Otizmli Çocuklara Yönelik Etkileşime Dayalı Sistem Tasarımı Esra AKINEDEN Bilişim Enstitüsü, Gazi Üniversitesi, Ankara, Türkiye e.akineden@gmail.com Doç.Dr. Suat Özdemir Bilgisayar Mühendisliği, Gazi Üniversitesi, Ankara, Türkiye suatozdemir@gazi.edu.tr Özet Otizm, doğuştan gelen, ırk, etnik köken ve sosyoekonomik yapı gözetmeksizin, her toplumda ortaya çıkabilen nörogelişimsel bir bozukluktur. Otistik çocuklar odaklanma problemlerinden dolayı öğrenmede güçlük ve mantıksal ilişki kurmada sorunlar yaşarlar. Otistik çocukların öğrenmede en çok zorlandıkları nokta dil gelişiminde kavram öğrenmedir. Normal çocuklara nazaran eğitim öğretimde çok daha özel yöntemlere ihtiyaç duyarlar. Teknolojideki gelişmeler onlara çeşitli yeterliliklerin kazandırılmasında son derece önemlidir. Bu çalışmada, otistik bireylerin okuma ve yazma becerilerini geliştirmeye yönelik tasarlanan android uygulama ve içeriğinden bahsedilmiştir. Anahtar Kelimeler Otizm, uygulama Android işletim sistemi, mobil Abstract Autism is a neurodevelopmental disorder which is innate and be able to occur in every society regardless of race, ethnic origin, socio-economic status. Autistic children have trouble with challenges such as difficulties in learning and inability of logical relationships due to focus problems. The most difficult thing of autistic children's learning is to learn concepts in language development. They need so much more special methods in education and training in compared to normal children. Advances in technology are extremely important in giving them a variety of qualifications. In this study, the android application and its content designed to improve reading and writing skills in autistic individuals are mentioned. Keywords Autism, Android operating system, mobile applications. I. GİRİŞ Otizm yaşamın erken dönemlerinde başlayan ve yaşam boyu süren karşılıklı sosyal etkileşim ve iletişim becerilerinde yetersizlik, bilişsel gelişmede gecikme, basmakalıp davranışlar ve kısıtlı ilgi alanı ile karakterize nöropsikiyatrik bir bozukluktur [1,2]. Otizm sadece otistik bireyi değil, ailesini, eğitimcilerini, içinde yasadığı sosyal çevreyi de etkileyen bir bozukluktur [3]. Teşhis ve tedavi yöntemlerinin gelişmesi, ebeveynlerin çocuk gelişimi konusunda daha bilgili ve hassas olmaları, çocuk psikiyatrisindeki gelişmeler, tespit edilen otizm vakalarında da bir artış görülmesine neden olmuştur. Bu da beraberinde, otistik bireylerin tedavi ve eğitim ihtiyaçlarının karşılanması, sosyal çevreyle bütünleşebilmelerinin sağlanması, devlet desteği, istihdam edilebilirlikleri gibi pek çok sorunu gündeme taşımıştır. Otizmin en sık görüldüğü ülkelerin başında Amerika Birleşik Devletleri (ABD) gelmektedir. Dolayısıyla en kapsamlı araştırmalar ABD tarafından yapılmaktadır. Centre for Disease Control and Prevention (CDC) (Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi), ebeveynlerin, eğitimcilerin ve ilgili grupların yararlanabilmeleri için, gelişim bozukluğu olan okul çağı çocuk nüfusunu baz alarak araştırmalar gerçekleştirmektedir. 2014 raporuna göre ABD de her 68 çocuktan birinde otizm görülmektedir. Ülkemizde ise sağlıklı istatistikler olmaması nedeniyle, Otizm Platformu 2013 verilerine göre 1/150 oranı temel alınarak tüm ülke nüfusu içinde yaklaşık 450.000 otizmli birey olduğu tahmin edilmektedir. Otizmli her bireyin otizm derecesi birbirinden farklıdır. Her bir çocuk için, otizme değil, otistik çocuğun kişisel özelliklerine dayalı, Bireysel Eğitim Programı hazırlanması uygundur [4]. Otizmli bireylerin çoğunda otizme zeka geriliği de eşlik etmektedir. Normal bir bireyin nörogelişimsel sürecinde mantık, çıkarım, kendini motive edebilme gibi yetiler mevcutken otizmli bireyler için aynı şey söylenemez. Dil gelişimi sürecinde ne kadar çok sözcük ve bu sözcüklerin karşılıklarını bilirlerse adaptasyonları o kadar kolay olacaktır. Dolayısıyla eğitim sürecinde oldukça fazla çabaya ihtiyaç vardır. Normal bireyler öğrenme sürecinde mantık ve çıkarım mekanizması sayesinde ilerlemenin nasıl devam edebileceğini tahmin edip ona göre bir yol izleyebilir. Ancak Şekil 1. de görüldüğü üzere otistik bireylerde tüm adımlar tek tek öğretilmelidir. Şekil 1. Normal bireylerin ve otistik bireylerin öğrenme süreci
Günümüzde mobil uygulamalar eğitim, sağlık ve eğlence başta olmak üzere hayatın her alanında kullanılmaktadır. Otizmli bireyler için de bilgisayar destekli eğitim önem kazanmıştır. Otizmli bireyler canlı varlıklarla iletişimden çok cansız varlıklarla iletişimi tercih ederler. Bilgisayar ve tablet gibi teknolojik cihazlar sesli ve görüntülü uygulamalarla otizmli bireylerin gelişimine oldukça fayda sağlamaktadır. Otizmli bireylerin çevreye uyum sağlama sürecine yardımcı olmaktadır. Teknoloji tabanlı uygulamalar sayesinde, özel eğitime ihtiyaç duyan öğrenciler aile ortamında öğrenilmesi zor, maddi güç veya emek gerektiren konuları daha kolay öğrenme fırsatı bulabilmektedirler [5]. Bilgisayar, her bir öğrencinin bireysel özelliklerine, hızına, öğrenme seviyesine uygun yazılımlarla çocukların eğitimlerini desteklemektedir[6]. Otizm; bilişsel yetersizliklerin yanı sıra, sosyal ilişki kurma, iletişim becerileri ve yaratıcı etkinliklerdeki yetersizlikler ile de tanımlanmaktadır. Otizmin bir özelliği de çocuğun çevresindeki aynılığı koruma isteğidir. Ayrıca otistik çocuklar bir etkinliği defalarca tekrarlayarak bir ardışıklık tekrarı geliştirmektedirler. Bilgisayarlar, insanlara göre daha çok aynılığı koruyan araç-gereçlerdir. Otistik çocukların, insanlara nazaran iletişimde mekanik objeleri tercihlerinin nedeni de budur. Buna bağlı olarak otistik çocuklarda bilgisayar kullanımında; onların mekanik objelere olan ilgilerinden yararlanılabilir. Pişkin, otistik çocuklara kavram öğretimi için bilgisayarı kullanmıştır. 5 8 yaş grubu on otistik çocuk ile yaptığı çalışmada, otistik çocukların bazı kavramları kazanmasında, bilgisayar ile çalışan deneklerin başarısının diğer gruptakilere nazaran daha yüksek olduğunu belirtmektedir [7]. Jordan, otistik çocuklarda bilgisayar destekli eğitimin faydalarını aşağıdaki şekilde listelemektedir; a) Bilgisayarlar çocuğun üzerinde aşırı baskı kurmadan ya da zorlama olmadan tutarlılık, düzenlilik, işe yararlılık uyarılma istekliliği sağlanmaktadırlar ve çocuğa öğrenme durumunu kontrol etme olanağı vermektedir. b) Yapılandırılmış bilgisayar programları, otistik çocukların pratikler ya da yeterli deneyimler aracılığı ile aşırı uyarıcı seçiciliğinin üstesinden gelmesinde yardımcıdırlar. c) Konuşmada ses ayırıcısının kullanımı, sözel dilin kazanılmasında benzer bir strateji sağlamaktadır. d) Birden fazla giriş-çıkış araçları çocuğun gelişimine adapte edilebilir (Örneğin dokunmatik ekran, joystick vb ) e) Bilgisayar ses ayırıcısı; görsel olarak dilin sunulması ya da sembol sistemlerinin kullanılması aracılığıyla konuşma dilini geliştiremeyen çocuklar için karşılıklı iletişim anlamını taşımaktadır [8]. Özel eğitimdeki okuma-yazma becerilerini geliştirmek için Amatel, Oliveira, Barreiro ve FrBre (2003) bir bilgisayar oyunu geliştirmişlerdir (Amatel F. vd., 2003). Bu araştırmaya göre; nicelik ve nitelik kavramlarını tanımlamak ve günlük kelimelerin tanımlanması öğretilmesi için özel eğitim gören çocuklara geliştirilen bu oyun ile eğitim verilmiştir. Oyunda, 5. sütunda bir resim verilmiş ve çocuğun ilk 4 sütundan kelimeler türeterek resimde yer alan nesnenin ne olduğunu yazması istenmiştir. Özel eğitim gören çocuklara öğretilmek istenen hedef davranışlar başarı ile öğretilmiş ve bilgisayarda yapılan etkinliklerin öğrenciler tarafından etkili ve heyecan verici bulunduğu tespit edilmiştir (Bayram, 2008) [9]. 2014 yılında The Social Exprees otizmli çocukların sosyal öğrenme zorluklarını yenmelerine yardımcı olmak, hafızalarını güçlendirmek amaçlı etkileşimli animasyon özellikleri olan bir oyun geliştirilmiştir. (http://thesocialexpress.com/) II. MOBİL UYGULAMALAR Mobil uygulamalar; otizmli çocuklarda sosyal, küçük kas, dil ve iletişim gelişimleri, açısından büyük fayda sağlar. Ayrıca otizmli bireylerin zaman zaman geçirdikleri nöbetlerde azalma gibi faydaları vardır. Tablet gibi dokunmatik ekranlar, simgelerin kaydırılması gibi özellikleri ile otizmli bireylerin kullanımına çok uygundur. Hecelemeyi, saymayı, çizim yapmayı, yap-boz yapmayı, resimleri hatırlamayı ve daha fazlasını öğretmek üzere tasarlanan uygulamalar otizmli bireylerin sıkılmadan öğrenebileceği her uygulama sonunda aynı pekiştireçleri alabilecekleri etkili öğrenimler sağlamaktadır. Otizmli bireylerin duygu ve düşüncelerini yetişkinlere iletebilecekleri uygulamalar mevcuttur. Mobil cihazların klavye ve fare kullanan bir dizüstü bilgisayarın ötesinde, otistik çocukların ara yüz üzerinde doğrudan kontrolü olmasına izin vermesi, daha ucuz, daha hızlı, daha çok yönlü, daha kullanıcı dostu, daha kolay taşınabilir olması avantajları arasında sayılabilir. Mobil uygulamaları otizmli çocuklar için cazip kılan sebeplerden biri de her insan aynı durumda farklı tepkiler verebilirken otistik çocukların ekrana dokunduklarında veya kaydırdıklarında ne beklemeleri gerektiğini bilmeleridir. Ayrıca çizim gibi motor becerisi gerektiren aktiviteler dokunmatik ekranlarla çok daha kolay yapılabilmektedir. Bazı uygulamaların, özellikle eğlenceli grafikleri kelimelerle ve eylemlerle eşleştiren otizmli çocuk gerçek hayatta nesne ya da olayla karşılaştığında zihinde daha kolay canlandırabilmektedir. ipad'de örneğin, el yıkama ile ilgili adım adım bir kılavuz izlediğinde gerçek hayatta ne yapacağını öngörebilmektedir. Bu çalışmada ilk defa otistik bireylerin okuma yazma becerisi kazanmalarına yönelik geliştirilen android tabanlı mobil uygulama anlatılmaktadır. Çalışmada otistik çocukların çizgi eğitiminden başlamak üzere harf, hece, sözcük ve cümle öğretimine yer verilmiştir. III. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Avrupa ve Amerika'da ipad uygulamaları gibi mobil uygulamalar otizm tedavisinde ve eğitiminde yoğun olarak kullanılırken, maalesef Türkiye'de ebeveynler ve eğitim kurumları bu konuda çok geridedir. Engelsiz Bilişim 2013 Sempozyumu Sonuç Bildirisinde de (10-12 Eylül 2013) Görme engellilere yönelik birçok teknoloji ve yazılım söz konusuyken otizmli bireyler, zihinsel engelliler, işitme engelli bireyler gibi farklı engelli gruplarında aynı durumdan bahsetmek zordur. Bu engelli grupları için de yeni teknoloji ve yazılımlara ihtiyaç bulunmaktadır. Bu alanlarda ki
çalışmaların özel olarak teşvik edilmesi gerekmektedir. şeklinde değerlendirme yapılmıştır. Ülkemizde Tohum Otizm Vakfı tarafından geliştirilmiş mobil uygulamalar mevcuttur. Bu uygulamalar ile otizmli bireylere kavram öğrenme gibi konularda öğretim yapılabilmektedir. Şekil 5. Otistik bireyler için android bir uygulama-3 Şekil 2. Tohum Otizm Vakfı nın geliştirdiği uygulama İletişim kurmakta zorluk çeken otizmli bir birey için ekrana dokunarak duygusunu ifade edebileceği, sipariş verebileceği ve alfabe öğrenebileceği uygulamalar geliştirilmiştir. IV. OTİZMLİ ÇOCUKLARA YÖNELİK, ETKİLEŞİME DAYALI, ANDROİD TABANLI, OKUMA YAZMA EĞİTİMİ Uygulama android tabanlı bir uygulamadır. Uygulama video ve görsel materyallerle desteklenmiştir. Videolar Adobe Flash ortamında oluşturulmuştur. Öğretim boyunca öğrenciye önce sesli video ile nasıl çizileceği-yazılacağı gösterilmiş sonrasında kendisinin çizim ekranında çizmesi-yazması istenmiştir. A. Çizgi Eğitimi Otizmli bir bireyden bir çizgi çizmesi istendiğinde bunu algılaması oldukça zordur. 2 metre uzunluğundaki bir masaya boydan boya çizgi çizebilmektedir. Sınırlarının ve başlangıç noktasının belirtildiği çizim alanı oluşturulmuştur. Şekil 6. Çizgi eğitimi-1 Önce kılavuzlu düşük opacityli ekranda çizmesi istenmiş, sonrasında kesik çizgi kılavuzlu ekranda çizmesi istenmiştir. Başarılı olan öğrenci kılavuzsuz ekrana geçiş yapar. Şekil 3. Otistik bireyler için android bir uygulama-1 Şekil 7. Çizgi eğitimi-2 Şekil 4. Otistik bireyler için android bir uygulama-2
Şekil 8. Çizgi eğitimi-3 Şekil 12. Harf eğitimi-3 Şekil 9. Çizgi eğitimi-4 B. Harf Eğitimi Geliştirilen harf eğitiminde elat sistemi kullanılmıştır. Şekil 13. Harf eğitimi-4 Aktivite kısmında öğrenciye ilgili harfle ilgili soru sorulup doğru cevabı tıklaması, göstermesi istenmiştir. Şekil 10. Harf eğitimi-1 Her harf için video gösterimi çizimler ve aktivite kullanılmıştır. Şekil 14. Harf eğitimi soru bölümü-1 Şekil 11. Harf eğitimi-2 Şekil 15. Harf eğitimi soru bölümü-2 Cevabı bilemediğinde Bilemedin tekrar denemelisin! şeklinde dönüt verilmiştir.
D. Cümle Eğitimi Son olarak Ses, harf, hece ve sözcük çalışmalarından sonra cümle öğretimine geçilmiştir. Şekil 16. Harf eğitimi soru bölümü-3 Doğru cevabı bildiğinde alkış sesi eşliğinde Aferin sana denilmiştir. Şekil 17. Harf eğitimi soru bölümü-4 C. Harf ve Sözcük Eğitimi At sesini çıkaran otizmli çocuk at diyebilmekte ancak bunun anlamını bilmemektedir. Heceleme ile birlikte resimli kelimeler öğretilmelidir. Şekil 18. Harf ve sözcük eğitimi-1 V. SONUÇ Bu çalışmada otizmli bireylerin kolay ve kalıcı öğrenmelerini sağlamak amaçlı araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalar neticesinde aşağıdaki sonuçlara varılmıştır: İletişim tüm otistik bireyler için en büyük problemdir. Otistik bireyler ne kadar çok sözcük ve anlamını bilirse o derecede daha iyi iletişim kurabilmektedir. Okuma-yazma bilen otistik birey daha çok sözcük ve anlam öğrenebilir. Okuma-yazma öğrenmede ilgi çekici materyaller kullanılmalıdır. Mobil uygulamalar buna en iyi örnektir. Otistik bireyin uygulama ile etkileşim halinde olması öğrenme düzeyini arttırmıştır. Al sözcüğünün anlamını öğrenen otistik birey alma sözcüğünün anlamını ilk etapta bilemez. Dolayısıyla tüm sözcükler tek tek öğretilmelidir. Uygulama otistik dereceleri farklı çocuklarla çalışılmış olumlu sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre; Önce mobil uygulamada çalışılmış sonrasında gerçek nesnelerle ve resimli kitaplarla öğrenmenin gerçekleşip gerçekleşmediği kontrol edilmiştir. Çocuklar başarılı olmuştur. Otistik bireyler için Mobil uygulama geliştirirken video kullanımı öğrenme düzeyini arttırmıştır. Defter kitap gibi materyallerle ders çalışmaya hiç yanaşmayan otistik birey bir için bu mobil uygulama eğlenerek öğrenmeyi sağlamıştır. Klasik yöntemlerle ilerleme kaydedebilen otistik bireyler de ise daha kısa sürede öğrenme gerçekleşmiştir. Otistik bireylerde bilgilerin sık sık tekrarı gereklidir. Uygulama klasik yöntemlere göre öğretmen ve aile işbirliği ile kullanıma uygundur. Teşekkür Çalışmada programda kullanılan sistem tasarımının oluşturulmasına katkıda bulunan Özel Öğretim Ölçme ve Değerlendirme uzmanı Sayın İman Demirci ye teşekkür ederiz. Şekil 19. Harf ve sözcük eğitimi-2 Öğrencinin öğrendiği her sözcük ile cümleler oluşturulmuştur. Kaynaklar [1] American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM IV), Washington, DC: American Psychiatric Association Press, 1994. [2] A. Kulaksızoğlu, Farklı Gelişen Çocuklar, Epsilon Yayıncılık, İstanbul, 2003.
[3] S. Alpaytaç, Otizm üzerine Türkiye den bir örnek vaka incelemesi, Yüksek Lisans Tezi, Yedi Tepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007. [4] Özbey, C., Otizm ve Otistik Cocukların Eğitimi, inkılap Yayınları, 2005. [5] Smedley M. Therese and Higgins K., (2005).Virtual Technology: Bringing the world into the Special education classroom. Technology trends vol. 41, No.2, November [6] Netherlands S. (2006). Computer technology for autistic students Journal of Autism and Developmental Disorders, 14(4); 375-382. [7] Pişkin, Ü. (1995). 5 8 Yaş Grubu Otistik Çocukların Kavram Eğitimlerinde Bilgisayar İle Eğitimci Yönlendirmesinin Etkilerinin İncelenmesi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü [8] Jordan, R. (1988) Computer Assisted Learning, in Autism Today and Tomorrow. Report of the International Association Autism Europe, Third European Congress, pp. 67 71. [9] Bayram, S. (2008). Bilgisayar Destekli Özel Eğitim, 3. İstanbul Otizm Eğitim Günleri, MEB Kadıköy Halk Eğitim Merkezi, 24 25 Mayıs, İstanbul.