GEZİ HUKUKİ İZLEME GRUBU GEZİ RAPORU

GEZİ HUKUKİ İZLEME GRUBU GEZİ RAPORU (Demokrasi ve Totalitarizm Sarkacındaki Türkiye) Av. Halit Çelenk Ödülü Birincilik 30 Aralık 2014 TÜRKİYE BAROLAR BİRLİĞİ

Türkiye Barolar Birliği Yayınları: 285 Gezi Raporu ISBN: 978-605-9050-42-5 Türkiye Barolar Birliği Birinci Baskı: Nisan 2015, Ankara Türkiye Barolar Birliği Oğuzlar Mah. Barış Manço Cad. Av. Özdemir Özok Sokağı No: 8 06520 Balgat ANKARA Tel: (312) 292 59 00 (pbx) Faks: 312 286 55 65 www.barobirlik.org.tr yayin@barobilik.org.tr Baskı Şen Matbaa Özveren Sokağı 25/B Demirtepe-Ankara (0312. 229 64 54-230 54 50)

GEZİ HUKUKİ İZLEME GRUBU GEZİ RAPORU (Demokrasi ve Totalitarizm Sarkacındaki Türkiye) 30 Aralık 2014

İÇİNDEKİLER SUNUŞ...13 GEZİ REPORT (Democracy and Totalitarianism Pendulum in Turkey)...15 RAPPORT DES MANIFESTATIONS DE GEZİ (La Turquie entre la Démocratie et le totalitarisme)...18 GİRİŞ TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM...23 I. ÇOĞUNLUKÇU ANLAYIŞ VE SONUÇLARI...23 II. ÇOĞULCU TOPLUM: DEMOKRASİNİN ALTYAPISI OLARAK İNSAN HAKLARI...25 A) Avrupa Sözleşmesi ve anayasal düzen...25 B) Siyaset ve uygulama: Avrupa ile derin ayrışma...26 III. YARGI VE DEMOKRASİ...30 A) Darbe ve hukuk...31 B) İktidar bozar, mutlak iktidar ise mutlaka bozar...32 C) Üniversiteye yönelik baskılar...33 IV. DİN ÖZGÜRLÜĞÜ-LAİKLİK...33 V. GERÇEKTEN DEMOKRATİK REJİM VE HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ : TÜRKİYE NERESİNDE?...35 BİRİNCİ BÖLÜM GEZİ PARKI NI SAHİPLENEN TOPLUMSAL MUHALEFETİ BESLEYEN SÜREÇ...37 I. YAŞAM VE BİLEŞENLERiNİ ZEDELEYİCİ POLİTİKA VE UYGULAMALAR...37 A) Anayasal hak ve yükümlülükler...37 B) Beyoğlu Kentsel Sit Alanı nın bir parçası olan Gezi Parkı nın korunması, anayasal bir hak ve ödevdir. 40 C) Gezi yi besleyen toplumsal muhalefetin bir bileşeni çevresel ve kentsel hak mücadelesidir...48

II. KİŞİ HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİNE GİDEREK ARTAN MÜDAHALELER...52 A) Alkol düzenlemesi...52 B) Sigara düzenlemesi...54 C) Üç çocuk ve ötesi...55 D) Kürtaj...56 E) Gizli dinleme ve izleme...58 F) Ahlak Kuralları Dayatması...59 III. GEZİ ÖNCESİ KOLLUK ŞİDDETİ...60 A) HES Protestoları ve Hopa olayı...60 B) 1 Mayıs müdahaleleri...61 C) Avrupa Mahkemesi nin Taksim kararı...64 IV. GEZİ EYLEMLERİ KRONOLOJİSİ...65 İKİNCİ BÖLÜM GEZİ PARKI NI SAHİPLENEN BAŞLICA TOPLUMSAL KATMANLAR...73 I. PLATFORM VE TOPLUMSAL KATEGORİLER...73 II. SOSYAL MEDYA...91 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM POLİS ŞİDDETİ VE SONUÇLARINA GÖRE YAPILAN SORUŞTURMALAR...101 I. ÖLÜMLER...101 A) Haziran öncesi ilk ölüm...101 B) Gezi ölümleri...102 2. Gezi protestolarında kanunsuz emri uygulayarak müdahale ederken hayatını kaybedenler...110 II. YARALANMALAR...111 A) Gezi protestolarında polis şiddeti ile yaralananlar...111

III. SORUŞTURMA / DAVALAR VE GÖZALTILAR...116 A) Soruşturmalar/Davalar...117 B) Gözaltılar ve Tutuklamalar...136 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM GEZİ EYLEMLERİ SÜRESİNCE YAŞANAN HAK İHLALLERİ...141 I. İFADE, ÖRGÜTLENME, TOPLANTI VE GÖSTERİ YÜRÜYÜŞÜ DÜZENLEME HAKKI/ÖZGÜRLÜĞÜ...142 A) Anayasal Barışçıl Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkının Keyfi ve Sistematik Biçimde İhlali...143 B) İfade Özgürlüğünün Kolektif Niteliğinin Asli Unsurlarından Örgütlenme Özgürlüğünün İhlali...154 C) Bireysel İfade Özgürlüğü ve Basın Hürriyetinin İhlali...155 II. KÖTÜ MUAMELE VE İŞKENCE YASAĞI, YAŞAM HAKKI...157 III. SAĞLIK HAKKI...162 A) Genel Olarak...162 B) Hekimlerin, Tabip Odalarının Hak ve Yetkilerini Kısıtlayacak Yasa Değişiklikleri...166 C) Doktorlara ve Meslek Odalarına Yapılan Baskılar ve Açılan Davalar...167 IV. GEZİ PARKI EYLEMLERİNE KATILAN VE DESTEK VEREN KİŞİLERİN ÇALIŞMA YAŞAMINDA KARŞILAŞTIĞI MÜDAHALELER...168 A) Kamu çalışanları bakımından...172 B) Özel sektör çalışanları bakımından...176 V. AKADEMİK ÖZGÜRLÜKLER...177

BEŞİNCİ BÖLÜM GEZİ, POLİS ŞİDDETİ VE CEZASIZLIK...181 I. GİRİŞ...181 II. ŞİDDETİN ENVANTERİ...183 III. POLİS ŞİDDETİNE İLİŞKİN SORUŞTURMALARA DAİR SORUNLAR...197 IV. YARGILAMA KONUSU SUÇUN NİTELENDİRİLMESİNE/TAVSİFİNE İLİŞKİN SORUNLAR...210 V. YARGILAMAYA İLİŞKİN SORUN BAŞLIKLARI...213 VI. TANIK VE MAĞDURLARA İLİŞKİN YÜRÜTÜLEN SORUŞTURMALAR / KARŞI DAVALAR...216 ALTINCI BÖLÜM GEZİ PARKI EYLEMLERİNİN MEVZUATTA YARATTIĞI OTORİTER DEĞİŞİKLİKLER...219 DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER...225 I. ÖZET...225 II. HUKUKİ DEĞERLENDİRME...226 III. ÖNERİLER...228 EK...231 GÖZ YAŞARTICI GAZLAR...231 VE İNSAN SAĞLIĞINA ETKİLERİ...231

GEZİ RAPORU (Demokrasi ve totalitarizm sarkacındaki Türkiye) Gezi Hukuki İzleme Grubu Raporu, Gezi protestoları sırasında yaşamını kaybedenlere ithaf olunur. 9

RAPORA KATKI SUNANLAR Prof. Dr. İbrahim Ö. Kaboğlu Prof. Dr. Beyza Üstün Prof. Dr. M. Taner Gören Av. Arzu Becerik Av. Yeşinil Yeşilyurt Yrd. Doç. Dr. Öznur Sevdiren Dr. Erkan Duymaz Dr. F. Ceren Akçabay Dr. Evra Çetin Dr. Tolga Şirin Arş. Gör. Seda Yurtcanlı Av. Dicle Matur Çökelek Av. Özgür Eryılmaz Av. K. Erkut Güzel Av. Aziz Aytaç Av. Özlem Ayata Av. Tonguç Candaş Dr. Ali Çerkezoğlu Menderes Tutuş Türkiye Barolar Birliği İstanbul Tabip Odası Çevre Mühendisleri Odası DİSK 11

SUNUŞ Gezi protestolarının ardından yaşanan ölümler, yaralanmalar, gözaltılar, hukuksuzluklar, hak ihlallerinin izlenmesi ve bu amaçla rapor hazırlanması amacıyla akademisyenler, hukukçular, Türkiye Barolar Birliği, İstanbul Tabip Odası, Çevre Mühendisleri Odası, DİSK ve sivil toplum örgütlerinin katılımıyla oluşturulan Gezi Hukuki İzleme Grubu nun hazırladığı bu Rapor, Gezi olaylarının nedenleri, oluşumu, sonuç ve etkilerini yansıtmaktadır. Çok yönlü ve kapsamlı Rapor, demokratikleşme ve totaliterleşme sarkacındaki Türkiye nin dünü, bugünü ve yarınına ışık tutmayı amaçlamaktadır. Gezi Hukuki İzleme Grubu tarafından, 30 Aralık 2014 Salı günü saat 14:00 de İstanbul Taksim Hill Otel de yapılan basın toplantısı ile kamuoyu ile paylaşılan Rapor, Gezi Olaylarına ilişkin farklı disiplinlere mensup uzmanlarla, nesnel ve bilimsel yöntemle hazırlandı. Yaklaşım ve yöntem bakımından, üç üçlü özellik, Raporu yansıtır: Mültidisipliner yaklaşım, uzmanlık alanı ve bilimsel yöntem, ilk üçlüyü oluşturmakta. Hukuk, tıp ve fen bilimleri verileri, ikinci üçlü olarak belirtilebilir. Ulusal, Avrupa ve uluslararası düzlem ise, üçüncü üçlüdür. Gezi sürecinin karmaşık özelliği, çok disiplinli bir yaklaşımı gerekli kılmış; bu amaçla farklı alanlarda uzmanlaşan kişiler 13

GEZİ RAPORU (Demokrasi ve totalitarizm sarkacındaki Türkiye) bir araya gelmiş; bu yaklaşım tarzının bir sonucu olarak da, çalışmada uygulanan yöntem, bilimsel yöntem olmuştur. Disiplinler bakımından hukuk, tıp ve fen bilimleri (özellikle çevrebilim), başlıca uzmanlık alanlarını oluşturmaktadır. Gezi sürecini, farklı uzmanlık alanlarını buluşturan bir yaklaşımla bilimsel bir yöntemle incelemek, ulusal çerçevenin ötesine geçmeyi gerekli kılmıştır. Türkiye nin uluslararası yükümlülükleri, Avrupa ile sınırlı olmayıp, Birleşmiş Milletler belgelerine de uzanmaktadır. Bu nedenle, esas itibariyle ulusal düzlemde ele alınan konu, Türkiye nin insan hakları Avrupa hukukundan kaynaklanan yükümlülükleri ve İnsan Hakları uluslararası belgeleri ışığında ele alınmıştır. Bu çalışma, Gezi sürecinde yaşamını yitirenlere ithaf edilmiş bulunuyor. Raporun hazırlanmasında emeği geçen başta Gezi Hukuki İzleme Grubu üyeleri gelmek üzere, bütün kişi ve kuruluşlara, gönüllü ve özverili katkıları için ne kadar teşekkür edilse azdır. Raporu yayımlayacak olan Türkiye Barolar Birliği yöneticilerine, katkıları ve duyarlılıkları içten teşekkür borcumuz var. Rapor, aynı zamanda Türkiye Barolar Birliği internet sitesine konacak; böylece, yaygınlaşması ve kullanılırlığı kolaylaşacaktır. 08.01.2015 İÖK Gezi Hukuki İzleme Grubu adına 14

GEZI REPORT (Democracy and Totalitarianism Pendulum in Turkey) We, as Gezi Legal Monitoring Group, have finally completed the Gezi report entitled as Democracy and Totalitarianism pendulum in Turkey, which we have been working on for a while. Many academics, lawyers, professional and civil society organizations, especially DISK (Confederation of Revolutionary Workers Unions), Bar Association of Turkey, Istanbul Chamber of Environmental Engineers have contributed to this multi-faceted work. The report aims to manifest the unlawful practices, human rights violations and totalitarian tendency of the regime from a legal perspective with regard to the concrete cases that have been faced for the last one and a half year period, beginning from the Gezi events. Other purposes of the report are to share the ongoing legal process, including the trials, with public and make a number of suggestions for democratization. Gezi protest which started as a defense of the city and surroundings in 2013 summer, quickly turned into a strong social opposition, comprising the political reactions and demands coming from different sections of society. Political power s attendance to suppress this opposition with violence has created a political enviroment in which the fundamental rights and freedoms have been violeted in a continuous manner, the connection with the rule of law and democracy has been severed and all kinds of opposed thoughts have been criminalized. Al- 15

GEZİ RAPORU (Demokrasi ve totalitarizm sarkacındaki Türkiye) though the demands for democratization and freedom were expressed by peaceful street demonstrations, political power presented them as if an attempted coup and this accusation took place in the indictments against protesters. This and other developments occurred after Gezi, show that the country quickly moves from democracy towards an authoritarian or even a totalitarian regime. The report takes the Gezi period from different aspects and especially focuses on the following points: The social opposition that came to light with Gezi, was particularly formed as a result of the government policies. Gezi protests which are fed by different factors like the urban and ecological destructions, interferences with personal liberty and private life, policies over the female body, efforts to lead society towards conservatism and increasing police violence can not be associated to the national will hostility, advocacy of coup or other different conspiracies. When considered from the aspect of Constitution and international human rights law, it will be seen that they were generaly peaceful activities. Systematic prohibition and suppression of these activities are against the Constitution and law; they also signify the violation of the right to freedom of assembly. During this process, the individual freedom of expression, the freedom of the press, and the academic freedom were suppressed, moreover a large number of employees have been subjected to inquirements and discharged. As shown by the investigations and cases sampled in the report, people who used their right to freedom of assembly about the issues that concern whole society and country, have been subjected to criminal prosecution. Some of them faced with serious and entirely political accusations. Deaths and injuries were caused by the unnecessary and excessive usage of force and violence by the police officials. However, the human rights violations and crimes have not been inves- 16

GEZİ RAPORU (Demokrasi ve totalitarizm sarkacındaki Türkiye) tigated effectively, responsible public officials have not been prosecuted and punished. Impunity has become the general rule and punishment of the officials the exception. Restrictive new regulations concerning the freedom of expression and the right to freedom of assembly have gained momentum in order to prevent the revival of social opposition. While the area of freedoms gets narrow, it is wanted to expand the powers of police forces through the new security regulations. The Gezi Report is presented to the public in the hope of providing a contribution to the struggle for democratic governance based on human rights and the rule of law. Gezi Legal Monitoring Group 17

RAPPORT DES MANIFESTATIONS DE GEZI (La Turquie entre la Démocratie et le totalitarisme) Nous sommes le groupe des observateurs juridiques de GEZI. Nous avons établi le rapport portant sur les manifestations de Gezi nommé La Turquie sur la balance de la Démocratie et du totalitarisme. Les académiciens, les avocats, l Union des barreaux de la Turquie, la Chambre des médecins d Istanbul, la Chambre des ingénieurs, DISK, les chambres des métiers et les organisations de la société civile ainsi que de nombreuses autres personnes ont contribué à la réalisation de ce rapport qui aborde les nombreux aspects des événements. Le rapport a pour objectif de trouver des solutions pour la démocratisation du pays, à la suite de l observation, du début jusqu à aujourd hui, des événements étendus sur un laps de temps d un an et demi, sous l angle des règles de droit et à partir des illustrations des pratiques anti-juridiques, de la violation des droits, des tendances totalitariste du régime et pour partager les informations sur le processus juridique. Le mouvement protestataire de Gezi a commencé en été 2013 comme un projet de défense de l environnement à la suite du projet de destruction du Gezi Parki, et s est transformé en mouvement d opposition populaire de masse, soutenu par les revendications politiques des différentes catégories de souches de la population. Cette opposition a fait l objet d une oppression violente du gouvernement en donnant lieu à la violation constante des droits et libertés fondamentaux, du détachement des valeurs d un Etat de droit et de la démocratie, en générant 18

GEZİ RAPORU (Demokrasi ve totalitarizm sarkacındaki Türkiye) une atmosphère où toutes les opinions contraires ont été considérées comme un délit ou crime. Les revendications de démocratie et de liberté exprimées par des manifestants pacifistes ont été qualifiées de tentative de coup d Etat et, ces accusations ont été introduites dans les réquisitions du Ministère Public. Ces événements ainsi que les autres ayant eu lieu par la suite sont révélateurs de l avancement vers un régime totalitaire. Le rapport a analysé le processus de Gezi sous différents angles et a effectué des constats visés ci-dessus. Le mouvement Gezi représente l opposition populaire ayant fait surface et structuré par la politique d oppression du gouvernement en place. Les principaux raisons de la naissance du mouvement Gezi étaient la protection de l environnement, les libertés individuelles, le respect de la vie privée, la condamnation d une politique prenant comme objet le corps des femmes, de contester la volonté de rendre le peuple plus conservateur et la violence policière. Cependant, le gouvernement a jugé ces revendications comme une atteinte à l unité de la nation, une apologie du coup d Etat et de complots. Cette position et les affirmations du gouvernement ne sont pas admissibles. A la lumière de la Constitution et des droits internationaux des hommes, les protestations de Gezi représente un mouvement pacifiste. L interdiction systématique et l oppression de manifestations sont contraires à la Constitution et aux règles de droit puisqu il y a violation du droit de se réunir et de manifestation. Dans ce processus, la liberté d expression individuelle, la liberté de la presse et la liberté des académiciens ont été restreintes et de nombreuses personnes ont été licenciés ou d autres ont fait l objet de procès. Comme les exemples d enquêtes et de procès décrits dans le rapport, les personnes qui ont utilisé leur droit de manifester d une manière pacifiste, sur les sujets qui intéressent tous les citoyens et tout le pays, ont fait l objet de poursuites, certains d entre eux ont été accusés de délits politiques et autres délits graves. L utilisation non nécessaire ainsi que disproportionnée de la force et de la violence a coûté la vie à de nombreuses per- 19

GEZİ RAPORU (Demokrasi ve totalitarizm sarkacındaki Türkiye) sonnes, d autres ont été blessés et sont handicapés. De plus, les crimes et délits ainsi que la violation des droits commis n ont pas été poursuivis de façon effective, les agents publics responsables des faits n ont pas été jugés et sanctionnés. L impunité est devenue la règle, la répression est devenue une exception. Les droits d expression et de manifestation ont fait l objet de dispositions restrictives afin d éviter la résurrection du mouvement de contestation populaire. Alors que le champ des libertés a été restreint, les compétences des forces de l ordre sont élargies dans le cadre des nouvelles dispositions législatives de sécurité intérieure. Nous vous soumettons avec tout notre respect le rapport de Gezi, ayant pour objectif de contribuer et de renforcer le combat pour le respect des droits de l homme, ainsi que la mise en place d un régime démocratique attaché à un Etat de droit. Groupe d observateurs juridiques de Gezi 20

2013 Yazı toplumsal ve siyasal olayları üzerine yoğunlaşmakta olan Gezi Raporu, hukuki bakımından 2014 Türkiyesinin görünümünü de yansıtmaktadır. Bu nedenle Rapor, Türkiye nin genel görünümü: hukuk/devlet ve toplum başlıklı bir giriş bölümü ile başlamaktadır. Genel giriş ışığında hazırlanan Rapor, 6 bölümden oluşmaktadır: I- Gezi Parkı nı sahipleniş ve toplumsal muhalefeti besleyen süreç, II- Gezi yi sahiplenen toplumsal katmanların genel görünümü, III- Polis şiddeti ve sonuçlarına göre yapılan soruşturmalar, IV- Gezi Eylemleri Süresince Yaşanan Hak İhlalleri, V- Gezi, Polis Şiddeti ve Cezasızlık, VI- Gezi olayları sonrasında mevzuatta yapılan otoriter değişiklikler Değerlendirme ve öneriler 21

GİRİŞ TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM Genel görünüm, Türkiye nin uluslararası yükümlülükleri ışığında anayasal düzen ve uygulanması çerçevesinde ortaya konacak. Bu konuda, insan hakları bakımından iki öngözlem yapılabilir: Uluslararası yükümlülükler, 1940 lı yıllardan 2010 lu yıllara kadar sürekli bir biçimde artmış bulunmaktadır. Anayasal düzlemde de 1987 den 2010 a kadar önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. 2013 ve 2014 Türkiyesinde tanık olunan uygulamalar ise, devlet ve toplum ilişkisinde derin ayrışmalara işaret etmektedir. Öne çıkan siyaset tarzı, değinilen kazanımları ve hukuku askıya alma eşiğine varabilmiştir. Giriş niteliğindeki gözlemlerde, uluslararası yükümlülükler bakımından İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi (İHAS), iç düzen bakımından ise, Anayasa eksen alınacaktır. I. ÇOĞUNLUKÇU ANLAYIŞ VE SONUÇLARI İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi (İHAS), Türkiye tarafından 60 yıl önce onaylandığı halde, 2013 ve 2014 yıllarında, insan haklarının durumu, demokrasinin düzeyi bakımından da fikir vermektedir. Demokrasiler kulübü olarak adlandırılan 23

TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM Avrupa Konseyi üyesi olduğu halde Türkiye de demokrasi, çoğunluğun yönetme hakkı, -son on yılda izlenen yasama politikası bakımından- çoğunluğun iktidarını pekiştirmek için dilediği gibi kural koyma ve düzenleme yapma yetkisine dönüşebiliyor. Bunun nedeni, seçim yoluyla elde edilen çoğunluk ile milli irade arasında kurulan bağın, hukuku ikinci plana geçirebilmesi; milli irade adına kutsanan görüş ve değerlerin sonuçta tek bir kişinin iradesine indirgenebilmesidir. Bunun ise, iki çelişkili sonucu var: Süreklilikte tezat: Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) çoğunluğu yoluyla Hükümet istikrarı sağlanmış olsa da, siyasal istikrarsızlık süreklilik taşımaktadır. Koalisyon tezadı: On iki yıldır çoğunluğa sahip parti yöneticileri, koalisyon hükümetlerine karşı tavırlarını her vesile ile dile getirdi. Ne var ki, siyasal ve hukuki koalisyonları sürekli kötüleme söyleminin bir başka koalisyon için örtü işlevi gördüğü günışığına çıktı: Mezhep/tarikat temelinde ittifak 1. Kutsanan milli irade, demokrasinin çoğunlukçu anlayışına bile yabancılaşmış bulunuyor. Neden? Bunun yanıtı, hukukdemokrasi ilişkisinde araştırılabilir. O nedenle, hukukun süreçteki yerine göz atmakta yarar var. Hukuku demokrasi üretir (hukuk da demokrasiyi yeniden üretmeli, ilerletmeli ve beslemelidir): fikir, müzakere ve çoğunluk sıralamasıyla. Yürürlüğe konan yasalar, (sadece sayısal çoğunluğa sahip olan grubun ve/ya liderin ortaya koyduğu irade olmayıp), Anayasa, uluslararası hukuk, hukukun genel ilkeleri ve kazanılmış haklar bütününde ancak meşru ve bağlayıcı hukuk kuralı olma özelliğini yansıtır. 1 AK Parti Hükümeti ve Gülen Cemaati arasındaki ittifakı, 17 ve 25 Aralık 2013 te ortaya çıkarılan rüşvet ve yolsuzluk dosyaları sonucu çatışmaya dönüşmüştür. Eski iki müttefik arasındaki hukuki ve fiili bu güç çatışması, günümüzde de devam etmektedir. 24

TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM Hangisi olursa olsun, hukuk devletinde, kural bir kez konduktan sonra, -kuralı koyanlar dâhil- uyma yükümlülüğü altına girer. Buna karşılık, son on yıl Türkiyesindeki baskın eğilim, hukuku sayısal çoğunluğa sahip grup yöneticilerinin iradesine tabi kılma yönünde oldu. Böylece, hukuk ve demokrasinin birbirini tamamlama özelliği, yerini çoğu zaman çatışmaya bıraktı. Yasalar ve kanun hükmünde kararnameler (KHK) yoluyla, yerel ve çevresel yetkiler giderek merkeze aktarıldı; merkezde ise, tek kişi üzerinde yoğunlaştırıldı. Bunun sonucu olarak, tek kişinin iradesi, kimi zaman, milli irade söylemiyle meşru kılınmaya çalışıldı. II. ÇOĞULCU TOPLUM: DEMOKRASININ ALTYAPISI OLARAK İNSAN HAKLARI Türkiye nin tarihsel mirasını sürekli aşındıran ve tüketen politik tercih ve uygulamalar, insan hakları anlayışının yansıması olarak görülebilir. İlişkilere göre insan hakları yelpazesinde, birey özgürlükleri ve toplu hakların kullanımı ciddi baskılar altında olduğu gibi, sosyo-mesleki bağlamda kullanılan hak ve özgürlükler de sürekli ihlal edilebiliyor. Çevresel değer ve haklar ise, kıta Avrupası hukuk kurallarının olanak vermediği derecede, bir tür vahşi kapitalizm mantık ve uygulamasının konusu olabilmektedir. A) Avrupa Sözleşmesi ve anayasal düzen İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi nde (İHAS) demokratik toplum, haklar güvencesi olarak yer almakta. Demokratik toplum ölçütü, 2001 değişikliği ile Anayasa da maksimum standart eşiğine ulaşmış bulunuyor. Nasıl? Bu ölçüte üç ölçüt daha eklenmek suretiyle: demokratik toplum artı laik cumhuriyet, ölçülülük ve hakkın özü (md.13). Bunların ayrı ayrı ve birlikte uygulanması, anayasal özgürlük ve haklar için gelişkin (veya pekiştirilmiş) güvenceler zinciri oluşturur. 25

TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM Madde 13 ün, sınırlamalara ilişkin altyapısı da kayda değer: yasallık, anayasal nedensellik ilkesi ve anayasanın sözüne ve özüne uygun olma gereği. Bu maddenin muhatabı kim? Madde 13 ün gerekleri, yasama, yargı ve yürütme olmak üzere, devletin bütün organları için bağlayıcı özellik taşımakta. Bu nedenle, sadece madde 13 ün amacına uygun olarak uygulanması bile, 1982 Anayasasının haklar lehine- başkalaşımı (metamorfozu) sonucunu yaratır 2. Avrupa Mahkemesi nin gerek demokratik toplumun kurucu öğeleri olarak kullandığı kavramlar, gerekse sınırlama ölçütleri, giderek iç hukuka yansımaktadır. Özellikle bireysel başvuru neticesi verilen Anayasa Mahkemesi (AYM) kararları, çifte boyutlu: Bir yandan; insan hakları Avrupa hukuku ile özgürlükler anayasa hukukunu buluşturuyor; Sözleşme yi iç hukukta doğrudan uygulama yolunu pekiştiriyor. Öte yandan; medeni ve ceza hukuku gibi değişik hukuk dallarını anayasalaştırıyor. Bu süreç, ceza mahkemelerine, hukuk ve idare mahkemelerine, hak ve özgürlüklere ilişkin Anayasa maddelerini doğrudan uygulama gereğini hatırlatıyor. Bunun anlamı şu: yargı makamları, Anayasa nın hem 13. maddesini, hem de ilgili maddelerini uygulama ve yorumlama yükümlülüğü ile karşı karşıyadır. B) Siyaset ve uygulama: Avrupa ile derin ayrışma Standartlar, bir yandan, Anayasa ve İHAS gibi normatif düzenlemeler tarafından, öte yandan, bu kuralların uygulanma- 2 Gerçekten, 1982 Anayasası, 1987 den 2010 a kadar yapılan değişiklikler sonucu, hak ve özgürlükler rejimi ve bunun devlet organları için yarattığı olumlu yükümlülükler bakımından başkalaşmış bulunmaktadır. Bkz. İ. Ö. Kaboğlu, Değişmeyen Anayasa Hükümlerinin Değişimi, 1982 Anayasası nın 30. Yıl Bilançosu, (Ed. Nihan Yancı Özalp/Sinem Şirin), XII Levha, Şubat 2014 İstanbul, s.1-12. 26

TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM sını denetleyen organlar olarak AYM ve İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (İHAM) kararları ile belirlenmiş olsa da, başta yürütme gelmek üzere, siyasal karar mercileri, belirlenen insan hakları standartlarına yabancı hale gelebiliyor. Sadece yürütmeye bağlı makamlar değil, üniversiteler gibi göreceli de olsa- siyasal merciler karşısında özerk kurumlar, hukuka aykırı eylem ve işlem tesis edebiliyor. Demokratik muhalefet bağlamında, düşünce, ifade özgürlüğü ve toplu özgürlüklere karşı tavırlar, sadece haklar algısı üzerine değil, hukuk-siyaset çelişkisi konusunda da kaygı verici malzemeler sunuyor. AYM kararları ve İHAM kararları, yorum yöntemleri bakımından, özellikle bireysel başvuru kararlarıyla, birbirine yaklaşması 3 beklenirken, siyasal makamların İHAM kararlarına karşı direncinde azalma görülmüyor. Bu direnç, İHAM kararlarının gereğinin yerine getirilmemesi eşiğine kadar varabiliyor. Örnek olarak belirtilecek olursa, zorunlu din eğitimi kararı 4 ve kimliklerde din hanesi kararı 5 üzerinden yıllar geçtiği halde, uygulanmadığı gibi uygulama yönünde de bir irade beyanı bulunmamaktadır. İHAM, yasama seçimleri için öngörülen % 10 barajı Avrupa standartlarının üstünde bulduğu halde 6, bunu düşürmek bir yana, sorunun AYM önüne gelmiş olmasına bile tepki gösteriliyor. 1. Yargı: İfade özgürlüğünün sınırı ne? Yargı mensupları da, yargı organlarının karşı karşıya bulunduğu sorunları eleştirel bir bakış açısıyla kamuoyu önünde ifade edebilirler. Ne var ki, Anayasa ya aykırı yasa ve uygulamaları, yargı kararlarını uygulamayan politikacıları eleştiren yargı mensupları ve özellikle yüksek mahkeme başkanları, yürütme organınınen üst düzey sorumluları tarafından cüppe 3 4 5 6 Konuyla ilgili ayrıntılı irdelemeler için bkz. Anayasa ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi, (ed. Sibel İnceoğlu), Avrupa Konseyi, 2013. İHAM, Hasan ve Eylem Zengin c. Türkiye, 09.10.2007, (nihai karar: 09/01/2008). İHAM, Sinan Işık c. Türkiye, 02.02.2010. Seçim barajı konusunda İHAM kararı için bkz. İHAM, Yumak et Sadak c. Turquie, 30.01.2007. 27

TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM çıkarma ya ve siyaset yapmaya davet edilebiliyor 7. Başka bir anlatımla, ifade özgürlüğü, bazen yargı bağımsızlığını savunmak için bile çok görülebiliyor. 2. Toplantı ve gösteri özgürlüğü: yasak yoluyla kamu düzeni Yürütme makamları, gösteri ve yürüyüş olarak toplu özgürlükleri kullananların demokratik muhalefetine sürekli tepki göstermekle yetinmeyip, onları da, zaman zaman siyasal arenaya davet ediyorlar. Böyle bir siyasal tepki, hak ve özgürlük özneleri için idari ve siyasal yaptırımlar zincirine dönüşebiliyor. Bir yandan, toplantı ve gösteri yürüyüşleri yoluyla demokratik muhalefet haklarını kullananlara çok yönlü yaptırım uygulanırken; öte yandan, meydanları siyasal arena olarak algılama eğilimi baskın gelebiliyor. Bu yöndeki tavır ve uygulamalar, sivil toplumun inkârı ve toplumun depolitizasyonu anlamına gelmektedir. Toplu özgürlükleri kullananlar, marjinal gruplar olarak dışlanıyor; siyasal ve kamusal makamları alkışlayanlar ise, makbul yurttaş olarak görülüyor. Özellikle, doğa ve çevreyi yıkıcı işlem ve eylemlere karşı çıkanlar, hain, satılmış, uluslararası lobilerin uşağı, darbeci şeklinde siyasal sloganlarla itham edilebilmektedir. Aslında, sözkonusu olan, anayasal denge ve denetleme düzeneğinin göremediği işlevin, toplu özgürlükler yoluyla, farklı toplumsal sınıf ve katmanlarca yerine getirilmeye çalışılmasıdır. Bunu engellemek için kamu güvenliği adına alınan önlemler, kamu düzeni ni, Avrupa Mahkemesi nin nitelemesinin tam tersine, özgürlüklerin kullanılmadığı bir ortama dönüştürebiliyor. Direnme hakkı, özellikle çevresel haklarda, yaşam mekânlarını ve ekosistemi bozucu-yokedici uygulamalara karşı, kırsal ve kentsel mekânlarda meşru bir zemine dayanıyor. 7 Böyle bir tavır, yürütme içinde yer alan siyasal zevatın erkler ayrılığına bakışının hayli sorunlu olduğunun bir göstergesidir. 28

TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM 3. Seçim: çoğulcu demokrasi inkârı için kılıç mı? Büyük kamusal toplantılar sırasında iktidar ve muhalefet için alınan önlemler, birbiriyle tersi anlamında- buluşabiliyor: Muhalif grupların veya 1 Mayıs ta emekçi sınıfların düzenledikleri toplantıları engellemek için yollar kesiliyor; ulaşım askıya alınıyor; seyahat engelleniyor 8. Buna karşılık, çoğunluk partisi lideri tarafından düzenlenen toplantı yerine ulaşım kanallarını etkili kılmak için ulaşım vasıtaları halka kapatılabiliyor 9. Mesela, 1 Mayıs anmasına Taksim Meydanı nın kapatılması, başta İHAM, kararına 10 olmak üzere, Anayasa madde 13 ve 34 e açıkça aykırıdır. Taksim yasağında o denli uzağa gidilmiştir ki, toplantı öncesi basın açıklamaları bile engellenmiştir. Meydan, mahkeme kararlarına rağmen başkalaştırılmış; toplanma ve gösteri özgürlüğünün kullanılmasının engellenmesi amacıyla olağandışı önlemler alınmıştır 11. Bu ortam ve koşullarda, özgürlüğü kullanmanın bedeli çok ağır olabilmektedir; çünkü alınan önlemler ve resmi makamların tasarruf ve eylemleri, özgürlük özneleri açısından bir tür kümülatif (birlikte) yaptırıma dönüşebilmektedir: Kullandırtmama: yolları kesme, ulaşım araçlarını durdurma, katılımcıları seyahat halinde alıkoyma, Alana sokulmama: bunun için kolluk güçlerinin şiddet içeren yoğun önlemler alması. 8 9 10 11 1 Mayıs 2014 ü Taksim de anmak için günlerce öncesinden alınan önlemler; Gezi meydanına halktan kalabalıkların toplanmaması için alınan önlemler, özellikle belirtilmelidir. Gezi rövanşı olarak çoğunluk partisi lideri tarafından yapılan Kazlıçeşme toplantısı ), Oysa, Gezi olayları, siyaset bilimi diliyle sivil ve demokratik bir kırılma olarak görülebilir. İHAM, DİSK ve KESK c. Turkey, 27.11.2012. Bunun yasal zemini, 12 Eylül dönemi mevzuatına göre özgürlükler için tehlikeli bir düzenleme ile hazırlanmıştır. Bkz. Temel Hak ve Hürriyetlerin Geliştirilmesi Amacıyla Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, (Kanun no:6529, ka.ta.: 02/03/2014). 29

TÜRKİYE NİN GENEL GÖRÜNÜMÜ: HUKUK/DEVLET VE TOPLUM Dağıtma, su sıkma, gaz sıkma, gaz bombası atma: Bunlardan sadece, göstericiler değil, mahalle sakinleri ve gösterilerle hiç ilgisi olmayan insanlar da mağdur olmaktadır. Yaralama ve öldürme: Kolluk güçlerince biber gazı ve kapsüllerinin rastgele ve yoğun biçimde kullanılması, ağır yaralanma ve ölümlere yol açabilmektedir. Toplantıya katılan eğer bir kamu görevlisi ise, soruşturma ve görevden çıkarmaya kadar ağır yaptırıma tabi olabilmektedir. Hekimlere görev soruşturması ve Gezi ye tıbbi hizmet götüren hekimlere yaptırım; yine, Gezi ye destek veren kamu görevlilerine yaptırım. Bu süreçte, konusu suç teşkil eden emir hükmü, en çok ihlal edilen Anayasa maddesi olmuştur. Kanunsuz emir uygulaması devamlı hale geldiği için Anayasa madde 137, sürekli ihlal edilmiştir. Bunun sonucu, -ihlal edenlere yaptırım uygulanmadığı için- cezasızlık olmuştur. Toplu davalar, suç işleyen kamu görevlilerine karşı değil, daha çok toplanma ve gösteri yürüyüşü öznelerine karşı açılmıştır. III. YARGI VE DEMOKRASİ Yargı bağımsızlığı, 4 aşamalı bir düzenleme ile anayasal güvence alına alınmış bulunuyor (Anayasa, md.138): Karar süreci bakımından, hâkimlerin, kararlarında uymak zorunda oldukları kurallar sırası şudur: Anayasa, kanun, hukuk. Genel yasak (dış etken): Yargı yetkisinin kullanımında dışarıdan mutlak müdahale yasağı. TBMM açısından: Görülmekte olan davaya ilişkin mutlak yasak sözkonusudur. Yasama, yürütme ve idare açısından: Yargı kararlarına uyma ve gereklerini yerine getirme zorunluluğu. 30