2. PİYASA ve FİYAT Piyasa kısaca alıcı (talep eden) ve satıcının (arz eden) buluştuğu yerdir olarak tanımlanabilir. Piyasanın herhangi bir sokakta, bir alanda vb. yerlerde yer alması zorunlu değildir. Her hangi bir mal hizmetin alıcısı ve satıcı internet, borsa vb. yerlerde de olabilir. Alıcı ve satıcıların, anlaştıkları (alıcının almaya razı olduğu ve satıcının satmaya razı olduğu parasal değer) parasal değer ise fiyat olmaktadır. Fiyat bazen sadece alıcı ve satıcıların değil bazı dış etkenlerden de (devlet vb.) etkilenmektedir. Piyasalar alıcılar ve satıcıların durumuna göre farklı şekillerde gruplandırılabilirler. Aşağıda bazı önemli piyasa türlerinden bahsedilmiştir. 2.1 Piyasa Çeşitleri 2.1.1 Tam Rekabet Piyasası Çok sayıda alıcı ve satıcının bulunduğu, bir mal için tek bir fiyatın geçerli olduğu ve bu fiyatın sadece alıcı ve satıcılar tarafından belirlendiği piyasadır. Genel olarak tam rekabet piyasasının özellikleri; Atomisite bir piyasadır. Yani; alıcı ve satıcılar fiyatları tek başlarına etkileyemeyecek kadar çok saydadırlar. Şeffaf bir piyasadır. Piyasadaki alıcı ve satıcılar tam bilgiye sahiptirler, bilgi eksikliği yoktur. Mobilite vardır. Alıcılar, satıcılar, mal ve hizmetler ile üretim faktörlerinin piyasa dahil olmasında tam bir serbestlik vardır ve herhangi bir ek maliyet yoktur. Homojen bir piyasadır. Satılan tüm mal ve hizmetler aynı niteliktedir. Tam rekabet piyasası gerçek hayatta rastlanması zor fakat bulunması umut edilen en ideal piyasa türüdür. Uygun bir örnek yada tam rekabete en yakın piyasa örneği olarak İstanbul Menkul Kıymetler Borsası yada yeni adı ile Borsa İstanbul verilebilir. Yukarıda sayılan koşullardan birinin veya daha fazlasının geçekleşmemesi durumunda aksak rekabet piyasalarından bahsedilir. Yani tam rekabet piyasası dışındaki ve konunun devamında açıklanan piyasalar aksak rekabet piyasalarına örnek piyasalardır.
2.1.2 Monopol (Tekel) Piyasası İkame edilemeyen bir mal ya da hizmet üreticisinin piyasaya tek başına hakim olması durumu. Böyle bir yapıda üretici malın fiyatını, rekabet endişesi olmadan, istediği gibi belirler. Tam rekabet piyasasının karşıt bir durumu olarak ta tanımlanabilecek monopol piyasasında tek satıcı buna karşın çok alıcı (tüketici) bulunmaktadır. Örneğin; İstanbul Sakarya arasında tek bir otobüs firmasının olduğunu düşünelim. Bu durumda rekabet ortamı olamayacağından otobüs firması fiyatı istediği gibi oluşturabilir. Çünkü tüketicilerin başka tercihleri bulunmayacağından o otobüs firmasını tercih etmek zorunda kalacaklardır. 2.1.3 Monopolcü Rekabet Piyasası Çok sayıda alıcı ve satıcıların bulunduğu fakat ürün farklılaştırılması (aynı ürünün farklı firmalarca ambalaj, içerik vb. şekilde tüketiciye farklılıklarla sunulması), pazarın coğrafi açıdan parçalanması vb. etkenlerden dolayı tam rekabet şartlarının gözükmediği piyasa türüdür. Piyasa giriş çıkışlar ise nispeten kolaydır. Gerçek hayatta karşılaşılabilen bir piyasa olan monopolcü rekabete gıda, temizlik, giyim vb. tüketim mallarının bulunduğu sektörler örnek verilebilir. 2.1.4 Oligopol Piyasası Birkaç satıcı ve çok sayıda alıcıdan oluşan piyasa türüdür. Satıcı sayısı az olduğundan verecekleri kararlar bir birlerini fazlasıyla etkileyebilir. Bunun en önemli sebebi ise oligopol piyasada var olan firmaların üretimde yapacakları bireysel değişmelerin piyasa fiyatını etkileyebilecek olması varsayımıdır. Yine bu piyasaya başka firmaların girişinde de serbestlik değil büyük engeller görülür. Oligopol piyasasını kendi içerisinde bir takım özellikler ile sınıflandırmak mümkündür; Saf Oligopol: Oligopol piyasasında faaliyette bulunan firmaların ürünlerinin homojen olduğu oligopol türüdür. Farklılaştırılmış Oligopol: Oligopol piyasasında faaliyette bulunan firmaların ürünlerinin homojen olmadığı oligopol türüdür. Tam Oligopol: Oligopolcü firmaların bir grup olarak karlarını maksimize ettikleri oligopol türüdür.
Kısmi Oligopol: Oligopolcü firmaların bir grup olarak karlarını maksimize etmedikleri oligopol türüdür. 2.1.5 Genel Olarak Piyasa Türleri ve Diğer Piyasalar Yukarıda önemi piyasa türlerinin bilgileri verilmiştir. Genel anlamda piyasalar alıcı ve satıcı sayısı özelliklerin göre gruplandırılırlar. Aşağıda tüm piyasa türlerinin alıcı (tüketici) ve satıcı sayısına göre gruplandırıldığı özet tablo verilmiştir. Tüketici FAZLA AZ İKİ BİR Satıcı FAZLA Tam rekabet Oligopson Düopson Monopson AZ Oligopol İki Yanlı Oligopson Sınırlı Düopson İKİ Düopol Sınırlı Düopol İki Yanlı Düopol BİR Monopol Sınırlı Monopol Sınırlı Monopol Sınırlı Monopson Sınırlı Monopson İki Yanlı Monopol 2.2 Talep Ekonominin temelinde sonsuz insan ihtiyaçları ve bu ihtiyaçların karşılanma çabaları yatmaktaydı. Buradan yola çıkınca, arz ve talep ekonomi için temel konuları teşkil etmektedir. Bu bölümde verilecek olan temel düzeydeki arz ve talep analizleri daha karmaşık iktisadi konularda ön bilgi oluşturacaktır. Talep, diğer değişkenler sabitken, belirli bir zamanda, belirli bir fiyattan tüketicilerin satın almaya hazır oldukları mal veya hizmet miktarıdır. Hemen belirtmek gerekir ki ihtiyacı olmak ve talep etmek arasında fark vardır. Bir kişinin bir mal veya hizmeti talep edebilmesi için o anda satın almaya istekli ve satın alabilecek maddi olanağı olması gerekir. Örneğin, herkesin ev ihtiyacı vardır ve ev almak ister. Fakat ev talep edebilmesi için o an ev alabilecek maddi olanaklarının olması gerekmektedir. Tanımdaki bir başka önemli noktada diğer değişkenlerin sabit olduğu varsayımıdır. Diğer değişkenlerin sabitliği ekonomide birçok analizde kullanılan temel bir varsayımdır. Bir durumu etkileyen birçok değişken olduğu fakat analizi kolaylaştırmak ve belirli bir değişkenin
etkisini ölçebilmek için çok sayıdaki değişkenden sadece birinin değiştiğinin kabul edilmesidir. Diğer değişkenlerin sabitliğini bundan sonra (Latince karşılığı olan) ceteris paribus olarak kullanacağız. Talep tanımında da talebi etkileyen yani talep miktarının değişmesine neden olan birçok değişkenden sadece fiyat değişkeninin değiştiğini varsayıyoruz. Peki fiyat artarsa talep miktarı ne olur? Normal bir mal göz önüne aldığımızda, bir malın fiyatı artarsa talep düşer. Yani talep ve fiyat ters orantılı değişkenlerdir. Bu durum Talep Kanunu olarak bilinir. Talep ve fiyat arasındaki ters orantının neden kaynaklandığının da bilinmesi gerekli. Genel olarak fiyat artınca talebin düşmesi iki etkiye bağlanır; Gelir Etkisi; malın fiyatı arttığında diğer değişkenler sabit kalacağından (tüketicinin geliri, zevk ve tercihleri vb.) en basit anlamda alım gücü düşer. Bu sebeple talep düşer. İkame Etkisi; İkame, yerine geçen yada yerine kullanma anlamdadır. Daha önce ihtiyaçların ikame edilebileceğinden bahsedilmişti. İhtiyaçların talebe dönüşeceğini de hatırlarsak talebe dönüşmüş bir ihtiyacımızı, benzer başka bir mal ile karşılayabiliriz. Kısacası, bir malın fiyatı arttığında (ceteris paribus) nispi olarak ta fiyatı artacağından, talebi düşer. Örneğin kırmızı etin fiyatı çok artar tavuk eti sabit kalırsa, tavuk etinin fiyatı nispi olarak ucuzlayacağından kırmızı et talebi düşer, tavuk eti talebi artar. Peki talebi fiyat dışında etkileyen başka değişkenler hangileridir? Bir X malının talebini D X ile sembolize edersek, X malının genel talep fonksiyonunu aşağıdaki şekilde gösterebiliriz. D = f(x malının fiyatı, Tamamlayıcı mal fiyatları, ikame mal fiyatları, tüketici geliri, tüketici sayısı, tüketici beklentileri, tüketici zevk ve tercihleri) Parantez içinde yazılanları simgeler ile gösterirsek; D = f(p, P, P, I, N, E, Z) Bu durumda fonksiyon şu anlama gelmektedir; sağ tarafta parantez içinde yazılan değişkenler değiştiğinde (artığında yada azaldığında), talepte değişir (artar yada azalır). Veya matematiksel açıklama ile, talep sağ taraftaki değişkenlerin fonksiyonudur.
Yukarıdaki gösterimde bütün değişkenleri değişir durumdadır yani sabit değişken yoktur. Ceteris paribus varsayımı altında, sadece bir değişkeni değiştirip diğerlerinin sabit olduğunu göstermek için sabit değişkenlerin üstüne çizgi çizmemiz yeterli olacaktır. Örneğin talep kanunun gösterimi; D = f(p, P, P, I, N, E, Z) Yada aşağıdaki gibi sade bir şekilde gösterilebilir; D = f(p ) Fiyat (ceteris paribus) değiştiğinde talep nasıl etkilenir bunu talep kanununda görmüştük. Diğer değişkenleri ile talep arasındaki bağlantılar; Tamamlayıcı mal (bir malı kullanmak için gerekli olan bir başka mal örneğin yakıt arabanın tamamlayıcı malıdır) fiyatları arttığında (ceteris paribus), X malı talebi düşer (Vice versa). (Vice versa: Latince olarak tersi geçerlidir anlamındadır. Ekonomide vice versa yazan durumun tersinin de geçerli olduğu anlamına gelir. Örneğin burada tamamlayıcı mal fiyatları düşerse talep yükselir anlamı çıkarılmalıdır). İkame mal fiyatı artarsa (ceteris paribus), X malı talebi artar (vice versa). Tüketicinin geliri artarsa (ceteris paribus), X malı talebi artar (vice versa). Tüketici sayısı artarsa (ceteris paribus), X malı talebi artar (vice cersa). Tüketici beklentileri ileride X malı fiyatının artacağı yönünde ise (ceteris paribus), X malı talebi düşer (vice versa). Tüketici zevk ve tercihleri X malı yönünde yoğunlaşırsa (ceteris paribus), X malı talebi artar (vice versa). Genel olarak çeşitli özelliklerinden bahsettiğimiz, talebin daha kapsamlı analizini yapabilmek için grafikleri kullanmak gerekmektedir. Şimdi talebi grafik alanında belirlemeye ve değişkenlerini analiz etmeye çalışacağız. 2.2.1 Talep Tablosu Bir grafiği oluşturmak için öncelikle konu ile alakalı verilerin tespit edilmesi gerekmektedir. Öncelikle şunu belirtmek gerekir, yukarıda talebi ve talebi etkileyen yedi değişkeni tanımladık. Talep grafiğini çizmek içinse bunlardan ikisi kullanacağız. Birsi talep
olduğuna göre ikincisini belirlemek gerekir. İkinci değişkenimiz talep kanundan gelecek olup fiyat değişkenidir. Yani, bir talep grafiği elde edebilmek için malın fiyatları ve o fiyatlardan (ceteris paribus), talep sayılarını bilmemiz yeteri olacaktır. O zaman bir malın çeşitli fiyatlarını ve talep rakamlarını gösteren tablo bizim için talep tablosunu oluşturacaktır. Örnek olarak X malı çeşitli fiyatları ve talep rakamları aşağıdaki tabloda verilmiştir; X MALI FİYATI (P X ) X MALI TALEBİ (D X ) A 2 tl 100 adet B 4tl 80 adet C 6 tl 60 adet D 8 tl 40 adet E 10 tl 20 adet Tablodan da anlaşılacağı gibi örneğimizde X malı için talep kanunu geçerlidir. Yani X malı fiyatı arttıkça (ceteris paribus), X malı talebi azalmaktadır (vice versa). 2.2.2 Talep Eğrisi Talep tablosu belli olan bir malın talep eğrisi koordinat sistemi 1. bölgede kolaylıkla çizilebilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus fiyat Y ekseni ve talep X eksenine yazılmalıdır. O zaman X malı için talep grafiği aşağıdaki gibi çizilir;
Görüldüğü gibi fiyat ve talep arasındaki ters orantılı nedensellik ilişkisi sebebi ile grafik eğimi negatif oluşmuştur. Ayrıca örneğimizde basit olması amacıyla doğru şeklinde bir talep grafiği elde edilmiştir. Negatif eğimli doğru talep kanunu doğrulamaktadır. Hemen hatırlatmak gerekir ki yukarıda incelenen talep tablosu ve talep grafiği bireysel ya da piyasa talep tablosu ve grafiği olarak adlandırılabilinir. Eğer tek bir tüketicinin X malı ile alakalı verilerini yansıtıyorsa bireysel, tüm tüketicilerinkini yansıtıyorsa piyasadan bahsederiz. 2.2.3 Talepte Değişmeler Ve Talep Eğrisinde Hareketlenmeler Talebi etkileyen değişkenleri ve sonuçlarını yukarıda incelemiştik. Acaba söz konusu yedi değişkendeki değişiklik talep grafiğinde nasıl bir sonuç yaratır şimdi onu inceleyelim. Yedi değişkenden fiyat değiştiğinde (ceteris paribus), talep grafiği sağa, sola, yukarı ya da aşağıya hareket etmez, sabit kalır. Bu demektir ki fiyat değişince grafik üzerinde hareket edilmektedir. Fiyatlar ve talep oranların değişmediği sürece durumun böyle olacağını, grafiğin fiyata göre çizilmiş olmasından anlayabiliriz. Diğer altı değişken için ise, talep doğrusu bir bütün olarak hareket eder. Bu hareket ise sağa ya da sola şeklinde olur. Talebi arttıracak değişimler eğriyi sağa kaydırırken, talebi azaltacak değişimler eğriyi sola kaydırır. Bu durumda; Tamamlayıcı mal fiyatları arttığında (ceteris paribus), X malı talebi düşer, talep doğrusu sola hareket eder(vice versa). İkame mal fiyatı artarsa (ceteris paribus), X malı talebi artar, talep doğrusu sağa hareket eder(vice versa). Tüketicinin geliri artarsa (ceteris paribus), X malı talebi artar, talep doğrusu sağa hareket eder(vice versa). Tüketici sayısı artarsa (ceteris paribus), X malı talebi artar, talep doğrusu sağa hareket eder(vice versa). Tüketici beklentileri ileride X malı fiyatının artacağı yönünde ise(ceteris paribus), X malı talebi düşer, talep doğrusu sola hareket eder(vice versa). Tüketici zevk ve tercihleri X malı yönünde yoğunlaşırsa (ceteris paribus), X malı talebi artar, talep doğrusu sağa hareket eder(vice versa).
Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için bu durumlardan birine örnek verelim. Örneğin ikame mal fiyatı artarsa (ceteris paribus), X malı talebi artar, talep doğrusu sağa hareket eder. Böylece aşağıda görüldüğü gibi talep grafiği T 1 konumundan T 2 konumuna gelir. Bu noktada konun anlaşılması için dikkat edilmesi gereken hususlar vardır. Öncelikle talep grafiği paralel bir şekilde sağa hareket etmiştir. Yani fiyat talep oranında değişiklik olmadığını kabul ediyoruz. Bir başka önemli nokta talep grafiğinin ne kadar sağ tarafa hareket ettiğidir. Bizim için bu aşamada önemli olan talep artışını gösterebilmektedir. Talep artışı da grafiğin sağa hareketi ile gösterileceğinden ne kadar sağ tarafa hareket ettiği değil sadece sağ tarafa hareket ettiği ile ilgileneceğiz. 2.3 Arz Talep tüketici boyutunu ele alırken, arz üretici boyutunu ele almaktadır. Arz, diğer değişkenler sabitken, belirli bir zamanda, belirli bir fiyattan üreticilerin satmaya hazır oldukları mal veya hizmet miktarıdır. Bu durunda tüketicilerin talep etmesi satın almak için yeterli olmuyor aynı zamanda, o fiyattan (tüketicilerin satın almaya razı oldukları), üreticilerin satış yapma isteğinde olması gerekmektedir. Fiyat artınca talebin düşeceğini ve buna talep kanunu denildiğini öğrenmiştik. Şimdi de fiyat artarsa arz ne olur bunu inceleyeceğiz. Fiyat artarsa (ceteris paribus), üreticilerin karları artacağından satmak isteyecekleri miktar yani arz artar. Bu durum arz kanunu olarak
bilinir. Tekrarlarsak arz kanunu, bir malın fiyatı artarsa, arz miktarının artacağını söyler. Sonuç olarak, fiyat ve arz arasında doğru orantı vardır. Peki arzı fiyat dışında etkileyen başka değişkenler hangileridir? Bir X malının arzını S X ile sembolize edersek, X malının genel arz fonksiyonunu aşağıdaki şekilde gösterebiliriz. S = f(x malının fiyatı, üretim maliyetleri, üretim yapısı benzer diğer mal fiyatları, teknoloji, rakip firma sayısı, üretici beklentileri, vergiler, sübvansiyonlar) Parantez içinde yazılanları simgeler ile gösterirsek; S = f(p, P, P, T, N, E, T, S) Bu durumda fonksiyon şu anlama gelmektedir; sağ tarafta parantez içinde yazılan değişkenler değiştiğinde (artığında yada azaldığında), arzda değişir (artar yada azalır). Veya matematiksel açıklama ile arz sağ taraftaki değişkenlerin fonksiyonudur. Yukarıdaki gösterimde bütün değişkenleri değişir durumdadır yani sabit değişken yoktur. Ceteris paribus varsayımı altında, sadece bir değişkeni değiştirip diğerlerinin sabit olduğunu göstermek için sabit değişkenlerin üstüne çizgi çizmemiz yeterli olacaktır. Örneğin arz kanunun gösterimi; S = f(p, P, P, T, E, N, T, S) Yada aşağıdaki gibi sade bir şekilde gösterilebilir; S = f(p ) Fiyat (ceteris paribus) değiştiğinde arz nasıl etkilenir bunu arz kanununda görmüştük. Diğer değişkenleri ile arz arasındaki bağlantılar; Üretim maliyetlerinin artması (ceteris paribus) karları azaltan bir durumdur. Karların azalması üretim isteğini azaltır. Bu sebeple arz düşer (vice versa). Üretim yapısı benzer diğer mal fiyatları, benzer üretim faktörleri kullanılarak üretilen mallardan bahsedilmektedir. Örneğin, lcd televizyon üreten bir firma ile led televizyon üreten bir firmaları düşünelim. Hemen hemen aynı faktörlerin kullanıldığı
bu sektörde led televizyon fiyatları artarsa (ceteris paribus), led televizyon üretmek daha karlı hale geleceğinden üretimi artar, daha çok üretmek için ise, lcd televizyon üretimindeki faktörlerin bir kısmı led üretimine kayar. Bu durumda lcd televizyon arzı düşer. O zaman, Üretim yapısı benzer diğer mal fiyatları artarsa, X malı arzı düşer (vice versa). Teknoloji üretimde verimliliği arttıran bir üretim faktörüdür. Teknoloji kullanımı artarsa (ceteris paribus), arz artar (vice versa). Rakip firma sayısı artarsa (ceteris paribus), Pazar payı azalacağından satışlar azalır ve arz düşer (vice versa). Üretici beklentileri X malının fiyatının ileride artacağı yönünde ise (ceteris paribus), X malı arzı düşer (vice versa). Çünkü, üretici malı ileride daha yüksek bir fiyattan satıp daha çok kar etmeyi amaçlar. Vergilerin artması (ceteris paribus), maliyetleri artıracak ve karlar azalacaktır. Bu durumda arz düşer (vice versa). Sübvansiyon, devletin kişi ya da kurumlara mal, para veya hizmet biçiminde yaptığı karşılıksız yardımları ifade eder. Yani sübvansiyonların artması (ceteris paribus), maliyetleri düşürür ve karları arttırır. Bu durumda arz artar (vice versa). Genel olarak çeşitli özelliklerinden bahsettiğimiz, arzın daha kapsamlı analizini yapabilmek için grafikleri kullanmak gerekmektedir. Şimdi arzı grafik alanında belirlemeye ve değişkenlerini analiz etmeye çalışacağız. 2.3.1 Arz Tablosu Yukarıda arzı ve arzı etkileyen sekiz değişkeni tanımladık. Arz grafiğini çizmek içinse bunlardan ikisi kullanacağız. Birsi arz olduğuna göre ikincisini belirlemek gerekir. İkinci değişkenimiz arz kanundan gelecek olup fiyat değişkenidir. Yani, bir arz grafiği elde edebilmek için malın fiyatları ve o fiyatlardan (ceteris paribus), arz sayılarını bilmemiz yeteri olacaktır. O zaman bir malın çeşitli fiyatlarını ve arz rakamlarını gösteren tablo bizim için arz tablosunu oluşturacaktır. Örnek olarak X malı çeşitli fiyatları ve arz rakamları aşağıdaki tabloda verilmiştir;
X MALI FİYATI (P X ) X MALI ARZI (S X ) A 2 tl 20 adet B 4tl 40 adet C 6 tl 60 adet D 8 tl 80 adet E 10 tl 100 adet Tablodan da anlaşılacağı gibi örneğimizde X malı için arz kanunu geçerlidir. Yani X malı fiyatı arttıkça (ceteris paribus), X malı arzı da artmaktadır (vice versa). 2.3.2 Arz Eğrisi Arz tablosu belli olan bir malın arz eğrisi koordinat sistemi 1. bölgede kolaylıkla çizilebilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus fiyat Y ekseni ve arz X eksenine yazılmalıdır. O zaman X malı için talep grafiği aşağıdaki gibi çizilir; Görüldüğü gibi fiyat ve arz arasındaki doğru orantılı nedensellik ilişkisi sebebi ile grafik eğimi pozitif oluşmuştur. Ayrıca örneğimizde basit olması amacıyla doğru şeklinde bir arz grafiği elde edilmiştir. Pozitif eğimli doğru arz kanunu doğrulamaktadır.
Hemen hatırlatmak gerekir ki yukarıda incelenen arz tablosu ve arz grafiği bireysel ya da piyasa arz tablosu ve grafiği olarak adlandırılabilinir. Eğer tek bir üreticinin X malı ile alakalı verilerini yansıtıyorsa bireysel, tüm üreticilerinkini yansıtıyorsa piyasadan bahsederiz. 2.3.3 Arzda Değişmeler Ve Arz Eğrisinde Hareketlenmeler Arzı etkileyen değişkenleri ve sonuçlarını yukarıda incelemiştik. Acaba söz konusu sekiz değişkendeki değişiklik arz grafiğinde nasıl bir sonuç yaratır şimdi onu inceleyelim. Sekiz değişkenden fiyat değiştiğinde (ceteris paribus), arz grafiği sağa, sola, yukarı ya da aşağıya hareket etmez, sabit kalır. Bu demektir ki fiyat değişince grafik üzerinde hareket edilmektedir. Fiyatlar ve arz oranları değişmediği sürece durumun böyle olacağını, grafiğin fiyata göre çizilmiş olmasından anlayabiliriz. Diğer yedi değişken için ise, arz doğrusu bir bütün olarak hareket eder. Bu hareket ise sağa ya da sola şeklinde olur. arzı arttıracak değişimler eğriyi sağa kaydırırken, arzı azaltacak değişimler eğriyi sola kaydırır. Bu durumda; Üretim maliyetlerinin artarsa (ceteris paribus) arz düşer, arz doğrusu sola kayar (vice versa). Üretim yapısı benzer diğer mal fiyatları artarsa (ceteris paribus), X malı arzı düşer, arz doğrusu sola kayar (vice versa). Teknoloji üretimde verimliliği arttıran bir üretim faktörüdür. Teknoloji kullanımı artarsa (ceteris paribus), arz artar, arz doğrusu sağa kayar (vice versa). Rakip firma sayısı artarsa (ceteris paribus), Pazar payı azalacağından satışlar azalır ve arz düşer, arz doğrusu sola kayar (vice versa). Üretici beklentileri X malının fiyatının ileride artacağı yönünde ise (ceteris paribus), X malı arzı düşer, arz doğrusu sola kayar (vice versa). Vergilerin artması (ceteris paribus), maliyetleri artıracak ve karlar azalacaktır. Bu durumda arz düşer, arz doğrusu sola kayar (vice versa). Sübvansiyonların artması (ceteris paribus), maliyetleri düşürür ve karları arttırır. Bu durumda arz artar, arz doğrusu sağa kayar (vice versa).
Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için bu durumlardan birine örnek verelim. Örneğin X malı üretim maliyetlerinde bir artış olursa (ceteris paribus), X malı arzı azalır, arz doğrusu sola hareket eder. Böylece aşağıda görüldüğü gibi arz grafiği A 1 konumundan A 2 konumuna gelir. Bu noktada konun anlaşılması için dikkat edilmesi gereken hususlar vardır. Öncelikle arz grafiği paralel bir şekilde sola hareket etmiştir. Yani fiyat arz oranında değişiklik olmadığını kabul ediyoruz. Bir başka önemli nokta arz grafiğinin ne kadar sola tarafa hareket ettiğidir. Bizim için bu aşamada önemli olan arz azalışını gösterebilmektedir. Arz azalışı da grafiğin sola hareketi ile gösterileceğinden ne kadar sol tarafa hareket ettiği değil sadece sol tarafa hareket ettiği ile ilgileneceğiz. 2.4 Piyasa Dengesi Piyasayı kısaca, alıcı (talep eden) ve satıcının (arz eden) buluştuğu yer olarak tanımlamıştık. Bu bölümde, arz ve talebi de artık bildiğimiz için, denge kavramı ile ilgileneceğiz. Denge, birbirlerini karşılıklı olarak ters yönde etkileyebilen güçler arasında eşitlik olması durumu; ancak bu eşitliğin değişmesi yönünde hiçbir eğilimin bulunmaması şeklinde tanımlanır. Piyasa dengesinde de arz ve talep gibi, birisi fiyat ile doğru birisi fiyat ile ters yönlü ilişki içerisinde olan iki kavramı ele alacağız. Bu kapsamda, arz ve talebin eşitlendiği ya da grafiksel olarak arz ve talebin kesiştiği nokta piyasa dengesi olarak tanımlanır.
O zaman X malı için, piyasada tüketicilerin satın almaya hazır oldukları X malı fiyatı ile üreticilerin satmaya hazır oldukları fiyat eşit olursa X malı için piyasa dengesi sağlanmış olur. Şimdi X malı için daha önce oluşturduğumuz talep ve arz tablosunu bir arada göstererek X malı piyasa dengesini belirlemeye çalışalım; X MALI X MALI X MALI ARZI PİYASA (ARZ TALEP) FİYATI (P X ) TALEBİ (D X ) (S X ) DURUMU A 2 tl 100 adet 20 adet -80 adet Kıtlık B 4tl 80 adet 40 adet -40 adet Kıtlık C 6 tl 60 adet 60 adet 0 adet DENGE D 8 tl 40 adet 80 adet 40 adet Artık E 10 tl 20 adet 100 adet 80 adet Artık A durumunda, piyasa fiyatı 2 tl iken, X malı talebi 100 adet, buna karşılık üreticilerin satmak istediği miktar yani X malı arzı 20 adettir. Böyle bir durumda arz ve talep eşit olmadığından piyasa dengesi sağlanamamıştır. Piyasada kıtlık durumunun varlığından bahsedilir. Yani arz talebi karşılayamamakta ve X malı talep edenlerden bazıları satın almaya hazır oldukları halde alamamaktadırlar. Önceki bölümde öğrendiğimiz gibi talebin fazla olması talep enflasyonuna yol açacak ve piyasada kıt olan X malı fiyatı yükselmeye başlayacaktır. B durumunda ise, 4 tl ye yükselen X malı fiyatı talep kanunu gereğince talepte düşüş ve arz kanunu gereğince arzda artışa neden olmuştur. 4 tl den talep 20 adet alarak 80 adete, arz ise 20 adet artarak 40 adete ulaşmıştır. Fakat, hala talep arzdan büyüktür ve kıtlık durumu devam etmektedir. Bu sebeple fiyatta artmaya devam edecektir. C durumunda, fiyat 6 tl ye yükselmiş, buna bağlı olarak talep miktarı düşmüş arz miktarı artmıştır. Dikkat edilirse fiyat 6 tl iken arz ve talep birbirine eşit ve 60 adettir. C noktasında arz ve talep eşitlendiği için piyasa dengeye ulaşmıştır. Bu noktadaki fiyat denge fiyatı ve miktarda denge miktarı olarak adlandırılır. Yani 6 tl piyasa denge fiyatı, 60 adette piyasa denge miktarıdır.
D durumunda, X malı fiyatı artmaya devam etmiştir. Yine fiyat artışına bağlı olarak talep azalmış, arzda artmıştır. Bu defa arz talebi geçmiştir. Yani fiyat 8 tl iken satın alınmak istenen X malı 40 adet buna karşın satılmak istenen miktar 80 adettir. Dolayısıyla piyasada ir X malı bolluğundan bahsedilir. Arzın talebi geçtiği bu piyasa durumuna artık denilir. E durumunda ise, fiyat artmaya devam etmiş ve bu artış piyasadaki artık durumunu daha da arttırmıştır. Özet olarak X malı için, piyasa dengesi, 6 tl denge fiyatı ve 60 adet denge miktarında C durumunda sağlanmıştır. 2.4.1 Arz Ve Talep Eğrileri Kullanarak Dengenin Bulunması Piyasa dengesi analizini grafiker yardımı ile de yapabiliriz. Hatta bu metot tablodan daha etkin bir metottur. Çünkü dengenin değişmesi durumunda piyasa denge fiyatı ve denge miktarının neler olacağını daha kolay şekilde analiz edebiliriz. Grafik analizini ise kolay bir mantık ile yapacağız. Bunun için X malı arz ve talep grafiklerini ayrı ayrı değil aynı koordinat sistemi üzerinde çizmemiz erli olacaktır. Aşağıda aynı koordinat sistemi zerinde arz ve talep grafikleri gösterilmiştir. Şekilde piyasa dengesini bulmak oldukça kolay, X malı arz ve X malı talep doğrularının kesiştiği nokta piyasa dengesini göstermektedir. Piyasa dengesinde eksenlerde karşılık gelen noktalardan fiyat için 6 denge fiyatını, miktar için ise 60 denge miktarını göstermektedir.
Denge noktasının üstünde ve altında taranmış şekilde iki üçgen belirlenmiştir. Denge noktasının üstünde kalan üçgende, miktar eksenine göre (talep ve arz miktarının yazıldığı X ekseni) arz doğrusu talep doğrusunun önünde olduğundan artık bölgesi, denge noktasının altında kalan üçgende ise, miktar eksenine göre talep doğrusu arz doğrusunun önünde olduğundan kıtlık bölgesi olarak belirlenir. 2.4.2 Piyasa Dengesindeki Değişmeler Denge daha öncede açıklandığı gibi belli bir anı temsil eden özel bir durumdur. Dolayısıyla denge değişkenlerin değişmesiyle her an bozularak farklı bir şekilde denge noktası oluşabilir. Piyasa dengesi de arz ve talebi etkileyen değişmesi ile değişime uğrayabilir. Bizim ilgi noktamız arz ve talep doğrularının kayması halinde dengenin, buna bağlı olarak denge fiyatının ve denge miktarının ne olacağının araştırılması olacaktır. Arz ve talep için grafikte kaymalara neden olmayan P X değişkenini göz ardı ettiğimizde arz ve talebi sağa sola hareket ettirebilecek toplam 13 değişken yukarıda sıralanmıştı. Bunlar; talep için, P, P, I, N, E, Z arz için ise, P, P, T, N, E, T, S değişkenleri idi. Denge değişimi analizinde bu durumda 3 farklı durum ortaya çıkabilir; 1. Talebin doğrusunun kayması ve arz doğrusunun sabit kalması. 2. Arz doğrusunun kayması ve talep doğrusunun sabit kalması. 3. Hem arz hem de talep doğrusunun aynı anda kaymaları (eşanlı kaymalar). 2.4.2.1 Talep Doğrusunun Kayması ve Piyasa Değişimi Talep doğrusunun sağa yada sola kayması ve aynı zamanda arz doğrusunun sabit kalması için P, P, I, N, E, Z değişkenlerinden birisinin değişmesi gerekmektedir. Her defasında bir değişken değiştiği (ceteris paribus) için ve değişkenin artıp yada azalma gibi iki ihtimali bulunduğu için 12 farklı durum analiz edilebilir. Örnek olarak tüketici gelirinin artması (ceteris paribus) durumunda dengenin ne olacağına aşama aşama bakalım; Başlangıçta piyasa D 1 noktasında dengededir. Tüketicilerin gelirinin artması, X malına olan talebi arttırır. X malının talebi artarsa, talep doğrusu sağa doğru kayar. Yeni talep doğrusu T 2 olur. Yeni denge noktası A 1 arz doğrusu ve T 2 talep doğrularının kesiştiği D 2 de oluşur.
D 2 noktasında denge fiyatı artar (6 tl nin daha üstünde bir yere gelir) denge miktarı da artar (60 adetten daha yüksek bir yere gelir). Bir başka sonuç olarak ta, yeni piyasa dengesinde fiyatların yükselmesi ile kıtlık alanın genişlediğine dikkat etmeliyiz. 2.4.2.2 Arz Doğrusunun Kayması ve Piyasa Değişimi Arz doğrusunun sağa yada sola kayması ve aynı zamanda talep doğrusunun sabit kalması için P, P, T, N, E, T, S değişkenlerinden birisinin değişmesi gerekmektedir. Her defasında bir değişken değiştiği (ceteris paribus) için ve değişkenin artıp yada azalma gibi iki ihtimali bulunduğu için 14 farklı durum analiz edilebilir. Örnek olarak üretim maliyetlerinin azalması (ceteris paribus) durumunda dengenin ne olacağına aşama aşama bakalım; Başlangıçta piyasa D 1 noktasında dengededir. Üretim maliyetlerinin azalması, X malına üretimini arttırır. X malının arzı artarsa, arz doğrusu sağa doğru kayar. Yeni arz doğrusu A 2 olur. Yeni denge noktası A 2 arz doğrusu ve T 1 talep doğrularının kesiştiği D 2 de oluşur. D 2 noktasında denge fiyatı düşer (6 tl nin daha altında bir yere gelir) denge miktarı da artar (60 adetten daha yüksek bir yere gelir).
Bir başka sonuç olarak ta, yeni piyasa dengesinde fiyatların düşmesi ile kıtlık alanın azaldığına dikkat etmeliyiz. 2.4.2.2 Arz ve Talep Doğrularında Eşanlı kaymalar Arz ve talep için grafikte kaymalara neden olmayan P X değişkenini göz ardı ettiğimizde arz ve talebi sağa sola hareket ettirebilecek toplam 13 değişken yukarıda sıralanmıştı. Bunlar; talep için, P, P, I, N, E, Z arz için ise, P, P, T, N, E, T, S değişkenleri idi. Şimdi bu değişkenlerden bir tanesi talep bir tanesi de arz için olmak üzere iki değişkenin aynı anda değiştiği durum analizi yapacağız. Bu defa karşımıza çıkabilecek sonuçları iki genel başlık altında toplayabiliriz. Bunlardan ilki arz ve talebin eşanlı ve ters yönlü hareket etmesi. Örneğin arz artarak sağa kayarken, talebin azalarak sola kayması gibi. İkincisi ise, arz ve talebin eşanlı ve aynı yöne hareket etmeleri. Örneğin arz ve talebin azalarak aynı anda sola hareket etmesi. Hatırlatmamız gereken bir başka önemli nokta doğruların kayma mesafeleridir. Doğruların paralel bir şekilde hareket ettiklerini hatırlarsak, iki doğru eşit miktarda aratacak veya azalacaksa doğruların kayma mesafeleri geometrik olarak aynı, farklı miktarlarda artacak ya da azalacaklarsa da farklı olacaktır.
Öncelikle arz ve talebin ters yönde kaymalarına örnek verelim. Örneğin, tüketici gelirinin arttığını, üretim maliyetlerinin de artış gösterdiğini ve bu artışların aynı oranda olacağını varsayarsak piyasa dengesi, denge fiyatı ve denge miktarı ne olur? Aynı oranda ipucu bize arz ve talebin eşit miktarda (aynı miktarda) paralel olarak sağa ve sola hareket edeceklerini gösterir. Aşağıdaki grafikte tüketici geliri arttığı için talep doğrusu sağa, üretim maliyetleri arttığı içinde arz doğrusu sola hareket etmiştir. Bu kaymaların eşit miktarda olduğunu bir kez daha hatırlayalım. Grafikte yaşanan değişmeler şu şekilde meydana gelmiştir. Başlangıçta X malı için piyasa D 1 noktasında (T 1 talep ve A 1 arz doğrusunun kesiştiği noktada), 6 tl denge fiyatı ve 60 adet denge miktarında dengededir. Tüketici geliri arttığı için T 1 doğrusu paralel şekilde sağa kaymış, üretim maliyetleri arttığı için de A 1 doğrusu paralel şekilde sola kaymıştır. Daha önceden de belirtildiği gibi bu kayma mesafeleri eşit büyüklüktedir. Yeni talep doğrusu T 2 ve yeni arz doğrusu A 2 nin kesiştiği D 2 noktasında yeni piyasa dengesi sağlanmıştır. D 2 noktasında denge fiyatı önceki denge fiyatına göre artmış ve denge miktarı ise sabit kalmıştır.
Toparlarsak, piyasa dengede iken, tüketici gelirinin ve üretim maliyetleri aynı oranda artarsa, denge fiyatı yükselir, denge miktarı ise sabit alır. Dikkat edilmesi gereken bir başka önemli sonuçta kıtlık alanın genişlemesidir. Konun daha iyi anlaşılması için aynı örnekte, tüketici geliri artış oranın, üretim maliyetleri artış oranından daha fazla olması durumunda inceleyelim. Bu defa talep doğrusu, arz doğrusundan daha fazla olacak şekilde hareket edecek ve yeni denge noktası D 2 aşağıdaki gibi oluşacaktır. D 2 noktasında, piyasa denge fiyatı ve piyasa denge miktarı artmıştır. Öncekine göre de daha az bir kıtlık alanı oluşmuştur. Şimdi de arz ve talebin aynı yönlü ve eşanlı hareketleri durumlarını inceleyelim. Örneğin, ikame mal fiyatının arttığı, sübvansiyonlarında artış gösterdiğini ve bu artışların aynı oranda olacağını varsayarsak piyasa dengesi, denge fiyatı ve denge miktarı ne olur? Aynı oranda ipucu bize arz ve talebin eşit miktarda (aynı miktarda) paralel olarak sağa veya sola hareket edeceklerini gösterir. Aşağıdaki grafikte ikame mal fiyatı arttığı için talep doğrusu sağa, sübvansiyonlar arttığı içinde arz doğrusu sağa hareket etmiştir. Bu kaymaların eşit miktarda olduğunu bir kez daha hatırlayalım.