedilmiştir. Resimde zebaniler, ateş ve çok çeşitli hayvanlar bulunmaktadır. 316
317 Resim 21: Cehennem tasviri, Hieronymus Bosch, Dünyevi Zevkler Bahçesi, detay, c. 1495-1505, Museo del Prado, Madrid Erişim Tarihi: 30.10.2018 https://tuinderlusten-jheronimusbosch.ntr.nl/en Triptik tablonun üçüncü bölümünde anlatılan cehennemin en üst kısmında şehrin yanmaya başladığı görünmektedir (Resim 21). 1463 yılında Bosch 13 yaşındayken yaşadığı şehirde bir yangın çıkmış ve 4000 ev küle dönüşmüştür. Cehennem temasına bu yangından esinlenerek resmettiği düşünülebilir. Bu tasvirde insanların yangından kaçmak için su kanallarına atladıkları görülmektedir. Oldukça karanlık, tedirgin edici bir hava yaratılmıştır. Tablonun her alanı çeşitli sembolik anlatılarla bezenmiştir. Bosch bir cehennem fantazisi resmeder; imgeleminin derinliklerinden ucubeleri ortaya salar (Bugler, 2017: 138) ve bununla birlikte insanların çeşitli azaplara maruz kaldığı görülmektedir.
7. Eser (Mayer van den Bergh Müzesi nde bulunan eser) Resim 22: Pieter Bruegel the Elder, Dulle Griet, 1561, Mayer van den Bergh Müzesi, Erişim Tarihi:27.11.2018 https://fineartamerica.com/featured/dull-gret-pieter-the-elderbruegel.html Hollandalı Rönesans ressamı Pieter Bruegel the Elder in 1561 tarihli Dulle Griet isimli açık kompozisyon resminde sadece kadınlardan oluşan ordunun lideri olan folklorik bir karakter konu edilmiştir (Resim 22). Bu karakterin gücünü simgelediği düşünüldüğünden diğer figürlerden büyük betimlenmiş olabilir. 318 Resim 23: Pieter Bruegel the Elder, Dulle Griet, 1561, detay, Mayer van den Bergh Müzesi, Erişim Tarihi:27.11.2018 https://fineartamerica.com/featured/dull-gret-pieter-the-elderbruegel.html Resimde cehenneme doğru yolculuğu anlatılmaktadır. Karakter cehennemin ağzı olarak yorumlanabilecek canavarların bulunduğu büyük bir baş betimlemesine doğru gitmektedir. Bu eserde de diğerlerinde olduğu gibi işkence, zebaniler bulunmaktadır (Resim 23).
İncelenen yedi eserin hepsinde korku ve şiddet unsuru olarak şiddetin öncelikli olarak kullanılmış daha sonra zebani olarak tanımlanan figürler kullanılmıştır. Kurt, aslan ve akrep figürleri bu eserlerde rastlanmamıştır (Tablo 2). Eser Kurt Aslan Ejderha Akrep Yılan Ateş Zebani Şeytan Cennet- Cehennem İşkence 1307 1410 1431 1440-41 1467-71 1495-1505 319 1561 Tablo 2: 1307-1561 tarihleri arasındaki incelenen eserlerde bulunan öğeler.
SONUÇ Tarihsel süreçte her dönemde korku temasının pek çok farklı sebeplerle kullanıldığı gözlemlenmektedir. Tehlikelerden insanları uzak tutmak, korkutarak belirli davranışlara yönlendirmek için özellikle dini tasvirlere konu olmuştur. Bu bağlamda farklı kültürlerde üretilmiş cehennem tasvirleri incelenmiş, incelenen eserlerdeki farklılıklar ve benzerlikler çözümlenerek ortaya konulmaya çalışılmıştır. İncelenen doğu ve batıdaki cehennem tasvirlerinin hepsinde yeraltında olan bir cehennem iması bulunmaktadır. Eserlerde insanların çıplak olarak betimlenmesi gene benzer özellik olarak göze çarpar. Ancak incelenen Osmanlı minyatürlerinde cinsiyete dair bedensel özellikler kullanılmamış, sadece bıyıklar ile erkek iması yapılmıştır, batı cehennem betimlemelerinde ise kadın, erkek bedenleri ayrı ayrı belirtilmiştir. Ateş Cehenneme giden günahkârların yanarak acı çekmesini betimler ve yaygın olarak kullanımı buna bağlıdır. Her iki kültüre ait eserlerde ateş, alev, yangın görselleri benzer biçimlerde kullanıldığı görülmektedir. İncelenen yedi minyatürlerde ateş kullanılmış, incelenen Batı kökenli cehennem betimlemelerinde ise yedi eserden beşinde görülmektedir. Hayvan sembolleri incelenen 14 eserde de kullanılmıştır. Kullanılan hayvanlar kültürlere göre benzerlikle ve farklılıklar içermektedir. Hayvan sembollerinden yılan incelenen minyatürlerin beş tanesinde, batı eserlerinde ise dört tanesinde kullanılmıştır. Osmanlı minyatürlerinde yılan zehriyle öldüren, sarılarak, sıkıştıran ve acı veren bir imge olarak karşımıza çıkar. Batı mitolojisinde yılanlardan Basiliks isimli olanı hikâyelerde yer almıştır. Zehirli dişleriyle öldürdüğü düşünülür. Bu bağlamda batı kökenli eserlerde yer alması, korku ve şiddet hissinin sağlanmasına katkıda bulunmaktadır. İncelenen yedi eserin dördünde görülmektedir. 320 Ejderhanın alevler saçan ağzı, insanları koparan dişleri ile cehennemin acı çektiren önemli sembollerinden biri olarak karşımıza çıkar. Yılan ile çoğu zaman akraba olduğu düşünülen ejderha imgesi incelenen minyatürlerden üçünde, batı eserlerinde de dört tanesinde bulunmaktadır İncelenen 14 eserdeki farklılıklardan bir tanesi Akrep ise minyatürlerin üçünde, batı eserlerinde ise gözlenmemiştir. Yine bir başka bir fark olarak minyatürlerde şeytan imgesine birebir rastlanmazken, batı eserlerinden iki tanesinde büyük ölçü ile vurgulanarak kullanılmıştır. Zebaniler minyatürlerde beş tanesinde yer alırken, batı eserlerinde altı eserde yer alır. Cehennem betimlemelerinde kullanılan zebaniler biçimsel olarak farklıdır. Osmanlı minyatürlerinden Ahval-i Kıyamet minyatürlerindeki cehennem minyatürlerinde zebaniler çoğunlukla sıcak renklerde boyanmıştır. Batı örneklerinde ise zebaniler genellikle nötr renklerden olan siyah, gri kullanılarak resmedilmiştir. İncelenen batı eserlerinde yoğun olarak işkence iması vardır. Bu Durum engizisyon mahkemelerinde kullanılan şiddet içerikli cezalarla benzerlikler içerdiği düşünülebilir. Minyatürler de ise daha az oranda şiddet bulunmaktadır. Diğer önemli fark ise renk kullanımıdır. İncelenen batı eserlerindeki cehennem tasvirlerinde kullanılan renkler koyu değerlidir ve bu sayede karanlık atmosfer yakalanmıştır. Bu da yukarda bahsedilen şiddetin yoğunluğunu artırmaktadır. İncelenen Ahval-i Kıyamet minyatürle-
rindeki cehennem tasvirlerinde ise daha açık ton renkler ile daha sakin bir cehennem imgesi oluşturulmuştur. Kısaca her iki kültürdeki işlenen korku kökenli cehennem betimlemelerindeki en önemli ayrım, doğu kültüründe işkence içeren betimlemelerin daha az şiddet içermesi, batı kültüründeki gibi korkuyu şiddetle sağlamadığı düşünülebilir. KAYNAKLAR And, Metin. Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası,. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012. And, Metin. Osmanlı Tavsir Sanatları 1: Minyatür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014. Bugler, B, Maud Whatley, Ann Kramer, Iain Zaczek ve Marcus Weeks, Sanat Kitabı, İstanbul: Alfa Yayınları, 2017. Kaplan, Necla (2010). Osmanlı Resim Sanatında Cehennem Tasvirleri, Mukaddime. Sayı 3. Yaman, Bahattin (2007). Ahval-i Kıyamet Yazmaları Resimlerinde Kıyamet Sonrası Hayat, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 24, S. 2, s. 217-234. https://tuinderlusten-jheronimusbosch.ntr.nl/en https://www.artbible.info/art/large/309.html https://fineartamerica.com/featured/dull-gret-pieter-the-elder-bruegel.html https://tuinderlusten-jheronimusbosch.ntr.nl/en https://tr.pinterest.com/pin/290411875943279637/?lp=true http://www.poderesantapia.com/art/giovannidamodena.htm https://www.artbible.info/art/large/400.html https://imagery.trubox.ca/1721/ https://www.metmuseum.org/art/collection/search/436282 https://quod.lib.umich.edu/a/ars/13441566.0044.004/--signs-of-the-hour-eschatologicalimagery-in-islamic-book?rgn=main;view=fulltext 321