Düzce Üniversitesi Teknoloji Fakültesi Makine ve İmalat Mühendisliği ÖLÇME VE KONTROL. Öğr. Gör. Dr. Ömer ERKAN MIT 108 BÖLÜNTÜLÜ ÖLÇÜ ALETLERİ

Düzce Üniversitesi Teknoloji Fakültesi Makine ve İmalat Mühendisliği ÖLÇME VE KONTROL Öğr. Gör. Dr. Ömer ERKAN 2. BÖLÜNTÜLÜ ÖLÇÜ ALETLERİ MIT 108

BÖLÜNTÜLÜ ÖLÇÜ ALETLERİ Doğrudan ölçülmeyen iç ve dış çapların mukayeseli olarak ölçülmesinde veya kontrol edilmesinde kullanılan ölçü aletlerine basit bölüntüsüz ölçü aletleri denilir. Genel olarak iç ve dış çaplardan yaklaşık ölçü alınmasında kullanılır fakat gelişen teknoloji karsısında ölçüm araçlarındaki gelişmeler nedeniyle artık pek kullanım alanı bulamamaktadırlar. Makine ve metal teknolojisinde markalama isleminde kullanılan pergeller, aynı zamanda, ölçü takımlarından herhangi bir ölçüye ayarlanıp ölçü tasıma isleminde de kullanılır. Pergeller nokta ve çizecek gibi kullanılmamalıdır. 2

METRELER Ölçmede en çok kullanılan çizgisel bölüntülü ölçü aletleridir. Metreler büyük boyutlu parçaların ölçülmesinde ve hassasiyet istenmeyen küçük parçaların ölçülmesinde kullanılır. Metrelerin ölçü hassasiyeti 1mm ve 0,5 mm dir. Metreler kullanım amaçlarına göre şerit metreler ve katlanır metreler olmak üzere iki gruba ayrılır. Şerit metreler büyük uzunlukların ölçülmesinde kullanılırlar. Uzunlukları 2, 3, 5, 10, 20, 30 ve 50 metre, genişlikleri ise 12 16 mm olarak paslanmaz yay çeliklerinden üretilirler. Metreler ile ölçüm yaparken metrenin uç kısmı ölçülecek parçanın esas alınan yüzeyine tam temas etmelidir. 3

ÇELİK CETVELLER Makine ve metal teknolojileri atölyelerinde ölçme ve markalama işlemlerinde kullanılan ölçü aletleridir. Çelik cetveller yay çeliğinden 20 mm genişlikte, 100 1000 mm boylarında ve 0,5 mm kalınlıkta üretilirler. Bölüntüleri 0,5 mm aralıklı olabileceği gibi 1 mm olabilir. Bazı çelik cetvelleri bir tarafı mm bölüntülü diğer tarafı ise (") parmak bölüntülü olabilir. Çelik cetvellerin bazılarının arkasında parmak ölçülerinin metrik değerleri yazılı olarak verilmiştir. Çelik cetvellerin kullanımına özen gösterilmeli ve çelik cetveller tornavida gibi kullanılmamalıdır, kullanım sırasında nokta, çizecek, eğe ve pergel gibi araçlardan zedelenmemelidir, keskin köselerden korunmalıdır. 4

VERNİYER BÖLÜNTÜLÜ ÖLÇÜ ALETLERİ Verniyer bölüntülü ölçü aletleri, kullanma yeri ve özelliklerine göre değişik tip ve boyutlarda yapılmışlardır. Bu ölçü aletlerinin okuma hassasiyetleri 0.1, 0.05, 0.02 ve 0.01 mm arasında değişmektedir. Okuma hassasiyetleri 0.1-0.01 mm ye kadar olan verniyer bölüntülü ölçü aletleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: 1. Sürmeli (İç ve dış çap) kumpasları, 2. Derinlik kumpasları, 3. Özel kumpaslar, 4. Modül kumpasları, 5. Mihengirler. 5

SÜRMELİ KUMPASLAR Ayarlanabilen, verniyer bölüntülü ölçü aletleridir. Kumpaslar uzunluk ölçülerini, iç çap, dıs çap, derinlik ve kanal ölçülerini ölçmede kullanılır. Kumpaslar cetvel ve sürgü olmak üzere iki esas parçadan meydana gelmiştir. Sabit çene cetvelle, hareketli çene ise sürgü ile tek parça halinde yapılmıştır. Sürgü üzerinde verniyer bölüntüsü vardır. Cetvelin bir tarafı (mm), diğer tarafı ise (") parmak bölüntülü olarak yapılır. Kumpaslar paslanmaz çelikten yapılırlar (Sekil 2.5). Cetvellere göre ölçme hassasiyetleri daha yüksektir. 6

SÜRMELİ KUMPASLAR 7

İÇ ve DIŞ ÇAP SÜRMELİ KUMPASLARI İÇ ÇAP DIŞ ÇAP 8

SAATLİ SÜRMELİ KUMPAS 9

DERİNLİK KUMPASLARI Bu kumpaslarla kademeli kanal, delik derinlikleri ölçülür. Ölçülecek gerecin özelliğine göre değişik çeşitleri vardır. Ayrıca düzgün boyutsal uzunluk, genişlik ve yüksekliklerde ölçülür ve kontrol edilir. Esas bölüntü cetveli hareketli, verniyer bölüntülü süngü ise hareketsizdir 10

MERKEZ ÖLÇÜM KUMPASLARI 11

MODÜL KUMPASLARI Dişli çarkların diş genişliği ve diş ustu yüksekliğinin ölçülmesinde kullanılır. Modül kumpaslarında birbirine dik iki tane dik çene vardır. Birinci cetvel üzerinde, diş ustu yüksekliğini ayarlamak için verniyer boluntulu sürgü, ikinci cetvel üzerinde ise diş genişliğini ölçmeye yarayan verniyer boluntulu sürgü vardır. Diş yüksekliği ve diş genişliği ölçüleri, açılacak dişlinin modülüne göre cetvellerden seçilir. Eğer cetvel yoksa hesaplama yoluna gidilir. Modül kumpaslarının ölçme hassasiyeti 1/50 (0,02) mm dir. Bu kumpasların ölçüm ağızları çok çabuk aşınır ve sağlıklı ölçme yapılamayabilir. 12

MODÜL KUMPASLARI Modül kumpasları, dişli çarkların modüllerini ve diş kalınlıklarını ölçmek amacıyla kullanılır. Modül kumpaslarında, dişli çarkın modülü düşey ölçü cetvelinden, diş kalınlığı ise yatay ölçü cetvelinden okunur. 13

DİJİTAL KUMPASLAR Saatli kumpaslardaki kadran yerine elektronik görüntü ekranı bulunan kumpaslardır.ekran gerekli enerjiyi pilden alır. Elektronik(dijital) kumpasların hassasiyetleri milimetre cinsinden 0,01 mm, parmak cinsinden ise 0,0005" tır. Kumpas, üzerinde bulunan düğmelerle(şalter) işlevini yapar. Sistem şalteri M harfini gösterdiğinde, ekrandaki ölçüler milimetre olarak, E harfini gösterdiğinde ise parmak(inç) olarak okunur. Açma ve kapama düğmesi ekranı çalıştırır. Sıfırlama düğmesi ile, istenilen noktada kumpasın sıfır konumunda kalmasını sağlar. 14

MİHENGİRLER Markalama işlemlerinde istenilen ölçü aralığında paralel çizgi çizmek amacıyla mihengirler kullanılır. En önemli markalama araçlarından biridir. Basit verniyerli veya hassas göstergeli türleri mevcuttur. Markalama pleyti üzerinde iş parçalarına istenilen yükseklikte parelel çizgiler çizme işleminde kullanılır. Basit cetvelsiz olanların yanında cetveli, saat kadranlı ve dijital olanları vardır.markalamada ölçü ayarlanmalı.(ölçü ayarlamada referans noktası pleyt yüzeyidir) Sac 90º dik tutulmalı gerekirse arkası desteklenmelidir. Parçanın büyüklüğüne göre gereç veya mihengir pleyt üzerinde çekilerek izleme yapılmış olur. 15

ÖLÇÜ SİSTEMLERİNE GÖRE KUMPASLAR 1. Metrik Ölçü Sitemine Göre Kumpaslar 1/10 mm verniyer bölüntülü kumpaslar 1/20 mm verniyer bölüntülü kumpaslar 1/50 mmverniyer bölüntülü kumpaslar 2. Parmak Ölçü Sistemine Göre Kumpaslar 1/32 inch verniyer bölüntülü kumpaslar 1/64 inch verniyer bölüntülü kumpaslar 1/128 inch verniyer bölüntülü kumpaslar 1/192 inch verniyer bölüntülü kumpaslar 1/1000 inch verniyer bölüntülü kumpaslar 16

AÇI BÖLÜNTÜLÜ ÖLÇÜ ALETLERİ Üniversal Açı Gönyesi Üniversal açı gönyesi, çeşitli açılı yüzeylerinin açı değerlerini yüksek ölçü tamlığında ölçmek için kullanılır. Üniversal açı gönyesinin montajı ve bölüntüleri öyle yapılmıştır ki, her türlü açının 5' tamlıkla okunması mümkündür. 17

ÜNİVERSAL AÇI GÖNYESİ (5 ) Üniversal açı gönyesindeki verniye, açıların 5' tamlıkla ölçülmesini mümkün kılar. 360 lik açı bölüntüleri üzerindeki 23 lik bir açının yayı, döner disk(verniye) üzerine taşınarak, 12 eşit açı bölüntüsüne ayrılmıştır. Dolayısıyla verniye açı bölüntülerinin her biri 23 x 60 12 = 115 olur. Bu şekilde, iki esas açı bölüntüsü (2 =120') ile verniye açı bölüntüsü arasındaki fark, 120' - 115' =5' olur. 18

ÜNİVERSAL AÇI GÖNYESİ (5 ) 46 30' 19

ÜNİVERSAL AÇI GÖNYESİ (5 ) 17 20

ÜNİVERSAL AÇI GÖNYESİ (2 ) 2' Verniyeli Açı Ölçer Bu açı ölçerlerin derece bölüntülerinin bulunduğu cetvel üzerindeki 59 lik büyüklük verniye üzerinde 30 eşit parçaya bölünmüştür. Böylece verniyedeki iki çizgi arası 59x60'/30=118' elde edilir. Açı ölçerin sıfır çizgileri çakışık durumda iken verniyenin birinci çizgisi ile buna en yakın cetvelin birinci çizgisi arasında bir fark oluşur. 2 =120'-118' = 2' olur bu da açı ölçerin hassasiyeti demektir. 23

BÖLÜM 3: KUMPASLAR BÖLÜM 2 SONU

MIT 108