T.C. SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI Tüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel Müdürlüğü GENEL İŞLEM ŞARTLARI VE TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNE YANSIMASI OLARAK HAKSIZ SÖZLEŞME ŞARTLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME Serap TOPRAK Sanayi ve Ticaret Uzman Yardımcısı UZMANLIK TEZİ Mayıs 2009 ANKARA
GENEL İŞLEM ŞARTLARI VE TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNE YANSIMASI OLARAK HAKSIZ SÖZLEŞME ŞARTLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME (Uzmanlık Tezi) ÖZET XVIII. yüzyılda başlayan ve XIX. yüzyılda tam olarak yaşanan "Sanayi Devrimi" ile ortaya çıkan seri üretim sonucunda bu ürünlerin sunumuna konu sözleşmelerde de değişiklikler olmuş, klasik borçlar hukuku sözleşmeleri dışında birden fazla sözleşmelere ilişkin genel kurallar öngören genel işlem şartlarını içeren standart sözleşme denilen yeni bir sözleşme modeli ortaya çıkmıştır. Sözleşmelerin matbulaşması ve iş hayatının baş döndüren gelişmeleri neticesinde sözleşmelerin müzakere edilebilme imkanı kalmamış, özellikle tüketici sözleşmelerinin zayıf tarafını teşkil eden tüketiciler sözleşmenin güçlü tarafı olan satıcı, sağlayıcı veya kredi verenlerin empoze ettikleri hükümlerle sözleşme yapmak zorunda bırakılmışlardır. Sözleşmeler hukukunda yaşanan gelişmeler sonucu genel işlem şartları ile genel işlem şartlarının denetimi ve özellikle tüketicilerin genel işlem şartlarına karşı korunması konusunda düzenleme yapma gereği doğmuş bu ihtiyaç doğrultusunda çeşitli ulusal mevzuatlarda ve Avrupa Birliği mevzuatında farklı yaklaşımlar ışığında farklı yasal düzenlemeler ile bu düzenlemelere dayanan denetim yöntemleri öngörülmüştür. Uluslararası hukukta yaşanan bu gelişmelere karşın Türk hukukunda genel işlem şartlarına ilişkin ilk düzenleme 2003 yılında yalnızca tüketici sözleşmelerine özgü olarak 4822 sayılı Kanun ile 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun da yapılan değişiklikle gerçekleştirilmiştir. Bu değişiklikle tüketici sözleşmelerindeki haksız şartlara ilişkin bir yasal düzenleme ile denetim imkanı getirilmiştir. Ancak halen hukukumuzda tüketici sözleşmeleri dışında genel işlem şartlarına ve denetimine ilişkin genel bir düzenleme bulunmamakta olup halen yasalaşma sürecinde olan ve genel işlem i
şartlarına ilişkin genel düzenlemeler getirmesi planlanan Türk Borçlar Kanunu Tasarısının yasalaşması ile bu boşluğun doldurulması öngörülmektedir. 4822 sayılı Kanun ile değişik 4077 sayılı Kanun da genel işlem şartlarının denetimi konusunda uluslararası genel kabul gören karma sisteme uygun olarak idari ve yargısal denetimi birlikte öngörmüştür. Bu çerçevede, 4077 sayılı kanuna dayanılarak çıkarılan yönetmelik ekinde tavsiye niteliğinde olmak ve bağlayıcı (emredici) olmamak koşulu ile haksız olarak nitelendirilebilecek şartların listesine yer verilerek bir ön denetim mekanizması oluşturulmuş, bu şartların kullanılmış olması hali için ise yargısal denetim imkanı tanınmıştır. Tüketici sözleşmelerindeki haksız şartlar, sözleşme nitelikli hükümler olup, bunların öncelikle idari denetime daha sonra ise yargısal denetime tabi tutulması tüketicinin korunması açısından büyük önem arz etmektedir. Gerek haksız şartların yargısal denetiminde gerekse sözleşmenin tamamlanmasında şüphe halinde tüketici lehine yoruma üstünlük tanımak Kanunun ruhuna daha uygun düşer. ii
AN ANALYSIS ON GENERAL TRANSACTION TERMS AND UNFAIR CONTRACT TERMS AS ITS REFLECTION ON CONSUMER CONTRACTS (Expertise Thesis) ABSTRACT As a result of serial and mass production arised with the Industrial Revolution which has started in XVII.th century and precisely experienced in XIX. th century, there have been some amendments on these scarce product contracts, and besides contracts of classical law of obligations, a new contract model called standard contract which involve general rules can be applied to plural contracts as general transaction contracts has come up. Since contracts are being printed and there have been vertiginous developments in business life, no opportunity to negotiate contracts is present, and consumers who are the deficient part of the contracts have been forced to conclude contracts under the provisions imposed by sellers, vendors or credit grantors who is the forcible part of contracts. As a result of the evolution in the contract law, the necessity of making legal arrangement on general transaction terms, supervision of general transaction terms and especially consumer protection for general transaction terms arised and in accordance with this necessity different legal arrangements and control methods predicated on these legal arrangements are predicted by different national legislations and European Union legislation. In spite of the development in international law, the firs legal arrangement in Turkish law is actualized for only consumer contracts with the amendment by Act No.4822 on Act No.4077 on Consumer Protection in 2003. By this amendment unfair contract terms in consumer contracts are arranged with a legislation and opportunity of supervision is provided. But stil there is no general legislation in our law system on general transaction terms except consumer contracts and its predicted to fill this blank iii
with the Draft Turkish Code of Obligations which include general rules about general transaction terms and has not became. Act no.4077 on Consumer Protection as Amended by Act No.4822 is predicted administrative and judicial methods on supervision of general transaction terms in accordance with the mixed supervision method which is generally accepted on the international stage. In his context, an adiministrative preliminary control method is constituded by adding a not binding advice list of terms which can be described as unfair as an annex to the ımplementing regulation which depends on the Act No.4077 than its predicted the opportunity of judicial control for used terms. iv
Bugünlere gelerek bu çalışmayı hazırlayabilmemde emeği geçen, Değerli Üstadlarıma, Sevgili aileme ve arkadaşlarıma Teşekkürlerimle v
KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri age : Adı geçen eser agm : Adı geçen makale BGB : Bürgerliches Gesetzbuch (Alman Medeni Kanunu) BK : Türk Borçlar Kanunu C. : Cilt E. : Esas EEA : Agreement on the European Economic Area (Avrupa Ekonomik Alanı Anlaşması) HD : Hukuk Dairesi HUMK : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu İİK : İcra ve İflas Kanunu K. : Karar m. : Madde MK : Türk Medeni Kanunu s. : Sayfa S. : Sayı SMK : Sigorta Murakabe Kanunu SPK : Sermaye Piyasası Kurumu t. : Tarih TKHK : 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun TSHH : Tüketici Sorunları Hakem Heyeti TTK : Türk Ticaret Kanunu UCC : Uniform Commercial Code (Ticaret Kanunu) YKD : Yargıtay Kararlar Dergisi vi
İÇİNDEKİLER GİRİŞ...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. I. BÖLÜM...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. SÖZLEŞME, TÜKETİCİ SÖZLEŞMESİ VE SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. A. SÖZLEŞME KAVRAMI...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Tanımı...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Nitelikleri...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Sözleşmenin Tarafları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 4. Karşılıklı İrade Beyanları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 5. Birbirine Uygun İrade Beyanları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. B. TÜKETİCİ SÖZLEŞMESİ KAVRAMI...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Genel Olarak Tüketici Sözleşmeleri...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Tüketici Sözleşmesinin Tarafı Olarak Tüketici... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Tüketici Tanımı...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b.tüketici Tanımının Unsurları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aa. Ticari veya mesleki amaç gütmeme... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bb. Gerçek veya tüzel kişi olma...hata! Yer işareti tanımlanmamış. cc. Mal veya hizmeti edinme, yararlanma veya kullanma...hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Tüketici Sözleşmesi Tanımı...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 4. Tüketici Sözleşmesinin Ayırıcı Özellikleri... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Sözleşme taraflarının tüketici ve müteşebbis olması... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Mal veya hizmet arzına yönelik bir sözleşme olması... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. c. Sözleşmenin ivazlı olması...hata! Yer işareti tanımlanmamış. d. Sözleşmenin çeşidi ve niteliğinin önem taşımaması... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. e. Tüketicinin mal veya hizmeti ticari veya mesleki olmayan bir amaçla özel kullanımı ya da tüketimi için satın alması... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 5. Bireysel (Ferdi) Tüketici Sözleşmesi - Standart Tüketici Sözleşmesi ayrımı...hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Bireysel (Ferdi) Tüketici Sözleşmesi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Standart Tüketici Sözleşmesi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. C. SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Sözleşme Özgürlüğü (Akit Serbestisi) İlkesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Genel Olarak Sözleşme Özgürlüğü Kavramı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Sözleşme Özgürlüğünün Gelişimi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. vii
c. Sözleşme Özgürlüğünün Günümüzdeki Anlamı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. d. Türk Hukukunda Sözleşme Özgürlüğü.Hata! Yer işareti tanımlanmamış. e. Sözleşme Özgürlüğünün Sınırları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Standart Sözleşmelerin Sözleşme Özgürlüğü İle İlişkisi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Sözleşme Özgürlüğü Açısından Genel İşlem Şartları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. II. BÖLÜM...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. GENEL İŞLEM ŞARTLARI...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. A. GENEL OLARAK...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. B. GENEL İŞLEM ŞARTLARI - STANDART SÖZLEŞME TERMİNOLOJİSİ...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. C. GENEL İŞLEM ŞARTLARI TANIMI...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. D. GENEL İŞLEM ŞARTLARININ HUKUKİ NİTELİĞİ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Norm (Objektif Norm) Görüşü...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Sözleşme Görüşü...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Örf Adet Görüşü...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 4. Değerlendirme...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. E. GENEL İŞLEM ŞARTLARININ UNSURLARI... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Bir Sözleşmenin Şartlarını Oluşturması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Müzakere Edilmemiş Olması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Sözleşmenin Kurulmasından Önce ve Tek Taraflı Düzenlenmesi..Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 4. Genel ve Soyut Nitelikte Olması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 5. Birden Fazla Sözleşme İlişkisinde Kullanılmak Üzere Düzenlenmesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 6. Genel İşlem Şartlarını Kullanan Tarafından Sözleşmeye Dahil Edilmek Niyetiyle Sözleşmenin Karşı Tarafına Sunulması... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. F. GENEL İŞLEM ŞARTLARININ YORUMU... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Yorumun Genel İşlem Şartlarının Lafzıyla Sınırlı Kalması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Genel İşlem Şartlarının Yorumunda Münferit Sözleşmeye İlişkin Hal ve Şartların Göz Önüne Alınması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Kayıtların Taraf Anlaşmalarıyla Doğrudan Çelişkili Olması.Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Münferit Sözleşmeye İlişkin Yorum..Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Yorumda Ölçü...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 4. Yorum Şekli...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Genel İşlem Şartlarının Lafzından Çıkan Yorum... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Birden Fazla Anlama Gelen Kayıtların Yorumu... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. viii
G. GENEL İŞLEM ŞARTLARININ YARARLARI VE SAKINCALARI... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Genel İşlem Şartlarının Yararları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Genel İşlem Şartlarının Sakıncaları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. III. BÖLÜM...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. TÜKETİCİLERİN GENEL İŞLEM ŞARTLARINA KARŞI KORUNMASI ÇERÇEVESİNDE GENEL İŞLEM ŞARTLARININ DENETİMİ Hata! Yer işareti tanımlanmamış. A. TÜKETİCİLERİN GENEL İŞLEM ŞARTLARINA KARŞI KORUNMASI SORUNU...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. B. GENEL İŞLEM ŞARTLARININ DENETİMİ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Karşılaştırmalı Hukukta Genel İşlem Şartlarının Denetimi Kavramı.. Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Maddi Hukuka İlişkin Düzenlemeler..Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aa. Medeni Kanun veya Borçlar Kanunu na İçerik Denetimini Öngören Bir Kural Konması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bb. Caiz Olmayan Şartların Kazuistik Yöntemle Yasa İle Belirlenmesi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. cc. Genel Kuralın Yasak Şartlar Listesi ile Tamamlanması (Karma Yöntem)...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. dd. Emredici Kuralların Artırılması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. İdari Düzenlemeler...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aa. İzin Sistemi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aaa. Zorunlu İzin Sistemi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bbb. İhtiyari İzin Sistemi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bb. Tescil Sistemi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. c. Usul Hukukuna İlişkin Önlemler...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. d. Diğer Çözüm Önerileri...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aa. Genel İşlem Şartları Alanında Rekabetin Sağlanması ve Korunması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bb. Genel İşlem Şartlarının Kollektif Biçimde Hazırlanması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Genel İşlem Şartlarının Denetlenmesinde Yöntemler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. İdari Ön Denetim Yöntemi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Mahkemeler Tarafından Yapılacak Sonradan Denetim Yöntemi (Hukuki veya Yargısal Denetim)...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aa. Bağlayıcılık Denetimi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aaa. İlişkilendirme Anlaşması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aaaa. Açık İrade Beyanıyla...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bbbb. Örtülü İrade Beyanıyla...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bbb. Sözleşme ile İlişkilendirilmesine Rağmen Bazı Genel İşlem Şartlarının Bağlayıcılık Kazanamaması... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aaaa. Sözleşme Özgürlüğünün Sınırlarını Aşan Genel İşlem Şartları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ix
bbbb.. Okunaklı Yazılmamış Genel İşlem Şartları.. Hata! Yer işareti tanımlanmamış. cccc. Alışılmamış (Mutat Olmayan), Şaşırtıcı, Beklenmez, Olağanüstü Genel İşlem Şartları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. dddd. Bireysel Anlaşmaya Aykırı Genel İşlem Şartları...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bb. İçerik Denetimi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. cc. Genel İşlem Şartlarının Yorum Yoluyla Denetimi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. c. Genel İşlem Şartlarının Kollektif Biçimde Hazırlaması Yöntemi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Karşılaştırmalı Hukukta Genel İşlem Şartlarının Denetimi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Avrupa Birliği Hukuku...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aa. Mevcut Durum...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bb. Tüketici Haklarına İlişkin Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Yönergesi Taslağı...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Çeşitli Ülkelerdeki Durum...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. aa. Almanya...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. bb. Avusturya...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. cc. İngiltere...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. dd. Amerika Birleşik Devletleri...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ee. İsviçre...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ff. İsveç...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. gg. Danimarka...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. hh. Portekiz...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ıı. İtalya...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ii. Hollanda...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. jj. Yunanistan...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. kk. Lüksemburg...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ll. İsrail...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. mm. Fransa...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. nn. İspanya...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. oo. Japonya...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. IV. BÖLÜM...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. TÜRK HUKUKUNDA GENEL İŞLEM ŞARTLARI VE DENETİMİ...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. A. TÜRK HUKUKUNDA GENEL İŞLEM ŞARTLARI... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Genel Hükümler...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Tüketicinin Korunmasına İlişkin Mevzuatta Genel İşlem Şartları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Mevcut Durum...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunda ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı Taslağı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. B. TÜRK HUKUKUNDA GENEL İŞLEM ŞARTLARININ DENETİMİ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. x
1. Türk Hukukuna Göre Genel İşlem Şartlarının İçerik Denetimi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Türk Borçlar Hukuku Çerçevesinde Genel İşlem Şartlarının İçerik Denetiminde Kullanılan Ölçütler...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Emredici Hukuk Kurallarına Aykırılık... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Ahlaka Aykırılık...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. c. Gabin...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. d. Dürüstlük Kuralı ve Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı (Objektif İyiniyet)...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. e. Kamu Düzenine Aykırılık...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. f. Anayasal İlkeler ve Sosyal Devlet İlkesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun a Göre Genel İşlem Şartlarının İçerik Denetimi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. C. TÜKETİCİNİN KORUNMASI HAKKINDA KANUNDA GENEL İŞLEM ŞARTLARI...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Tanım...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Uygulama Alanı...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Haksız Şartların Özellikleri...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. a. Sözleşme Hükmünün, Satıcı, Sağlayıcı veya Kredi Veren Tarafından Tüketici ile Müzakere Edilmeden Tek Taraflı Olarak Sözleşmeye Konulmuş Olması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. b. Sözleşme Hükmünün, Tarafların Sözleşmeden Doğan Hak ve Yükümlülüklerinde Dürüstlük Kuralına Aykırı Düşecek Biçimde Tüketici Aleyhine Dengesizliğe Neden Olması...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 4. Haksız Şartların Belirlenmesi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 5. Sözleşmelerde Haksız Şart Kullanımının Sonuçları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 6. Geçersiz Sayılan Sözleşme Hükümlerinden Sonra Sözleşmenin Durumu...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 7. Yargısal Denetim...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 8. Haksız Olarak Kabul Edilebilecek Şartlar Listesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. V. BÖLÜM...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. UYGULAMADA KARŞILAŞILAN BAZI GENEL İŞLEM ŞARTI ÖRNEKLERİ...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. A. SÖZLEŞMEDE EDİMLERİN İFASINA İLİŞKİN KAYITLAR...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. Edimi Tek Taraflı Değiştirme Yetkisine İlişkin Kayıtlar... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Faiz Oranının Tek Taraflı Değiştirilmesine İlişkin KayıtlarHata! Yer işareti tanımlanmamış. B. YATIRIMCI HAKKINDAKİ BİLGİLERİN ÜÇÜNCÜ KİŞİLERE AKTARILMASINA İLİŞKİN KAYITLAR...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. C. SORUMSUZLUK KAYITLARI...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. D. USUL HUKUKUNA İLİŞKİN KAYITLAR Hata! Yer işareti tanımlanmamış. xi
1. Türk Medeni Usul Hukukunda İspat ve Delil Sistemi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. İhtilaf Halinde Yetkili Mahkemenin Seçimi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3. Delil Sözleşmeleri...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 4. İspat Yükünün Yer Değiştirmesi...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. E. VADESİ GELMEMİŞ BORÇLARIN MUACCEL HALE GETİRİLMESİ...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. F. SÖZLEŞMENİN SONA ERMESİNE İLİŞKİN BAZI GENEL İŞLEM ŞARTLARI...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. SONUÇ...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. KAYNAKÇA... EKLER... xii
GİRİŞ Borçlar Hukukunda hakim olan prensip, kısaca kişilerin diledikleri sözleşmeyi yapabilme hususunda sahip oldukları özgürlük olarak tanımlanabilecek olan irade özgürlüğüdür. Sözleşme özgürlüğü ise sözleşmenin kurulması ve koşullarının belirlenmesinde kişilerin özgür iradeleriyle karar verebilme serbestisini ifade eder. Buna göre, sözleşme dediğimiz borç kaynağı ancak kişinin kendi serbest iradesi varsa hak veya borç doğurabilir. Ancak, XVIII. yüzyılda başlayan ve XIX. yüzyılda tam olarak yaşanan "Endüstri Devrimi" ile başlayan çağın ekonomik gelişmeleri, sözleşme hukuk anlamında sözleşme özgürlüğünü çok başka boyutlara taşımıştır. Eşit bireyler arasında pazarlık sonucu sözleşmelerin meydana geldiği olgusundan yola çıkan klasik sözleşme kavramı ve kuvvetli olanın elinde korkunç bir silah, zayıf olanın elinde kör bir bıçak gibidir şeklinde ifade edilebilecek sözleşme özgürlüğü ilkesi anlam değiştirmiş ve özellikle tüketici sözleşmeleri açısından kuvvetli ve örgütlenmiş satıcının karşısında sözleşmenin zayıf ve ihtiyaç sahibi olan tarafı olan tüketiciyi ya kabul et, ya da vazgeç seçeneği ile karşı karşıya bırakan standart sözleşmeler ve genel işlem şartları sözleşmelerin vazgeçilmez parçası haline gelmiştir. Sözleşme hukukunda yaşanan bu değişime rağmen uluslar arası hukukta uzunca bir süre standart sözleşmeler de ferdi sözleşmelerle bir tutularak yaşanan uyuşmazlıklara bireysel sözleşmelere ilişkin hükümlerle çözüm aranmıştır. Ancak bu yöntemin yetersiz kalması sonucu yeni çözüm arayışlarına girilmiş ve ulusal ve uluslar arası çeşitli düzenlemeler ortaya konmuştur. Tüketiciler, sözleşmenin karşı tarafına göre, hemen her zaman ekonomik güç ve dolayısıyla pazarlık gücü açısından zayıf, giriştikleri hukuki işlemlerin anlam ve mahiyetini anlamak bakımından daha bilgisiz, tecrübesiz, zaman zaman da ilgisizdir. Ayrıca, genellikle, kendi aralarında da örgütlü olmayan tüketiciler, pek çok kez menfaatlerine aykırı tüketici sözleşmelerine girebilmektedirler. Bu itibarla doktrinde tüketiciler, akdin tipik zayıf tarafı ya da sosyal yönden zayıf tarafı olarak 1
nitelendirilmiş ve bu nedenledir ki tüketici hukuku evrensel boyutta tüketicinin korunması hukuku olarak kabul edilmiş ve bu çerçevede yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu çerçevede, genel işlem şartları olarak adlandırılan hükümleri içeren sözleşmeleri sınırlandırma gereği tüketici işlemleri bakımından daha da büyük önem taşır. Zira, pazarlık gücü ve imkanı sınırlı olan tüketicinin bu adil olmayan sözleşmelerle istismarı daha kolaydır. Dolayısıyla genel işlem şartları açısından korunmaya en muhtaç grup tüketicilerdir. Tüketiciyi en iyi koruyacak olanın yine kendisinin olacağı, bunun da tüketicinin eğitilmesi suretiyle sağlanacağı söylenebilirse de aslında bu olgunun tüketicinin haksız şartlara karşı korunmasında çok büyük bir etkisinin olmayacağı açıktır. Nitekim tüketici entelektüel açıdan ne kadar güçlü olursa olsun, satıcı, sağlayıcı ve kredi veren karşısında örgütsel ve mali açıdan ve hatta entelektüel açıdan da yine güçsüz bir durumdadır. Bu nedenle gerek ulusal gerekse uluslar arası düzenlemelerde tüketicilerin genel işlem şartlarına karşı korunması sorunu öncelikle ve özellikle ele alınmış ve daha etkin koruma için çözüm arayışlarına girilmiştir. Söz konusu çözüm arayışları zamanla Türk Hukukunda da kendisini göstermiş, ancak genel işlem şartlarına ilişkin genel bir hukuki düzenleme yapılmadan önce tüketicinin korunması alanında genel kanun niteliğinde olan Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun da 2003 yılında yapılan değişiklik ve bu kanuna dayanılarak çıkarılan Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik ile Sözleşmelerdeki Haksız Şartlar düzenleme altına alınmış, ardından halen TBMM gündeminde olan Türk Borçlar Kanunu Tasarısı ile de daha genel bir düzenleme yapılarak Genel İşlem Şartları düzenlenmiştir. İşbu çalışmada, genel işlem şartları ile genel işlem şartlarının tüketicinin korunması hukukuna yansıması olan haksız sözleşme şartları beş ana bölüm halinde incelenmiştir. İlk bölümde konunun teorik temelini teşkil etmek üzere genel olarak sözleşme ve tüketici sözleşmesi kavramları ile sözleşme özgürlüğü ilkesi ele alınmıştır. 2
İkinci bölümde genel işlem şartları kavramının tanımı, hukuki niteliği, unsurları gibi teorik temelleri ortaya konmuş, çalışmanın en temel bölümlerinden birini teşkil eden üçüncü bölümde tüketicilerin genel işlem şartlarına karşı korunması çerçevesinde genel işlem şartlarının denetimi konusu olası yöntemler ve ulusal uygulama örnekleri ile ele alınırken dördüncü bölümde ise Türk hukukunda genel işlem şartları ve denetimi konusu incelenmiştir. Beşinci ve son bölümde uygulamada karşılaşılan bazı genel işlem şartlarından örnekler verilmiş, sonuç bölümünde ise çalışmanın temel noktalarına değinilerek konunun genel bir değerlendirmesi yapılmış ve çeşitli eleştiri ve önerilerde bulunulmuştur. 3
I. BÖLÜM SÖZLEŞME, TÜKETİCİ SÖZLEŞMESİ VE SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ A. SÖZLEŞME KAVRAMI Borçlar hukukunun temel kavramlarından biri olan sözleşme (akit) kavramı, bir veya birden çok kimsenin hukuki bir sonuç doğurmaya yönelmiş irade beyanı 1 olarak tanımlanan hukuki işlemlerin en önemli grubunu oluşturan iki taraflı hukuki işlem olup esasında bir mutabakatı, uygunluğu ifade etmekte ve bununla iki tarafın karşılıklı ve uyumlu davranış biçimi kastedilmektedir. 2 Belli bir hukuki sonuca, yani bir hakkı veya hukuki ilişkiyi kurmaya, değiştirmeye veya ortadan kaldırmaya yönelik, karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanlarından oluşan bir hukuki işlem olarak da tanımlanabilecek sözleşme, 618 sayılı Borçlar Kanunu nun 1 inci maddesinin birinci fıkrası uyarınca, iki tarafın karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanları ile meydana gelir. Bir sözleşmenin oluşumunda tarafların irade beyanları o sözleşmenin temel kurucu unsurunu teşkil etmekte olup bu irade beyanlarının oluşumunda ise, kural olarak Borçlar hukukunun temel prensiplerinden olan irade serbestisi ilkesi hakimdir. 1. Tanımı Borçlar Kanunu nun 1 inci maddesine göre sözleşme, iki tarafın karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanı ile oluşan hukuki işlemlerdir. Tanımda her ne kadar lafzen iki tarafın karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanlarından bahsedilmiş olsa da uygulamada sözleşmenin bir tarafının birden çok kişiden oluşabileceği kabul edilmektedir. 1 Prof. Dr. Safa REİSOĞLU, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 19. Bası, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 2006, s.45 2 Prof. Dr. Ahmet M. KILIÇOĞLU, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 3. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003, s.35 4
Diğer taraftan, sözleşme deyimi, tarafların karşılıklı birbirine uygun irade beyanları ile oluşan hukuki işlem için kullanıldığı gibi, bu hukuki ilişkiyi yani sözleşmesel (akdi) ilişkiyi (Vertragverhältnis) ifade etmek üzere de kullanılmaktadır. 3 2. Nitelikleri İki tarafın, hukuksal sonuca yönelik karşılıklı ve birbirine uygun iradelerini açıklamalarıyla meydana gelen hukuksal bir işlem olan sözleşmenin tanımından hareketle genel unsurlarını çıkarmak mümkündür: 4 a. Sözleşme hukuksal bir işlemdir. b. Sözleşme en az iki tarafın varlığını gerektirir. c. Sözleşme karşılıklı irade açıklamasını gerektirir. d. Sözleşme birbirine uygun irade açıklamasını gerektirir. 3. Sözleşmenin Tarafları Sözleşmenin hüküm ve sonuçlarından yararlanan veya etkilenen kişilere sözleşmenin tarafı denir. Sözleşmede en az iki taraf bulunmaktadır. Nitekim Borçlar Kanunu nun 1 inci maddesinin başlığı İki Tarafın Muvafakatı şeklinde olup maddede iki taraftan söz edilmektedir. Tarafların kişilerden oluşacağı açıktır. Sözleşmenin tarafı gerçek kişiler olabileceği gibi tüzel kişiler de olabilir. Ancak, taraflarda yer alan kişi sayısı önem taşımamakta olup, taraflar bir ya da birden fazla kişiden oluşabilir. Sözleşmede taraf olabilmek için hak ehliyetine sahip olmanın yani gerçek veya tüzel kişi olmanın dışında ayrıca sözleşme ehliyetine bir başka deyişle fiil ve işlem ehliyetine de sahip olmak gerekir. 5 Sözleşme ehliyetine sahip olmak için ise kişinin ayırt etme gücünün (mümeyyiz) olması, ergin (reşit) olması ve fakat kısıtlı bulunmaması (hacir altına alınmamış olması) gerekir. 3 Prof. Dr. M. Kemal OĞUZMAN, - Prof. Dr. M. Turgut ÖZ, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 3. Bası, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2000, s.43 4 Prof. Dr. Ahmet M. KILIÇOĞLU, age, s.35-36 5 Prof. Dr. Fikret EREN, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Cilt:1, 6.Bası, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, Kasım 1998, s. 211 5
4. Karşılıklı İrade Beyanları Çok taraflı hukuki işlemlerden farklı olarak iki taraflı bir işlem olan sözleşme, tarafların karşılıklı irade beyanlarıyla kurulur. Çok taraflı bir işlem olan kararlarda iradeler aynı yönde iken, sözleşmelerde ise iradeler karşılıklıdır. Beyanların karşılıklı olması ile anlatılmak istenen, sözleşme taraflarının menfaatlerinin birbirinin karşısında yer alıyor olmasıdır. Örneğin satım sözleşmesinde satıcı malını satmak iradesini, alıcı söz konusu malı alma iradesini beyan etmektedir. Aynı şekilde kira sözleşmesinde bir taraf taşınmazını kiraya verme iradesini beyan ederken, diğer taraf söz konusu taşınmazı kiralama iradesini beyan etmektedir. Buna karşılık tarafların iradesi karşılıklı değil de aynı yönde ise, sözleşmenin varlığından söz edilemez. Sözleşmenin kurulması için yöneltilecek irade beyanları sarih (açık) olabileceği gibi zımni (örtülü) de olabilir. Zımni irade beyanı sadece pasif bir durumdan değil, duruma göre kendisinden bir iradenin varlığı anlaşılabilen bir faaliyetten, söz ve hareketlerden de ibaret olabilir. 6 5. Birbirine Uygun İrade Beyanları Sözleşmenin kurulabilmesi için iradenin varlığı yeterli değildir. Bu iradenin açıklanması yani beyan edilmesi gerekir. Sözleşmenin kurulması için tarafların iradelerinin karşılıklı olması yeterli olmayıp, bu iradelerin aynı zamanda birbirine uygun olması da gerekir. İrade beyanlarının birbirine uygun olması, sözleşmenin kurulması için geçerlilik koşulu olup, şayet taraf iradeleri birbirine uygun değilse sözleşme kurulmuş sayılamaz. Borçlar Kanunumuz irade sözcüğü yerine rıza sözcüğünü kullanmakta olup 1 inci maddesinde tarafların ( ) rızalarını beyan ettikleri takdirde sözleşme tamam olur hükmü yer almaktadır. 6 Selçuk YAVUZ, Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun Açısından Haksız Şartlar, Yüksek Lisans Tezi, T. C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Ana Bilim Dalı Medeni Hukuk Bölümü, Ankara, 2007, s.4 6
Sözleşmenin kurulması için gerekli olan irade beyanlarından birisi icap diğeri ise kabuldür. İcap, sözleşmenin esaslı noktalarını içeren, bağlanma iradesi taşıyan ve sözleşmenin kurulması için zaman itibariyle de önce yapılan irade beyanıdır. Bir beyanın icap olarak nitelendirilebilmesi için sözleşmenin kurulması için bulunması zorunlu olan asgari unsurlardan oluşan tüm esaslı noktalarını içermesi gerekir. Bunlara sözleşmenin objektif esaslı noktaları da denir. Kanunda düzenlenmiş olan sözleşmelerin esaslı noktalarının neler olduğunu çoğu zaman kanun tayin etmektedir. Örneğin satım sözleşmesinin esaslı noktalarının satılan mal ve bedel olduğu BK. m.182 deki tanımdan anlaşılmaktadır. 7 Taraflar, kanun gereği sözleşmenin esaslı noktası sayılmayan bazı hususların da sözleşmenin esaslı noktası sayılmasını ve sözleşmenin kurulmuş sayılması için bu hususlarda da anlaşılmasını kararlaştırabilirler. Bunlara ise sözleşmenin sübjektif esaslı noktaları denir. İşte sözleşmenin kurulması için tarafların irade beyanlarının yani icap ve kabulün hem objektif esaslı noktaları hem de sübjektif esaslı noktaları içermesi gerekmektedir. Borçlar Kanunumuzun birbirine uygun olması nı aradığı husus, irade açıklamasıyla ilgilidir. Burada sadece iradesini açıklayan kişi bakımından değil, aynı zamanda karşı taraf açısından da bu uygunluğun gerçekleşmesi zorunludur. Bunun sonucu olarak, hem sözleşmenin bir tarafının iradesi diğerinin iradesiyle uyumlu olmak, hem de yapılan açıklamalar, bu iradelerle uyumlu olmak zorundadır. Taraflardan birinin iradesi ile bunu açıklaması uyum içinde olmak zorunda olduğu gibi, bu kişinin iradesiyle uyumlu açıklamasının, karşı tarafın iradesi ve bunu açıklaması ile de uyumlu olması zorunludur. Kişinin iradesi ile bunu açıklaması uyumsuz olabilir. Bu uyumsuzluk iradenin oluşması aşamasında doğabilir ya da irade oluşumu aşamasında uyumludur, fakat bununla uyumlu olmayan bir açıklama söz konusu olabilir. Birinci duruma temel hatası, ikinci duruma ise beyan hatası örnek verilebilir. 8 7 Prof. Dr. Ahmet M. KILIÇOĞLU, age, s.38 8 Prof. Dr. Ahmet M. KILIÇOĞLU, age, s.37 7