1 lll. S YI 00 00 00 V 00 VAKlFLAR GENEL MUDURLUGU YAYlNLARI ANKARA - 2004
Yard. Doç. Dr. (Mimar) Şahabettin ÖZTÜRK Bitlis Merkez Meydan Camii
BiTLiS MERKEZ MEYDAN CAMii Bitlis ili merkez Gazi Bey Mahallesinde bulunan Meydan Camii minaresi çevresinde yer alan taşınmazlar geçmiş yıllarda yıkılarak günümüzde mevcut olamayan camiye ait temel izleri ortaya çıkarılmıştır. imar Plônı 29-L-111 pafta, Ada ll O, Parsel 1-27 nolu cami ve minarenin kuzeyinde yer alan taşınmazlar Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulunun 20.03.2003 tarih ve 3081 no'lu kararı doğrultusunda plôn değişikliği, Bitlis Koruma Amaçlı imar Plônındaki proje değişikliği Şehir Plônlayıcısının 22.05.2003 tarihli onayı ve Bitlis Belediye Meclisinin 04.06.2003 tarih ve ll nolu kararı ile kabul edilmiştir. Böylece caminin mevcut 550 m 2 'lik alanına 350 m 2 'lik bölüm ilave edilerek, toplam alan 900 m 2 'lik alana minarenin mimari yapısına uyumlu olarak çevre düzenlemesi yapılmıştır. Camiye ait herhangi bir yazılı tarihi belge ve kitabe bulunmamasından dolayı yapının ne zaman ve kim tarafından inşa edildiği kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, minarenin mimari yapısı dikkate alındığında ve Bitlis merkezdeki tarihi camiierin mimari yapıları ile karşılaştırıldığında XVI. yüzyıl başlarında ya da XVI. yüzyılın ortalarında yapıldığı tahmin edilmektedir. Caminin ne zaman ve nasıl yıkıldığına dair bir bilgi de bulunmamaktadır. Daha sonraki yıllarda ayakta kalan minarenin çevresine dükkanlar inşa edilerek minare çevresinde değişiklikler yapılmıştır. Cami temel izlerinden faydalanarak yöre cami minaresine uygun ve Bitlis merkezdeki camilerin giriş kapısı, kemer formu, duvar kalınlığı, mihrap iç ve dış mimari yapısı, örtü sistemi, saçak yapısı, pencere formu ve arazinin eğimli yapısı dikkate alınarak minereye uygun cami uygulama projesi hazırlanmıştır. Cami beden duvar yüksekliği minaredeki üst örtüye geçişi sağlayan kapı kotu baz alınmıştır. Caminin minaresinin rölöve, restorasyon ve restitüsyon projeleri 1 /50 ölçeğinde hazırlanarak tamamlanmıştır. Cami çevresi imar plônında dört tarafı yollarla çevrelenerek eğ'imli bir arazi üzerinde yeniden düzenlenmiştir. Cami alanına kuzeyden açılmış çift kanatlı bir kapı ile giriş sağlanmaktadır. Yapı, son cemaat yeri ile güney cephesi arasındaki 1.50 m'lik kot farkı doğu ve batı cephelerinde merdiven rıhları ile aşılmaktadır. Camiye ait te-mizlik ile ısıtma bölümleri yapının doğusunda zemin katundan yaralanılarak 2.00 m. zemin içine gömülerek plônlanmıştır. Cami çevresinde yer alan diğer boş alanlar yeşil alan olarak düzenlenmiştir. Cami dıştan 10.19 x 16.00 m. ölçülerinde dikdörtgen bir plônlamaya sahiptir. İç mekana kuzeyde yer alan son cemaat yerinin ortasındaki basık kemerli çift kanatlı ahşap bir kapı yardımıyla geçiş sağlanmaktadır. Son cemaat yeri 3.06x16.00 m. ölçülerinde caminin kuzeyinde beş gözlü bölümden meydana gelmiştir. Son cemaat yeri 40 cm. çapındaki altı yekpare sütuna oturmuş, beş sivri kemer ile cami avlusuna açılmıştır.bu sütunlardan caminin kuzey duvarına atılan sivri kemerlerle desteklenerek, örtü sistemi doğudan batıya devam eden basık yuvarlak tonoz ile örtülüdür. Camiye giriş son cemaat yerinin orta bölümünde açılmıştır. Bu bölümün genişliği diğer bölümlere göre daha dar tutulmuştur. Giriş bölümünün her iki yanında yer alan 75 cm. genişliğinde 50 cm. derinliğinde mihrabiyeler ile ~ ı.00 m. genişliğinde ve 1.24 m. yüksekliğinde r.. simetrik olarak kuzey duvarına yerleştirilmiş iki adet pencere bulunmaktadır. Mihrabiyeler dikdörtgen formunda çerçeve içine alınmış yuvarlak kemerli birnişten meydana gelmiştir. Cami iç mekanı 4.08 x 13.80 m. ölçülerinde dikdörtgen plôn formundadır. Cami beden duvarları zeminden 1.1 O m., üst bölümde ise 1.00 m. kalınlığındadır. İç mekan üzeri ortada çapı 4.80 m. olan basık yuvarlak bir kubbe ile yanlarda ise yarıçapı 1. 95 m. olan yuvarlak basık tonoz ile doğu batı istikametine doğru örtülüdür. Güney duvarında dört doğu ve batı duvarında b'irer ve kuzey duvarında ise iki adet 1.00 m. genişliğinde düz atkılı pencere. yer almaktadır. Güney duvarının orta yerinde 1.00 m. genişliğinde 50 cm. derinliğinde iki kademeli yuvarlak kemerle örtülü mihrap bulunmaktadır. Minare caminin kuzeybatı köşesinde camiye bitişik bir konumda bulunmaktadır. 3.74 x 3.74 m. ölçüsünde olan minare, zeminde kare plônlı olarak düzenlenmiştir. Minereye geçiş doğudan 65 cm. genişliğindeki düz etkılı bir kapı yardımıyla sağlanmaktad-ır. Kapı üzerinde sivri
YARD. DOÇ. DR. (MiMAR) SAHABEniN ÖZTÜRK bir kemer içinde yer alan yuvarlak bir rozet yer almaktadır. Minare güney cephede zeminden 2.21 cm. diğer cephelerde ise farklı yüksekliklerdeki 1 O cm.lik pah yardımıyla daralmaktadır. Minare artı eksi katundan 4.88 m.ye kadar kare plônlı olarak devam eder. Daha sonra minare köşelerde 3. 97 m. yüksekliğindeki pa h lar yardımıyla sekizgene bölünerek silindirik gövdeye geçiş yapmaktadır. Silindirik gövde 6.67 m. yüksekliğinde olup, iki adet 20 cm. genişliğinde 30 m. yüksekliğinde mazgal pencere bulunmaktadır. Minare şerefesine silindirik gövdeden geçiş pahlı silme yardımıyla yapılmıştır. Şerefe 18 cm. kalınlığında 72 cm. yüksekliğindeki metal kurşun kenetli kesme taş korkuluklarla çevrelenmiştir. Petek yüksekliği 3.64 m. olup, güney yönünde üzeri basık kemerle geçilmiş kapı yer almaktadır. Petek bölümü 2.31 m. yüksekliğindeki piremidal bir külah ile tamamlanmıştır. Külahın en üst bölümünde yekpare üçgen formunda bir kilit taşı yer almaktadır. Cephe duvarları zeminden itibaren kuzey cephesi hariç minare pahına uygun pahla çevrelenmiştir. Caminin en hareketli cephesi son cemaat yerinin bulunmasından dolayı kuzey cephesidir. Diğer cepheler ise oldukça yalın bir yapıya sahiptir. Doğu ve batı cephelerindeki yaklaşık 1.50 m. kat farkı yedi adet merdiven rıhtı ile aşılmaktadır. Güney cephesinde üç adet diğer cephelerde ise birer adet 75 cm. genişliğinde 1.11 m. yüksekliğinde alçı şebekeli üst pencereler sivri kemerli bir yapıda düzenlenmiştir. Beden duvarları düz örtü sistemine iki kademeli düz saçak ile geçiş sağlanmıştır. Saçak altiıkiarında 15 cm. genişliğinde 34 cm. yüksekliğinde dekoratif saçak altı konsollar yer almaktadır. Cami örtü sistemi ortada bir kubbe ile yan- lardaki ve son cemaat bölümünün üzerindeki sivri beşik tonozlar, güneye eğimli düz dam olarak tamamlanmıştır. Düz dam ile kubbe kurşun kaplamalı olup, eğim yönünde dört adet çörten bulunmaktadır. Camide son derece yalın bir yapıya sahip olup süsleme kapı, alt pencereler, mihrabiyeler ve mihrap çevresinde bir bant şeklinde yer almaktadır. Malzeme olarak yapıda bazalt taşı; çevre duvarı, zemin kaplaması, tretuvar kaplaması ile beden duvarlarının pahlı olan bölümüne kadarki kısımlarında kullanılmıştır. Yapının diğer tüm bölümlerinde bölgesel küfeki kesme taşı kullanılmıştır. Cami iç bölümü sıvasız olup bölgesel cas harcı sadece kubbe ve tonaziarın iç bölüm" lerinde kullanılacaktır. Yapıda bağlayıcı malzeme olarak, temel altı seviyesinde kül katkılı kireç harcı, beden duvarlarında kireç harcı, çevre duvarlarında çimento harcı, kesme taşlarının birbirine bağlamada metal kurşun kenetler kullanılacaktır. Bitlis Merkez Meydan Cami minaresi uzun yıllardan beri Bitlis şehir merkezinin orta yerinde ilgisizlik ve bakımsızlıktan dolayı adeta kendi kaderi ile baş baş bırakılmıştı. 2003 yılı başından beri VakıRar Genel Müdürlüğü, Bitlis Vakıflar Bölge Müdürlüğü, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Bitlis halkının çabaları ve Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu izni alınarak yapımına başlanmıştır. Böylece şehir merkezinde önemli bir konuma sahip olan yapı ve çevresi yeniden düzenlenerek hem ibadet ihtiyacı ve hem de tarihi bir yapı restorasyon çalışmaları başlayarak Bitlis'in tarihi konumuna uygun bir duruma getirilmiştir.
BiTLiS MERKEZ MEYDAN CAMii!sai;;!~- MEYDANCAM!IUSTORTUPLANIOLCEK=J-50 ıı. :: ıı r:t = t l t-1 1 =If -, ıı ; ır l=ıs;ı$;;;;:;;1 MEYDAN CAM!! PLANI OLCEK=J-50 ADI: SAHABETIIN SOYADI: ÖZTÜRK ÜNV ANI: DR..MIMAR ODAS!C!LN0:234re DIPLOMA NO: Cl-B4l-JO TARIH: 04.06.2003 151NA111: YUZUNCU YIL VNIVERSITESI RÖLÖVE-RESTORASYON VE RESTITÜSYON PROJESI Pa ano:
YARD. DOÇ. DR. (MiMAR) ŞAHABETTiN ÖZTÜRK DIJj) DIJj) DIJj) DJ:]l DDJl DIJj) ODlJ C A D D E: c=;.. s D K ltı K ([][) S D K 1\ı K [[J] S D k A k E S O K A K ~ı SUIIAIL. I i:ııcı:ı:l=:=/ BITLIS MERKEZ MEYDAN CAMll VAZIYET PLANI aııı::ek=l- YOZUNCO YIL ONIVERSITESI RöLöVE-RESTDRASYDN VE RESTITOSYDN PROJESI 15~UI!il: SOYADI ı özturk UNVANI ı DR.MIMAR DDA SICIL ND ı 23408 DIPLDMA ND ı G-B-0-10 TARIH ı 04.06.2003 Pa ano:
BITLIS MERKEZ MEYDAN CAMII,.,!"'- 5:ı;~r;;;;l A-A KESIT RDLDVESI DLCEK=l-50 r- rı 1sıs$r;ı;;l' B-B KESIT RDLDVESI DLCEK=l-50 L,ı,_ MINARE DDGU CEPHE RDLDVESI DLCEK,;l-50 C-C KESIT RDLDVESI DLCEK=l-50 ı MINARE PLAN-KESIT VE CEPHE RDLDVESI DLCEK=l-50 MINARE D-D KESIT RDLOVESI DLCEK,;l-50 ' YUZUNCO YIL ONIVERSITESI RölöVE-RESTDRASYDN VE RESTrTOSYDN PROJESI SOYADI ı öztork UNVANI ı DR.MIMAR DDA SICIL ND ı 23408 DrPLDMA ND ı G-B-0-10 TARIH ı 04.06.2003 Pa ono:
YARD. DOÇ. DR. (MiMAR) SAHABElTiN ÖZTÜRK MEYDAN CAMU B-B EN KESITI DLCEK = 1150 lsı!ı;i!l;;;;;;;;;;/ A ABOYKESITOLCEK=l-50 AD~ SAHABE1TIN SOYADI:ÖZTÜRK ÜNVANI: DR.MIMAR ODA SICIL NO: 234a! DIPLOMA NO : G-B-0-10.. TARIH: 04.06.2003 15NADI:YUZUNCUYIL ITESI RÖLÖVE-RESTORASYON VE RESTITÜSYON PROJESI Pa ano:
BiTLiS MERKEZ MEYDAN CAMii ls;e;;s;;;;;;;i' MEYDAN CAHil GUNEY CEPHESI OLCEK=l-50 YOZtiNCtı YIL tiniversitesi RöLöVE-RESTORASYON VE RESTITtiSYON PROJESI 15NA!11: SOYADI ı özttırk tinvani ı DR.MIMAR ODA SICIL NO ı 23408 DIPLOMA NO ı G-B-Q-10 TARIH ı 04.06.2003 Pa ano:
YARD. DOÇ. DR. (MIMAR) SAHABElTlN ÖZTÜRK i"- -~- im" ı ı:ı ı" Mf r"'!l.:_ B-B KESIT RESTORASYONU OLCEK=l-50 ls;;;;5;;;:;;;j'. MINARE DOGU CEPHE RESTORASYONU OLCEK=l-50,. C-C KESIT RESTDRASYONU OLCEK=l-50 t ' MINARE PLAN KESIT VE DOGU CEPHE RESTORASYONU OLCEK=l-50 MINARE D-D KESIT RESTORASYONU OLC:EK,=l-~10 YUZONCO YIL QNIVERSITESI RöLöVE-RESTORASYON VE RESTITUSYON PROJESI 15NA171: ı SOYADI ı öztork ONVANI ı DR.MIMAR ona SICIL NO ı 23408 DIPLOMA NO ı G-B-0-10 TARIH ı 04.06.2003 Pa ano:
BITLIS MERKEZ MEYDAN CAMII 1 167 lsızss..j' MEYDAN CAMII BATI CEPHESI OLCEK=l-50 YOZUNCU YIL ONIVERSITESI RöLöVE-RESTDRASYDN VE RESTITUSYON PROJESI SOYADI ı özturk ONVANI ı DR.MIMAR DDA SICIL ND ı 23408 DIPLDMA ND ı G-B-0-10 TARIH ı 04.06.2003 Pa ano: OJ cek:
YARD. DOÇ. DR. (MiMAR) SAHABElTiN ÖZTÜRK ll ll lsıa;ı$;;-=l MEYDAN CAMII DDGU CEPHESI DLCEK=l-50 YUZUNCU YIL UNIVERSITESI RöLöVE-RESTDRASYDN VE RESTITUSYON PROJESI 151N N71: ı SOYADI ı öztork UNVANI ı DR.MIMAR ODA SICIL ND ı 23408 DIPLDMA ND ı G-B-0-10 TARIH ı 04.06.2003 Pa ano:
BiTLiS MERKEZ MEYDAN CAMii -;, _::ı, _::J ı ı ı ı ı -".t!ms;;;;;;/ HEYDAN CAMII KUZEY CEPHESI DLCEK=l-50 YOZONCO YIL ONIVERSITESI RölöVE-RESTORASYON VE RESTITUSYON PROJESI SOYADI ı öztork ONVANI ı DR.MIMAR ODA SICIL NO ı 23408 DIPLOMA NO ı G-B-Q-10 TARIH ı 04.06.2003 Pa ana: Ko mı:
YARD. DOÇ. DR. (MIMAR) SAHASETTlN ÖZTÜRK l T.., N "' "' "' ~-=3:::..6 --~1-"-s t_,_,ıo'--;1!;-- i 1 54 r ~ + CORTENDETAYI OLCEKcJ.s PENCERE DETAY! OLCEK=J-20 ALCI PENCERE DETA YI OLCEK=J-20 itiı ırrı w:::na1 DStA n Otı;S.ooV10 SUTÜNDETAY1 ÖLÇEK=l/10 ADI: SAHABEITIN SOYADI: ÖZTÜRK ÜNVANI: DR.MIMAR ODA S! CIL NO: 23408 DIPLOMANO: G-B-Q.JO TARlH: 04.06.2003 SN Atli: YU ZUN CU YIL UNIVERSITESI RÖLÖVE-RESTORASYON VE RESTITÜSYON PROJESI Pa ano:
BiTLiS MERKEZ MEYDAN CAMii Res.l: Merkez Meydan Camii minare kaide genel görünüşü.
YARD. DOC. DR. (MiMAR) SAHABEniN ÖZTÜRK Res. 2: Merkez Meydan Camii minare güneydoğu genel görünüşü.