TÜRKİYE NİN ENERJİ MERKEZİ OLMASI YOLUNDA TANAP PROJESİNİN ROLÜ

TÜRKİYE NİN ENERJİ MERKEZİ OLMASI YOLUNDA TANAP PROJESİNİN ROLÜ HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmalar Merkezi ŞUBAT 2014 İSTANBUL 1 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

Konuşmacılar Sefa Sadık AYTEKİN Samir KERİMLİ ENERJİ ve TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI Müsteşar Yardımcısı SOCAR TÜRKİYE Birinci Başkan Yardımcısı Bud FACKRELL Bekir Sami ACAR BP Türkiye Başkanı EWE TURKEY HOLDİNG Genel Müdürü Efgan NİFTİ HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi HASEN Strateji ve Politika Koordinatörü 3

Konuşmacılar 1973 Beypazarı doğumlu olan Sefa Sadık Aytekin, 1995 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü nden mezun oldu. Sefa Sadık AYTEKİN ENERJİ ve TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI Müsteşar Yardımcısı 2002 de ABD Johns Hopkins Üniversitesi nde yüksek lisans eğitimini tamamladı. 1996-1999 yılları arasında Dış Ticaret Müsteşarlığı Anlaşmalar Genel Müdürlüğü nde Uzman Yardımcısı olarak görev yaptı. 1999-2000 arasında Başbakanlık ta, 2003-2004 yılları arasında Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı nda Danışman olarak görev aldı. 2006-2008 arasında Dış Ticaret Müsteşarlığı Anlaşmalar Genel Müdürlüğü nde Daire Başkanı olarak çalıştı. 2008 den 2009 a kadar Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı nda Yatırım Hizmetleri Daire Başkanı ve Başkan Vekili olarak görev yaptı. 2009 ile 2010 arasında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nda Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı görevini yürüttü. 2010 yılında BOTAŞ Yönetim Kurulu Üyesi olan Aytekin, aynı tarihten itibaren Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nda Müsteşar Yardımcısı olarak görevini sürdürmektedir. 4 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

Enerji sektörünün dünya çapında öncü şirketlerinden SOCAR Türkiye de Başkan Birinci Yardımcılığı görevini, 2010 yılından bu yana yürütmekte olan Samir Kerimli, ayrıca Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı nın işletmesi olan TANAP Doğal Gaz İletim A.Ş. de yönetim kurulu üyesidir. Kariyerinin temelini Amerika Birleşik Devletleri nde Houston Üniversitesi ne bağlı Global Enerji Yönetimi Enstitüsü nde atan Kerimli, yüksek lisansını Louisiana da McNeese Üniversitesi nde İşletme üzerine, lisans eğitimini ise Türkiye de İstanbul Üniversitesi İşletme bölümünde tamamladı. Amerika da Houston merkezli Universal- Pegasus Holding de Uluslararası İş Geliştirme Koordinatörü olarak görev yapan Kerimli, Kuzey Amerika başta olmak üzere Kuzey Afrika, Ortadoğu, Orta Asya ve Hindistan da projeler yürüttü. Daha öncesinde çalıştığı Universal Ensco şirketinde Proje Analizi, Planlama, Finans gibi farklı departmanlarda görev yapan Kerimli, Houston merkezli think tank kuruluşu olan Uluslararası Ticaret ve İşbirliği Enstitüsü nde (The Institute of International Commerce and Partnership) yönetim kurulu üyesi ve Hazar Bölgesi direktörü olarak görev yaptı. Aynı dönemde Houston Belediyesi ne bağlı olarak Houston- Bakü Kardeş Şehir Organizasyonu nda Hükümet ve İş İlişkileri nden sorumlu yönetim kurulu üyeliği görevinde bulundu. Kerimli, 2008 de Azerbaycan Samir KERİMLİ SOCAR TÜRKİYE Birinci Başkan Yardımcısı Devlet Petrol Şirketi SOCAR ın Türkiye de faaliyete başlamasıyla birlikte şirkette Satış, Tedarik ve İş Geliştirme Direktörü olarak göreve başladı. 2010 yılında Başkan Birinci Yardımcılığı görevine atanan Kerimli, SOCAR ve bağlı şirketlerin Türkiye deki bütün faaliyetlerinin yönetiminden sorumludur. Çeşitli konularda önemli araştırma projeleri olan Kerimli nin son araştırma projesi, Avrupa Enerji Talebi için Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı ve Trans Hazar Boru Hattı Projesi nin Önemi başlığını taşımaktadır. Samir Kerimli anadilinin yanı sıra İngilizce, Rusça ve Türkçe bilmektedir. HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi 5

Konuşmacılar Alaska Boru Hattı şirketinin Başkanlığı görevini yürütüyordu. Bu ortak girişim, 35 milyar Amerikan Doları değerindeki boru hattı projesiyle, Alaska dan Kanada nın Batı Alberta eyaletine gaz ihracını sağlamak için kurulmuştur. Bud FACKRELL BP Türkiye Başkanı Bud Fackrell, 16 Nisan 2012 tarihi itibariyle BP Türkiye Başkanı olarak atanmıştır. Fackrell, lisans derecesini ABD - Wyoming Üniversitesi nde, Petrol Mühendisliği dalında tamamladı. Petrol ve doğal gaz endüstrisinde 37 yıllık deneyime sahip olan Fackrell, kariyerinin büyük bir kısmında ABD dışında Arama ve Üretim alanında yöneticilik görevlerinde yer aldı. 2006 yılında Alaska daki bu görevine atanmadan önce Fackrell, Abu Dhabi de; Abu Dhabi Ulusal Petrol Şirketi, BP, Total, ve Japonya Petrol Şirketi nin ortak girişimi olan Abu Dhabi Marine Operation Company nin Grup Başkanıydı. Bud Fackrell BP içerisinde Mısır, İngiltere, Trinidad ve Tobago nun yanı sıra ABD de birçok üst düzey yöneticilik görevlerinde bulundu. Fackrell, BP Türkiye Başkanı olarak atanmadan önce, ABD nin Alaska eyaletinde BP ve ConocoPhillips şirketlerinin ortak olduğu Denali - 6 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

1980 Konya doğumlu olan Bekir Sami Acar, Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü nden mezun olduktan sonra çalışma hayatına 2002 yılında otomotiv sektöründe başladı. 2004 yılında Bursagaz A.Ş. bünyesine katılan Acar, sırasıyla Stratejik Planlama Uzmanı, Strateji Geliştirme ve İş Değerleme Sorumlusu ve Genel Müdür Yardımcısı görevlerinde bulundu. 2009 yılında EWE Enerji A.Ş. nin kurulmasında aktif olarak görev alan Acar, şirketin ilk Genel Müdürü olarak görevine devam etmektedir. 2013 yılında EWE Turkey Holding A.Ş. tepe yöneticiliği ve Yönetim Kurulu üyeliğine getirilen Acar aynı zamanda grup şirketleri EWE Enerji, Bursagaz, Kayserigaz ve Enervis te Yönetim Kurulu Üyesi olarak görev yapmaktadır. Bekir Sami ACAR EWE TURKEY HOLDİNG Genel Müdürü Dr. Efgan Nifti lisans eğitimini Türkiye de, master ve doktor derecelerinin ABD nin önde gelen Georgetown ve George Washington Universite lerinde uluslararası ilişkiler ve siyaset bilimi alanında tamamladı. A.B.D. nin başkentinde, A.B.D. Kongresi ve Heritage Foundation dahil olmak üzere birçok etkili kurumda uluslararası ilişkiler uzmanı olarak çalıştı. Amerikan, Türk ve Azerbaycan mesleki dergilerinde ve medyasında, uluslararası ve siyasi ilişkiler konularında makaleleri yayınlanmaktadır. Türkçe, Rusça, Azerbaycanca ve İngilizce bilen Nifti nin araştırma alanları şunlardır; Karşılaştırmalı Siyaset, Eski Sovyet Ülkelerinde Ulus İnşası ve Kimlik, Siyasal Gelişme, Enerji Güvenliği Politikaları ve Efgan NİFTİ HASEN Strateji ve Politika Koordinatörü Türk Dış Politikası. Efgan Nifti, Hazar Strateji Enstitüsü Strateji ve Politika Koordinatörü olarak görev yapmaktadır. HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi 7

Panel bir araya getiren ve güvenlikten enerjiye, dış politikaya, çok önemli konuların masaya yatırıldığı toplantılara, bunların yanı sıra bölgeyi, bölgeden okumak gibi çok önemli çalışmalara imza atmaktayız. Efgan NİFTİ HASEN Strateji ve Politika Koordinatörü Hepinizi Hazar Strateji Enstitüsü adına selamlıyorum. Bugün hem Türkiye hem de bölgemiz için çok önemli bir konu üzerinde yuvarlak masa toplantısı yapacağız. Çok uzunca zamandır hem analizciler tarafından hem de karar alıcılar tarafından tartışılan Türkiye nin Enerji Merkezi Olma Yolunda TANAP Projesinin Rolü üzerinde bir toplantımız olacak. Türkiye nin enerji merkezi olması ve aynı zamanda bu kadar önemli bir projeyi değerlendirmek için aramızda özel sektörü ve devleti temsilen dört tane çok önemli konuşmacımız bulunmakta. Öncelikle her bir konuşmacımızın konuşma sırasını belirterek toplantımızı devam ettireceğim. İlk konuşmayı Sayın Samir Kerimli, SOCAR Türkiye Birinci Başkan Yardımcısı yapacak. Daha sonrasında Sayın Bud Fackrell, BP Türkiye Başkanı. Üçüncü konuşmacımız Sayın Bekir Sami Acar, EWE Turkey Holding Genel Müdürü. Ve son olarak sözü Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Sefa Sadık Aytekin Bey e vereceğim. Samir Bey, buyurun, söz sizin. Hazar Enstitüsü olarak bu zamana kadar Hazar Bölgesi ne ilişkin çok önemli çalışmalara imza attık. Kuruluşundan bu yana çok kısa zaman geçmesine rağmen Hazar Forumu gibi bölgenin liderlerini 8 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

TANAP projesi, Azerbaycan ve Türkiye nin birlikte gerçekleştirdikleri ve bölgenin enerji haritasını değiştirecek nitelikte bir proje. TANAP projesi, Güney Enerji Koridoru nun en kritik kısmıdır. TANAP sız Güney Enerji Koridoru nu düşünemeyiz. Haritayı gözünüzde canlandırdığınızda, Türkiye nin batısında 560 milyar metreküple dünya gaz talebinin %17 sini oluşturan Avrupa Birliği yer almakta. Türkiye nin doğusunda ise dünya gaz rezervlerinin çok önemli bir kısmını elinde bulunduran, başta Azerbaycan olmak üzere Orta Asya ülkeleri, Orta Doğu ve Doğu Akdeniz bölgeleri mevcut. Şimdi bu gaz piyasaları ile gaz kaynakları arasındaki en doğal köprü Türkiye dir. Bu kaynakları taşımak için ise en önemli proje TANAP tır. Kısaca birkaç bilgi vermek istiyorum bu noktada. Avrupa Birliği nin 2013 yılında doğal gaz tüketimi 560 milyar metreküp olarak gerçekleşti, aynı yılda gaz üretimi ise 200 milyar metreküpe kadar dayandı. Yani 360 milyar metreküplük bir ithalat söz konusu. Bu, Avrupa Birliği nde %64 oranında ithalata bağlılığın söz konusu olduğu anlamına geliyor. Bu rakam Türkiye de ise %98 lere varmakta. Samir KERİMLİ SOCAR TÜRKİYE Birinci Başkan Yardımcısı kendi üretimi olan ve Avrupa ya Kuzey Buz Denizi nden Norveç kaynaklı olarak gelen gazın tahmini olarak 40 milyar metreküp azalacağı öngörülmekte. Yani Avrupa nın kendi üretiminin 160 milyar metreküpe düşeceği, böylelikle ülkenin 600 milyar metreküplük doğal gaz ithal edeceği tahmin edilmekte. Bu da ithalata bağımlılığının %80 lere çıkacağını göstermekte. Kısaca söylemek gerekirse, 2030 yılına kadar ithalatta 240 milyar metreküplük bir artış söz konusu. 2030 yılına gelindiğinde, AB nin gaz tüketiminin 760 milyar metreküpe dayanacağı tahmin ediliyor. Avrupa nın büyümesi, aynı zamanda kapatılan nükleer santraller ve kömür santrallerinden kaçış bu tüketim miktarında en önemli rolü oynamakta. Bununla birlikte AB nin HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi 9

Bu miktarların nasıl karşılanacağına bakarsak, AB ye gelen gazın %80 i boru hatlarıyla, %20 si LNG ile gelmekte. Ve şu anda 3 ana koridor mevcut. Biri; Kuzey Buz Denizi nden gelen Norveç ve İngiltere kaynaklı gazlar. Doğu koridoru diyebileceğimiz ikinci koridor Rusya dan; üçüncü koridor da Afrika üzerinden, Cezayir ve Libya dan gelen, Akdeniz den geçen boru hatları. Geriye kalan %20 lik kısmı ise Nijerya ve Katar dan gelen LNG ile sağlanmakta. Geçtiğimiz yıl Rusya dan Avrupa ya gaz ihracatı ve Avrupa nın Rusya dan gaz ithalatı 136 milyar metreküp olarak gerçekleşti. Bu da Rusya nın Avrupa gaz pazarının %38 ini elinde bulundurduğunu gösteriyor. 2030 yılına gelindiğinde, en iyi şartlarda bu ihracatın 100 milyar metreküp daha arttırılarak 236 milyar metreküpe yükseleceğini tahmin ediyor uluslararası kurumlar. Avrupa nın ikinci en büyük gaz tedarikçisi Norveç. Bugün Avrupa ya 112 milyar metreküp gaz ihraç ediyor ve pazarın %31 ini elinde bulunduruyor. Kuzey Buz Denizi nde azalan kaynaklardan dolayı önümüzdeki yıllarda, 2030 a gelindiğinde, bu kaynağın yaklaşık olarak 20 milyar metreküp daha azalacağını ve 90 milyar metreküpe düşeceğini tahmin ediyoruz. Üçüncü büyük gaz ihracatçısı olan Cezayir, 45 milyar metreküple pazarın %12 sini elinde bulunduruyor. Cezayir den gelecek gazın 2030 yılında 35 milyar metreküp daha arttırılarak 80 milyar metreküpe çıkarılacağı tahmin ediliyor. Bununla birlikte önemli ihracatçılardan Katar, Avrupa ya LNG ile 30 milyar metreküp gaz getirmekte ve pazarın %8,5 ini elinde bulundurmakta. Katar ın ana piyasası Pasifik ve Uzak Doğu ülkeleri ancak Katar ın Avrupa pazarına 10 milyar metreküp ilave gaz gönderebileceği ve ihracatın 40 milyar metreküpe çıkarılacağı tahmin edilmekte. Nijerya bugün 12 milyar metreküp LNG gönderiyor Avrupa ya ve pazarın %3,5 ini elinde bulunduruyor. Nijerya nın 2030 yılına kadar 50 milyar metreküp daha fazla gaz göndereceği ve ihracat rakamının 62 milyar metreküpe çıkacağı tahmin ediliyor. Bunlar tabii ki iyimser senaryolar. En iyi şartlarda bu rakamlara çıkılırsa bile toplamı aşağı yukarı 500 milyar metreküp ediyor. Ancak Avrupa nın ithalatı 600 milyar metreküp. En iyi durumda bile ortada 100 milyar metreküp ve üzeri bir gaz açığı söz konusu. 10 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

Bu gaz açığı nasıl kapatılacak, nereden kapatılacak? Buna verilecek en iyi cevabın Güney Enerji Koridoru olduğunu görüyoruz. Güney Enerji Koridoru nun en önemli, en hayati kısmı da TANAP projesi. Güney Enerji Koridoru, az önce de dediğimiz gibi Azerbaycan, Orta Asya, Orta Doğu ve Doğu Akdeniz gaz rezervlerinin Türkiye üzerinden Avrupa ya taşınmasını gerçekleştirecek bir koridor. Bunun da Türkiye üzerinden gerçekleşmesi bekleniyor. Enerji uzmanlarının, yenilenebilir enerji ile bazı kaynakların karşılanabileceği gibi varsayımları da oluyor. Burada da bir rakam vereyim: 2001 yılında yenilenebilir enerji, Avrupa nın talebinin %1 i oranında olmuş ve alınan önlemlere ve teşviklere rağmen 2012 yılında bunun %6 ya çıktığını görüyoruz. Yani bu ciddi gaz talebinin ancak ve ancak yeni bir koridor açılarak halledilebileceği görülmekte. Bunu da mutlulukla diyebiliriz ki Azerbaycan ve Türkiye geçen Aralık ayında BP ve Şah Deniz Konsorsiyum ortakları ile nihai yatırım kararını verdi. Şu anda Şah Deniz de ve aynı zamanda TANAP ve TAP ta da yatırımlar başladı. Şah Deniz ile ilgili kısmı BP nin Türkiye Başkanı Bud Fackrell anlatacak ama ben TANAP projesi ile ilgili biraz daha bilgi vereceğim. TANAP projesi ne yapacak? TANAP, Türkiye için ne mana ifade ediyor? TANAP, Türkiye nin enerji güvenliğini sağlayacak ve Türkiye yi enerji merkezi haline getirecek somut bir proje. Bundan önce çok fazla konuşuldu, analizler yapıldı, projeler tartışıldı ama kaynağı olan, marketi ve yatırımcısı olan tek önemli proje TANAP. Taşıyacağı kaynak belli, götüreceği market belli ve aynı zamanda TANAP projesi ile birlikte Türkiye ile Azerbaycan, Avrupa ve Balkanlar ın enerji güvenliğinde söz sahibi olacak. Bu da kaçınılmaz bir durum. TANAP ın şu an tahmin edilen toplam yatırımının 12 milyar dolar civarında olacağı planlanmakta. 1841 kilometrelik boru hattı 20 ilden geçerek tamamlanacak. Gürcistan-Türkiye sınırından Eskişehir e kadar olan 1334 kilometrelik kısmı 56 inçlik bir boru döşenerek yapılacak. Dünyada bu büyüklükte bir proje daha önce Kazakistan dan Çin e kadar 56 inçlik borularla denendi. Bu, dünyada teknik sınırları zorlayan ikinci proje olacak. Eskişehir den Yunanistan sınırına kadar ise 48 inçlik ve 457 kilometrelik boru döşenecek. İlk fazdan 2018 yılında gaz geçişini sağlamayı planlamaktayız. Faz 1 de her yıl artarak 2-4 ve üzeri olarak gidecek şekilde 16 milyar HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi 11

metreküp gaz taşımayı planlıyoruz ve 2 kompresör istasyonu olacak. 6 milyar metreküpü Türkiye de BOTAŞ a satılacak ve 10 milyar metreküpü de TAP üzerinden Avrupa ya, İtalya ya ulaştırılacak. İlave 2 kompresör koyarak 2023 yılında Faz 2 yi devreye almayı planlıyoruz. Faz 2 de ilave 8 milyar metreküple birlikte 24 milyar metreküp gaz taşımayı planlıyoruz. Faz 3 te de 2026 yılında 31 milyar metreküplük boru hattının kapasitesini doldurmayı planlamaktayız. Faz 3 de bitince 3 ilave daha yerleştirerek toplam 7 kompresör ile bu 31 milyar metreküpü taşımayı hedeflemekteyiz. TANAP ın Türkiye de iki gaz çıkışı mevcut olacak. Biri Eskişehir de, diğeri Trakya da. Türkiye bu iki noktadan gaz çekebilecek. ÇED çalışmaları çok hızlı bir şekilde ilerliyor. Burada şunu vurgulamamız lazım. Biz Ekvator Standartları yla, yani uluslararası en yüksek standartlarla ÇED işlemlerini yürütüyoruz ve 31 Ağustos 2014 te ÇED imizi almayı hedefliyoruz. Bu projede en önemli kısım işin mühendislik kısmı. Çünkü mühendislikteki hatalar sonra size daha büyük maliyetlerle dönmekte. Bu sebeple işin mühendisliğini, alanında dünyanın en iyi firmalarından biri olan ABD merkezli Bechtel şirketine yaptırıyoruz ve şu anda Front End Engineering Design (FEED/Ön Mühendislik ve Tasarım) denilen aşamanın %70 i tamamlanmış bulunmakta. Kontrolörlüğü ise Almanya dan ILF şirketi yürütmekte. Boru hattının güzergah kamulaştırma işini ortağımız olan BO- TAŞ a devretmiş bulunmaktayız. Bildiğiniz üzere, bu projenin %30 u BOTAŞ ın. Daha önce bu oran %20 ydi. Türkiye nin talebi üzerine Azerbaycan %20 lik hisseyi artırarak %30 a çıkardı. Projenin yüzde 58 i SOCAR ın ve %12 sinin de ileride BP nin olacağı planlanmakta. Projenin finansal durumu nasıl halledilecek? O konuda da kısa bir bilgi vereyim. Proje tamamıyla öz sermaye ile yapılacak. Tabii çok büyük, 10-12 milyar dolarlık bir proje ancak Azerbaycan Devleti ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı nın ve aynı zamanda Türkiye nin bu projenin stratejik durumuna verdiği önemden dolayı projenin artık kredi kurumlarından para arayışında bulunmayarak direkt öz kaynaklarla yapılması hedeflenmekte. 12 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

Burada birkaç ilginç bilgi daha vereyim size. TANAP projesinde host government agreement (ev sahibi ülke anlaşması) ve intergovernmental agreement ı (ülkeler arası anlaşma) Türk kardeşlerimiz ile 7 ay gibi kısa bir sürede tamamladık. Bu denli makro projeler için bu süre dünyada rekor bir hız. Bundan daha hızlısının olduğunu düşünmüyoruz. Aynı zamanda Gaz Transit Anlaşması ve ortaklık anlaşmalarını da 10 ay gibi çok kısa bir sürede tamamlayarak yatırım kararını alıp projeyi ilerlettik. TANAP projesinin Türkiye ye katkısı ne? Bununla ilgili de birkaç söz söylemek istiyorum. Türkiye, son 20 yılda ortalama olarak %4,2 büyümüştür fakat Türkiye nin enerji talebi son 20 yılda %8,5 lik bir oranla büyümüştür. Yani Türkiye nin enerji talebi büyüme ortalamasının iki katından bile fazla artış göstermekte. Türkiye nin son 20 yılda gaz talebi 3 kat artmıştır. Bu da Çin den sonra dünyada ikinci en hızlı artıştır. 2023 e kadar Türkiye nin, 2023 hedeflerini tutturması için enerji alanında tahmini olarak 100 ila 120 milyar dolarlık yatırım yapması gerekmektedir. Bu yatırımın 10-12 milyar dolarlık kısmıyla TANAP ın tek başına bu gerekliliğin %10 unu karşılayacağını görmekteyiz. SOCAR Türkiye olarak ise, TANAP ı da katarsak, hedeflediğimiz 20 milyarlık yatırımla bu ihtiyacın %20 sini karşılayacağımızı öngörüyoruz. Bu da Azerbaycan ın, Sayın Cumhurbaşkanımız İlham Aliyev in Türkiye ile ilişkilerimize ve stratejik işbirliğine verdiği önemin ve Türkiye yi Azerbaycan dan ayırmadığımızın, bir gördüğümüzün en somut göstergesidir. TANAP aynı zamanda Türkiye nin enerji güvenliğini sağlayacak en önemli projedir ve Türkiye yi boydan boya 20 ilden geçeceği için bu illerde ekonomiyi ciddi bir şekilde canlandıracaktır. En basitinden bakarsak, otellerin doluluk oranından tutalım restoranların doluluk oranına, lojistik firmalarının kapasitelerinin artışına, inşaat firmalarına, boru firmalarına, makinecilere, kamyonculara, her alanda Türkiye ye ciddi bir canlılık getirecektir. Boydan boya geçmesi sebebiyle sadece Türkiye nin batısında bir yatırım değildir. Tahminen 1 e 5 lik bir etki alanı düşünürsek, 10 milyarlık yatırımın neredeyse 50 milyarlık ekonomiyi çevirme ihtimali mevcuttur. Güney Enerji Koridoru boyunca 30 bin kişiye istihdam sağlanması düşünülmektedir. Bunun da en azından 3 te 1 inden fazlası TANAP a düşecektir. HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi 13

Bir de somut olarak şunu söyleyebiliriz ki 2000 li yılların başlarında, BTC projesini tamamlarken Türk inşaat firmalarının kazandığı tecrübeden dolayı şu an TANAP ın ön yeterliliğini geçmiş durumda. Yani BTC olmasaydı bugün biz zaten TANAP ı konuşmazdık ve oradaki tecrübeleri olmasaydı Türk şirketlerinin bu denli mega projelerde, uluslararası anlamda ve Türkiye ye dönük TANAP gibi projelere katılma imkanları da olmayacaktı ama şu anda BTC de rol almış şirketler aynı zamanda TANAP da da ön yeterliliği geçmiştir ve TANAP projesinde rol almaları Türkiye ye ve Türk şirketlerine ciddi bir know-how, ciddi bir öğrenim katacaktır. Her anlamda iki ülke arasında ciddi bir kazan-kazan senaryosu ortaya çıkacaktır. Ben yorumlardan ziyade daha net bilgiler vermeye çalıştım bugün. Çünkü siz bunun stratejisi ve diğer konuları hakkındaki yorumları bizden daha iyi yaparsınız. Ama sözümü bitirmeden önce bu programı ayarladığı için Hazar Strateji Enstitüsü ne, yönetici ve çalışan arkadaşlarına ve en önemlisi de Azerbaycan Devleti Cumhurbaşkanı Sayın İlham Aliyev e ve Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan a TANAP projesine katkılarından, bize güvenip destek verdiklerinden ve projenin her aşamasını çok yakından takip ettiklerinden dolayı teşekkürlerimizi iletmek istiyorum. Aynı zamanda Enerji Bakanı Sayın Taner Yıldız a, Bakanlık çalışanlarına, Müsteşarlık çalışanlarına, Sefa Bey e; kendisinin çok ciddi desteği oldu TANAP projesinde, günlerce sabahlara kadar uyumadan çalıştı ve aynı zamanda SOCAR Başkanı Rövnag Abdullayev e ve SOCAR çalışanlarına teşekkürlerimi iletmek istiyorum. Teşekkürler. 14 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

Efgan NİFTİ Moderatör Sayın Samir Kerimli, konuşmanız için teşekkür ediyoruz. Öncelikle şöyle bir not ileteyim. Konuşmalar bittikten sonra soru-cevap kısmına geçeceğiz. Onun için sabırla tüm konuşmaları beklemenizi istirham ediyorum. Samir Bey genel hatlarıyla 12 milyar dolarlık yatırım ve 31 milyar metreküplük kapasitesiyle TANAP projesinin aslında Güney Enerji Koridoru nun en önemli aşaması olduğundan bahsetti. Aynı zamanda Türkiye nin doğusunda yer alan çok önemli enerji kaynaklarının, ister Hazar da ister Doğu Akdeniz de ister Irak ta ve Orta Doğu da yer alan kaynakların, dünya piyasalarıyla buluşması için en doğal taşıma hattının aslında TANAP projesi olduğunu ifade etti. Bununla birlikte, bu projenin gerçekleşmesi ile birlikte sadece Türkiye nin arz güvenliği değil, giderek enerji ithalatı yükselen, şu an %60 larda olup 2030 itibariyle %80 lere ulaşacak olan Avrupa nın enerji ithalatında bu koridorun çok önemli olduğunu ifade etti. Kendisine konuşmasından dolayı tekrar teşekkür ediyorum. Bir diğer önemli konuşmacımız Sayın Bud Fackrell. Buyurun, söz sizin. HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi 15

Bud FACKRELL BP Türkiye Başkanı Bugün burada sizlerle birlikte olmak benim için büyük bir onur. Hazar Strateji Enstitüsü ne bu etkinliği düzenledikleri için çok teşekkür ederim. Etkinlik çok doğru bir zamanda gerçekleştiriliyor. Çünkü 2014 yılının bu ilk aylarında, TANAP ın ve enerji merkezi olma yolundaki Türkiye nin ne kadar önemli olduğunu tekrar dile getirme fırsatı buluyoruz. Kapsamlı konuşması ve değerli yorumları için Sayın Kerimli ye de teşekkür etmek isterim. Bana söyleyecek pek bir şey bırakmadı. A dan Z ye tüm konuları, en derin ayrıntılarına kadar ele aldı. Çok teşekkürler Samir Bey. Bugün Avrupa bağlamında gaz ve enerjiden, Avrupa daki talep konusundan bahsedeceğim. Samir Bey de bu konuda bilgi verdi, bu yüzden benim sözlerim biraz tekrar gibi olacak ama ben konuya farklı bir açıdan bakacağım. Rakamları doğru verebilmek için konuyu en baştan ele alacağım. AB deki enerji talebi 2035 yılında %6 düşecek. Tabii yalnızca bunu söylemek yeterli değil. Fosil yakıt talebi 2035 yılına kadar %19 gerileyecek. Ancak doğal gaz talebi aynı zaman dilimi içinde %17 artacak. Avrupa daki elektrik talebi de %9 artış gösterecek. Samir Bey in de belirttiği gibi, yenilenebilir enerji kaynaklarının payı %13 ten %34 e çıkacak. Bu sayede Avrupa daki enerji denkleminde yenilenebilir enerjinin rolü artacak. Ancak elektrik üretimi konusunda 2035 yılına kadar doğal gaz, kömürün önüne geçecek. Bu çok ilginç bir trend. 16 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

Burada çok önemli bir husus var. Avrupa da doğal gaz üretiminin 2035 e kadar %46 düşmesi bekleniyor. Talep %6 oranında düşecek ancak doğal gaz üretimi de büyük bir hızla gerileyecek. Bir süredir Avrupa kıtasında yeni, büyük keşifler yapılamadı. Bu yüzden doğal gaz ithalatları arttı. Doğal gaz ithalat oranının 2035 yılına kadar %49 yükselmesi bekleniyor. Avrupa nın doğal gaz bağımlılığı ise %66 dan %84 e çıkacak. Bununla birlikte, Türkiye nin enerji talebi de aynı zaman dilimi içerisinde %60 artacak. TAP ve Güney Koridor, talepteki bu boşluğu doldurma potansiyeline sahip mükemmel projeler. Birçok kişi Avrupa nın gaz talebinden bahsediyor, nüfusun ve enerjinin artmadığını belirtiyor; ancak gördüğünüz gibi bu doğru değil. Geçtiğimiz yıl 17 Aralık ta çok önemli bir karar alındı. Şah Deniz partnerleri, Şah Deniz gazının geliştirilmesi konusunda nihai yatırım kararını aldı. Bu karar kilit öneme sahip. Artık Güney Koridor un hayata geçirilip geçirilmeyeceğinden veya ne zaman gerçekleştirileceğinden değil Güney Koridor un nasıl geliştirileceğinden ve detaylarından bahsediyoruz. Güney Koridor un altyapısı birkaç parçadan oluşuyor, bu bağlamda Güney Koridor, Şah Deniz 2, TANAP ve en genel çerçevede ise Güney Koridor gaz ağı gibi farklı terimler kullanılıyor. Bu ağ, birbirine bağlanan üç boru hattından meydana geliyor. Azerbaycan ve Gürcistan dan geçen Güney Kafkasya Boru Hattı genişletilecek. Türkiye den geçen TANAP inşa edilecek ve Yunanistan sınırından başlayan, Arnavutluk tan geçerek İtalya ya ulaşan Trans Adriyatik Boru Hattı hayata geçirilecek. Bu boru hattı İtalya ya ulaştıktan sonra ise tüm Avrupa pazarını birbirine bağlayacak. TANAP, Gürcistan sınırından Eskişehir e kadar 56 inçlik, bu noktadan Yunanistan sınırına ise 48 inçlik borularla ulaşacak. Bu çok önemli bir husus. Türkiye ye yılda 6 milyar metreküp, Avrupa ya ise yılda 10 milyar metreküp gaz satışı gerçekleştirilecek. Gaz satış sözleşmeleri imzalandı ve onaylandı. Türkiye de 6 milyar metreküp gazı BOTAŞ alacak; bu sözleşme uzun bir süre önce onaylandı. BOTAŞ, Şah Deniz den en büyük gaz payına sahip olacak. Şu anda BOTAŞ, Azerbaycan gazı için en önemli alıcı konumunda. Bu durum TANAP ve Avrupa sözleşmeleri ile değişmeyecek. Geçtiğimiz yıl Eylül ayında Şah Deniz Konsorsiyumu 9 alıcı ile 100 milyar dolar değerinde gaz satış sözleşmesi imzaladı. 100 milyar dolar gerçek- HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi 17

ten önemli bir rakam. Bu sözleşme, BP nin şimdiye dek imzaladığı ve belki de dünyadaki en büyük gaz sözleşmesi. İmzalanan, onaylanan ve yürürlüğe konan gaz satış sözleşmeleriyle yılda 16 milyar metreküp gaz için alıcılarımız hazır. Bu da çok önemli bir husus. Bu aşamaya ulaşmak çok uzun zaman aldı. Diğer bir önemli husus da az önce bahsettiğim altyapı; bu üç altyapı ağı kolaylıkla genişletilebilir. TANAP, pastanın büyük bir dilimi. TA- NAP ilk aşamada yılda 16 milyar metreküp taşıyacak. Hükümetler arası anlaşmalar kapsamında yılda 31 milyar metreküp gaz taşınabilir, bunun için ek onay alınmasına gerek yok. Tek ihtiyacımız olan daha fazla basınç ek-lemek. Böylelikle boru hattının kapasitesini kolaylıkla ikiye katlayabiliriz. Bu boru hattı, 31 milyar metreküpten daha fazla hacimde gaz taşıyacak kapasiteye sahip. Ancak 31 milyar metreküpten fazla kapasite için hükümetten ek onay almak gerekir. Bu altyapı hem bugün hem de gelecek için oluşturuldu. Türkiye nin bölgede bir gaz merkezi olma hedefi göz önüne alındığında, Azerbaycan ın zengin gaz kaynaklarının satışı için bu durum büyük önem taşıyor. Boru hattından yılda 16 milyar metreküp gaz akışı sağlanıyor. Biz bu miktarı ikiye katlayabiliriz. Peki bu ek gaz hacmi nereden gelecek? BP nin bakış açısına göre Hazar dan, Azerbaycan dan gelmeli. Bu fikir biraz bencilce gelebilir çünkü çok sayıda ek gaz sahamız var; Azerbaycan a büyük önem atfediyoruz. Gördüğünüz üzere, bu bizim için çok önemli bir ortaklık. Hızlıca bakacak olursak; ilk olarak dev gaz sahası Şah Deniz i tamamen geliştireceğiz. Şu anda sahada yılda yaklaşık 9 milyar metreküp gaz üretiyoruz, bu hacme 16 milyar metreküp daha ekleyebiliriz. Bu durumda Şah Deniz gaz sahasındaki toplam üretim yılda 25 milyar metreküpe ulaşabilir. Bu saha, her açıdan dünyadaki dev sahalar niteliğinde. Ancak Hazar da ek gaz kaynakları da mevcut. 2007 yılında BP, Şah Deniz sahasının derinliklerinde gaz keşfetti. Yüksek basınçlı gazların çıkarılabilmesi için özel ekipmanlara da ihtiyaç duyuluyor ancak bu, nihai yatırım kararının bir parçasıdır. Derinde bulunan bu gazın geliştirilmesi için Şah Deniz partnerleri bazı taahhütlerde bulunarak Üretim Paylaşım Anlaşması nı uzattı. İkinci olarak, Şah Deniz in güneyinde, Şafak-Asiman adında son derece büyük bir yapı bulunuyor. BP nin lisans sahibi olduğu bu yapıda 3 sismik çalışmayı tamamladık ve şu anda çalışma sonuçlarını değer- 18 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi

lendiriyoruz. Keşiflerde henüz kuyu tespit edemedik ancak bu bölgede yüksek hacimlerde gaz bulunduğunu düşünüyoruz. Üçüncü olarak, ortaklarımızdan biri olan Total, Şah Deniz sahasının doğusunda, Abşeron sahasında doğal gaz keşfetti ve buna istinaden şu an Abşeron sahası geliştirilebilir. Son olarak, Azerbaycan da bizi bekleyen son doğal gaz kaynağı dev Azeri-Çırak-Güneşli petrol sahasının altında bulunuyor. Bu gaz 80 lerde keşfedildi ve çıkarıldı. Şu an bu gazın nasıl geliştirileceği ve paraya çevrilebileceği gibi konularda SOCAR ile birlikte çalışıyoruz. Gördüğünüz gibi, Hazar da yalnızca Azerbaycan sularında bile büyük oranda doğal gaz tespit edildi ve bu gazı Türkiye ve Avrupa daki marketlere ulaştırmak için çalışıyoruz. Elbette TANAP bu süreçte önemli bir rol oynuyor. Aynı zamanda bu bölgenin çevresinde de gaz kaynakları olduğunu biliyoruz, bununla alakalı birçok rapor okuyoruz. Bunların arasında Doğu Akdeniz, özellikle de şirketlerin gözünü ayırmadığı, zengin gaz kaynaklarına sahip İsrail sularındaki Leviathan sahası gündemde önemli bir yer tutuyor. Burada çıkarılan gaz, Türkiye üzerinden TANAP sistemine dahil edilebilir. İkinci olarak, Güney sınırımızda bulunan Kuzey Irak ta da sisteme eklenebilecek bir doğal gaz kaynağı bulunduğunu biliyoruz. Ayrıca, uzun zamandır Türkmenistan gazının TANAP a entegrasyonu üzerine spekülasyonlar ve tartışmalar var. Gördüğünüz gibi, Doğu da gaz açısından zengin bir bölge var, Türkiye de pazarlar var, ayrıca Avrupa da da büyük pazarlar mevcut. TANAP, bu kaynakları ve pazarları birbirine bağlayacak bir merkez görevi görecektir. Bugün hangi aşamaya geldiğimizden de biraz bahsetmek istiyorum. Aralık 2013 te nihai yatırım kararını onayladık. 2014 yılı ise TANAP ın uygulamaya konduğu yıl olacak ve bu yılda çok sayıda önemli gelişme yaşanacak. TA- NAP, SOCAR tarafından yönetilmektedir ve BP de BOTAŞ gibi bu boru hattı üzerinde öz kaynak payına sahip olacaktır. TANAP, planlama aşamasında mühendislik çalışmalarıyla ilgileniyor. İlk veriler yılın ikinci çeyreğinin başında bitecek ve bu süre içinde TANAP da mühendislik çalışmalarının ilk aşaması olan mühendislik tasarımını tamamlamış olacak. Sonraki aşama ise üçüncü sınıf maliyet sistemi ve programını tamamlamak olacaktır. Böylece projenin ana hatları detaylandırılarak tanımlama aşamasına geçilecek. 2014 yılında detaylı mühendislik tasarımına başlanacak. Son olarak da sözleşme kapsamındaki kalemlerin HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi 19