GLANDULAE ENDOCRINAE Hormon adı verilen bir salgı yaparlar Salgılarını doğrudan kana verirler, Akıtıcı kanala ihtiyaç duymazlar. GERİ BLDİRİM (FEEDBACK) MEKANİZMASI Endokrin bezlerin ürettiği hormonun kandaki düzeyi yükseldiğinde, bu hormonun salınımını sağlayan mekanizmalar durur veya yavaşlar. Ör.:Tiroid bezi hormonu olan tiroksinin kandaki miktarının artması, hipofiz bezinden salgılanan TSH miktarını azaltır. HORMONLARIN KİMYASAL YAPILARI Endokrin bezin embriyolojik orijinine bağlı olarak, salgıladığı hormonun yapısı da farklılık gösterir. Endodermden köken alan endokrin bezler protein yapısında hormonlar (ör. Adenohipofiz hormonları, insülin, parathormon) salgılarlar ve bunlar da suda eriyenler olup kanda serbestçe taşınırlar. Mezodermal kökenli olanlar steroid yapısında hormonlar (ör. Östrojen, progesteron, testesteron) salgılarlar. Yağda eriyen hormonlar olup, kanda taşınmaları plazma proteinlerine bağlanarak gerçekleşir. Ektodermal kökenli olanlar amin yapısında hormon salgılarlar. Bu hormonların hedef hücrelere taşınması özel taşıyıcı proteinlerle gerçekleşir HORMONAL HABERLEŞMENİN MEKANİZMALARI Endokrin bezden salgılanarak kana geçen hormon hedef hücre veya dokuda fizyolojik değişiklikler yaratır. Protein ve amin yapısındaki suda eriyen hormonlar, hedef hücrelerin plazma membranlarında bulunan özel sabit reseptörlere bağlanarak etki ederler. Steroid yapıdaki yağda eriyen hormonlar ise hedef hücrenin içine girerek sitoplazmik reseptörlerle birleşip etki ederler. 1
Endokrin sistem içinde incelenen bezler: Gl. pituitaria (hypophysis) Gl. pinealis (epiphysis) Gl. thyroidea Gll. parathyroideae Gll. suprarenales Pankreas ın endokrin kısmı Testis in endokrin kısmı Ovarium un endokrin kısmı Thymus Diğer endokrin salgısı olan organlar: Plasenta Gl. mukoza Renes (Böbrekler) Cor (Kalp) HYPOTHALAMUS UN ENDOKRİN SİSTEM ÜZERİNE ETKİLERİ Hypothalamus, hypophysis cerebri üzerinden endokrin sistemin çalışmasını etkiler. Hypothalamus iki yolla hypophysis cerebri ye bağlanır: Tr. hypothalamohypophysialis; Nuc. supraopticus ve nuc. paraventricularis te yapılan hormonları (ADH, oksitosin) neurohypophysis bölümündeki fenestre kapillar yatağa iletir. Tr. Tuberoinfundibularis (tuberohypophysialis); Nuc. arcuatus ta üretilen ve adenohypophysis in çalışmasını düzenleyen hypothalamic releasing / inhibiting hormonları (RH, IH), eminentia mediana ve infundibulum daki kapillerlere aktarır. 2
HYPOPHYSIS Os spenoidale Cella turcica Fossa hypophysialis For. diaphragmatis cella turcica Infundibulum ile hypothalamusa tutunur Hypophysis cerebri iki bölüme ayrılır: a. Adenohypophysis Pars tuberalis Pars intermedia Pars distalis b. Neurohypophysis Adenohypophysis den salgılanan hormonlar Büyüme Hormonu (GH) veya Somatotropik Hormon (STH) Prolaktin veya Luteotropik Hormon (LTH) Tiroid Stimülan Hormon (TSH) Adrenokortikotropik Hormon (ACTH) Gonadotropik Hormonlar Follikül stimülan hormon (FSH) Luteinizan hormon (LH) 3
Neurohypophysis Hormonları Antidiüretik Hormon (ADH) ve Oksitosin Bu hormonlar hypothalamus ta üretilirler ve aksonlar yolu ile akson terminallerine ulaşırlar. Akson terminallerinde biriken bu hormonlar hypothalamus a ulaşan sinir impulslarına yanıt olarak exocytosis yolu ile kan dolaşımına geçerek hedef hücre, doku ve organlara ulaştırılır. Neurohypophysis endokrin bir bez değildir. Sadece hypothalamus ta üretilen hormonların genel dolaşıma geçişine aracılık eder. Epiphysis cerebri (Corpus pineale) Diencephalon un tavanında, beyin yarımkürelerinin arasında, tectum mesencephali nin colliculus superior ları arasında bulunur. Çam kozalağı şeklinde küçük bir organdır. Epifiz bezi, karmaşık bir polineural yol izleyerek, retina üzerine düşen çevresel ışığa ait bilgileri alıp buna cevap vermektedir. Kısaca göze giren ışığı kontrol etmektedir. Tartışmalı olmakla beraber, epifiz ışıkla ilgili sinyalleri (karanlık ve aydınlık) endokrin sinyallere (hormon ve kimyasal madde salgılanımı) dönüştüren, neuroendokrin transduser olarak kabul edilir. Epifiz bezinden salgılanan indolamin ve melatonin, adenohipofiz, nörohipofiz, endokrin pankreas, adrenal bez, tiroid, paratiroid ve gonadların aktivitesini inhibe edici rol oynar. Karanlık epifiz bezi üzerinde aktivite artırıcı, aydınlık ise azaltıcı rol oynamaktadır. GL. THYROIDEA Gl. thyroidea boynun ön tarafında C5-T1 vertebralar arasında bulunur. Kırmızıdan kahverengiye Lobus dexter Lobus sinister Isthmus glandularis Salgısı: tiroksin (T4), triodotronin (T3), calsitonin 4
Tiroksin hormonu, büyüme, oksijen kullanımının artırılması, protein, karbonhidrat ve yağ metabolizması ile gonadların sağlıklı çalışması için gereklidir. Calcitonin, kandaki kalsiyum düzeyini düşürür. Hiperkalsemi, calcitonin salgısını stimüle eder, hipokalsemi ise inhibe eder. GLL. PARATHYROIDEAE Herbir tiroid lobunun arka kenarı üzerine gömülü olarak yerleşmiş mercimek şeklinde 4 adet bezdir. Konumlarına göre üst ve alt paratiroid bezler olarak adlandırılır. Salgısı : Parathormon Parathormon kandaki kalsiyum ve fosfat konsantrasyonunu düzenler. Gl. SUPRARENALİS Yer : Ren lerin üst ucundadır. Retroperitoneal olarak yer alırlar. Renk: Kırmızıdan kahverengiye Boyutları: Uzunluğu 4 cm, kalınlığı 3 cm dir Dış tarafta cortex, içte ise medulla yer alır. Cortex kısmı yaşam için çok önemlidir. Her iki böbreküstü bezinin cortex kısımları tamamen alındığında ya da tahrip edildiğinde ölüm meydana gelir. Hormonları Cortex ten Salgılananlar: A- Glikocorticoidler: Kortısol, Korticosteron B- Minerolocortikoidler: Aldesteron Medulla dan Salgılananlar Epinefrin (Adrenalin), (Noradrenalin) Norepinefrin 5
PANKREAS Hem dış, hem de iç salgı yapan bir bezdir. İç salgı yapan kısmı Langerhans adacıklarıdır. LANGERHANS ADACIKLARI (ENDOKRİN PANKREAS) Pankreasın iç salgı yapan bölümüdür. Pankreas kitlesinin %1-2 sini işgal eder. Tüm beze yayılmış küçük kümecikler halindedir. Langerhans adacıklarında dört tip hücre tanımlanmıştır. Bunlar: B (veya β), A (veya α), Delta (δ) ve PP (F) Beta hücreleri insülin Alfa hücreleri glukagon Delta hücreleri somatostatin PP hücreleri (F hücreleri) pankreatik polipepdit salgılarlar. İnsülin ve glukagon antagonist çalışan iki hormondur. İnsülin in görevi kan glukoz düzeyini düşürmek, yani glikozun glikojen halinde karaciğerde depo edilmesini sağlamaktır. Hiperglisemi (kan şekerinin yükselmesi) insülin salgılanması için en önemli uyarandır. Parasempatik sinirler insülin salgısını arttırır, sempatik uyarı ise azaltır. Glukagon ise karaciğerde depolanmış glikojeni glikoza çevirerek glikozun kandaki konsantrasyonunu arttırır. Hipoglisemi durumunda salgılanır. 6
Delta hücrelerinden salgılanan somatostatin glukagon ve insülin salgılanmalarını azaltır. F (PP) hücrelerinden salgılanan pankreatik polipepditin ise yemekten sonra üretildiği tespit edilmesine rağmen fonksiyonları henüz tam olarak bilinmemektedir. GONADLAR (Testis ve Ovarium) A- ENDOKRİN TESTİS Testis parankiminde bulunan Leydig hücreleri LH etkisi ile androjen hormonu, testesteron, salgılar. Testesteronun % 95 i Leydig hücrelerinde, geri kalanı böbreküstü bezinde üretilir. Sperm üretimi ve genital eklenti bezlerinin faaliyeti için testesteron gerekli bir hormondur. Spermatogenezisin başlaması FSH ile sağlanır. Sertoli hücreleri salgıladıkları inhibin adlı hormon ile FSH üretimini inhibe ederler. Bir miktar östrojen de salgılarlar, fakat bunun erkekteki fonksiyonu bilinmemektedir. B- ENDOKRİN OVARİUM Ovarium, östrojen ve progesteron hormonlarını salgılar. Östrojen follikül gelişimi ve oosit oluşumu periodunda, follikül hücreleri tarafından salgılanır. Salınımı FSH ve LH tarafından kontrol edilir. Progesteron çatlamış Graaf follikülünün yerinde oluşan corpus luteum hücreleri tarafından salgılanır. Eğer döllenme olmuşsa gebeliğin ilk aylarında corpus luteum progesteron üretmeye devam eder. Daha sonra bu görevi plasenta yürütür. THYMUS Yeni doğanlarda vücudun çok büyük bir organı durumundadır. Vücudun gelişimine paralel olarak yavaş yavaş gerilemeye başlar. Genital bezlerin salgısı thymus un gelişimini gerilettiği için seksüel ergenliğe ulaştıktan hemen sonra bezin yerini yağ dokusu alır. Thymus göğüs boşluğunun ön tarafında, sternumun hemen arkasında yer alır. Thymustan timosin hormonları salgılanır ve bu hormonlar T lenfositleri yanında bazı B lenfositlerinin gelişmesinde rol oynar. 7
PLASENTA Plasenta Progesteron, östrojen,korionik gonadotropin, plasenta- lactogeni ve relaksin hormonlarını salgılar. GASTROİNTESTİNAL MUKOZA Gastrointestinal mukoza hem ekzokrin hem de endokrin salgı yapan üniteler taşır. Gastrointestinal endokrin hücreler gastrin, kolesistokinin, sekretin, gastrik inhibitör pepdid, seratonin, vazoaktif intestinal polipepdit v.s. 20 den fazla hormon üretirler. RENES Böbrekler, kandan idrarı süzme yanında, ürettikleri eritropoietin, renin ve prostoglandin gibi hormonlar nedeniyle endokrin sistem içinde de yer alır. Eritropoietin, kemik iliğinden eritrosit üretimini arttırır. Renin, kanda normal olarak bulunan angiotensinojeni angiotensin I e çevirir. KALP Kalp de son yıllarda endokrin organlar grubuna girmiştir. Atrial endocardium dan kan basıncındaki artışlara bağlı olarak atrial duvarın gerilmesi sonucu atriopeptin salgılanır. Atriopeptin in hedef hücreleri kan damarları, böbrekler, böbreküstü bezi ve hipotalamus ta yer alır. Kan basıncı kontrolü yanında, Na, K ve su atılımının düzenlenmesine yönelik etki eder. 8