3. Baskı
Editörler: Prof. Dr. Hakkı YAZICI ve Arş. Görv. M. Kürşat KOCA TÜRKİYE COĞRAFYASI ve JEOPOLİTİĞİ ISBN: 978-9944-919-79-1 Kitapta yer alan tüm bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir. 2012 Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1.Baskı: Eylül 2007 3. Baskı: Şubat 2012 Yayınevi Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 16102 Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: zülfin.eua Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara-0312-394 55 90)
ÖNSÖZ Bu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalları nda okutulan Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır. Yeni programda IV. Yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf Öğretmeni adaylarına; Türkiye nin Yeri ve Konumu (Matematiksel ve Özel konum), jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel organizasyonlar), Fiziki Coğrafya özellikleri (Yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve su) ile Sosyo- Ekonomik özelliklerine (Nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, ormancılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır. Yukarıda belirtilen konuların her biri, Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan, Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart, Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim elemanlarınca, büyük bir titizlikle kitap bölümü haline getirilmiştir. Gösterdikleri hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Genel Coğrafya Kitabında olduğu gibi, bu kitabın düzenlenip baskıya hazır hale getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA nın büyük emeği olmuştur. Bu nedenle kendisine müteşekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize teklifte bulunan, kitabı basan ve dağıtımını gerçekleştiren PegemA Yayıncılık mensuplarına da teşekkür ederim. Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekliyoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan Sınıf Öğretmeni adaylarına faydalı olması olmasını diliyorum. Ağustos 2007 Prof. Dr. Hakkı YAZICI iii
İkinci Baskıya Önsöz İlk baskısı 2007 yılının Eylül ayında yapılan kitabın tükenmesi nedeniyle yeniden basımı gerekmiştir. Bu süre içerisinde kitapta tespit edilen eksik ve yanlışlar giderilerek bazı ilaveler yapılmıştır. Bu vesileyle kitabın hazırlanmasında emeği geçen bölüm yazarı öğretim elemanları ile Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına yeniden teşekkür eder, kitabın beklenen yararı sağlamasını dilerim. Şubat 2010 Prof. Dr. Hakkı Yazıcı iv
Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Türkiye nin Coğrafî Konumu Sınırları ve Jeopolitiği Prof. Dr. İbrahim GÜNER, Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Türkiye nin Fiziki Coğrafyası Türkiye nin Jeolojik Özellikleri Prof. Dr. Lütfi ÖZAV, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye nin Jeomorfolojik Özellikleri Arş. Gör. H. Hüseyin YILMAZ, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öğr.Gör. Üzeyir YASAK, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye nin İklim Özellikleri Arş. Gör. H. Hüseyin YILMAZ, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arş. Gör. Üzeyir YASAK, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye nin Hidrografik Özellikleri Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye nin Toprak Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. Türkiye nin Bitki Örtüsü Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. 3. Bölüm: Türkiye de Doğal Afetler Doç. Dr. Salih CEYLAN, M Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası Türkiye nin Nüfusu Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR, Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Yerleşme Doç. Dr. Kenan ARIBAŞ, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi v
5. Bölüm: Türkiye nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye de Tarım Hayvancılık ve Ormancılık Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Madencilik ve Enerji Kaynakları Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Sanayi ve Ticaret Prof. Dr. Okan YAŞAR, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Ulaşım Doç. Dr. İ. Fevzi ŞAHİN, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. Türkiye de Turizm Doç. Dr. İ. Fevzi ŞAHİN, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. 6. Bölüm: Türkiye nin Başlıca Çevre Sorunları Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F. vi
İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları... v İçindekiler... vii Şekiller Listesi...xviii Haritalar Listesi...xviii Tablolar Listesi... xix Fotoğraflar Listesi... xx 1. BÖLÜM TÜRKİYE NİN COĞRAFÎ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ (ss: 1-40) Türkiye nin Coğrafî Konumu... 1 Matematik Konumu... 1 Özel Konumu... 3 Türkiye nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu... 5 Türkiye nin Sınırları... 7 Türkiye - Gürcistan - Ermenistan - Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları... 7 İran Sınırı... 8 Irak Sınırı... 9 Suriye Sınırı... 9 Bulgaristan Sınırı... 10 Yunanistan Sınırı... 10 Jeopolitik Açıdan Türkiye... 11 Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji... 11 Türkiye nin Jeopolitik Güç Kaynakları... 12 Türkiye nin Coğrafi Konumu ve Etkileri... 12 Türkiye nin Anakaralara ve Denizlere Göre konumu... 12 Türkiye nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre konumu... 14 Türkiye nin Komşu Ülkelere Göre Konumu... 15 Türkiye nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu... 19 Türkiye nin Kendi Gücü... 20 Türkiye nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu... 23 Dünyadaki Politik Güç Merkezleri... 23 vii
Avrupa Birliği (AB)... 24 Amerika Birleşik Devletleri (ABD)... 25 Rusya Federasyonu... 26 Pasifik Güç Merkezi... 27 Jeopolitik Teorilerde Türkiye nin Yeri... 27 Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye nin Jeopolitiğine Yansıması... 29 Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri... 34 Sonuç... 37 Kaynakça... 38 2. BÖLÜM TÜRKİYE NİN FİZİKİ COĞRAFYASI TÜRKİYE NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ (ss: 41-45) I. Jeolojik Zaman (Paleozoik)... 41 II. Jeolojik Zaman (Mesozoik)... 43 III. Jeolojik Zaman (Tersiyer)... 43 IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner)... 44 TÜRKİYE NİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ (ss: 46-67) Türkiye nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler... 46 Epirojenik Hareketler... 46 Orojenik Hareketler... 46 Volkanizma... 47 Depremler... 47 Türkiye nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler... 48 Türkiye nin Yeryüzü Şekilleri... 49 Dağlar... 49 Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları... 49 Kırık Dağlar... 50 Volkanik Dağlar... 50 viii
Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları... 51 İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları... 52 Platolar... 53 İç Anadolu Bölgesi Platoları... 53 Akdeniz Bölgesi Platoları... 53 Doğu Anadolu Bölgesi Platoları... 54 Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları... 54 Ovalar... 54 Tektonik Kökenli Ovalar... 54 Flüvyal Kökenli Ovalar... 55 Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya)... 56 Karstik Topoğrafya Şekilleri... 59 Karstik Aşınım Şekilleri... 60 Karstik Biriktirme Şekilleri... 61 Kıyı Topoğrafyası... 62 Kıyı Topoğrafyası Aşınım Şekilleri... 62 Birikim Şekilleri... 62 Volkan Topografyası... 63 Kurak Bölge Topografyası... 66 Buzul Topografyası... 66 TÜRKİYE NİN İKLİM ÖZELLİKLERİ (ss: 68-77) Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler... 68 Türkiye İklimini Etkileyen Coğrafi Faktörler... 70 Türkiye de İklim Elemanları... 71 Sıcaklık... 71 Nemlilik ve Yağış... 72 Basınç ve Rüzgârlar... 73 Türkiye deki İklim Tipleri... 74 Akdeniz İklimi... 74 Karadeniz İklimi... 75 Karasal İklim... 76 Kaynakça... 77 ix
TÜRKİYE NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ (ss: 78-93) Giriş... 78 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri... 79 Türkiye Akarsularının Rejimleri... 80 Türkiye nin Hidrografya Havzaları... 82 Türkiye Gölleri... 85 Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri... 86 Türkiye nin Yeraltı Suları ve Kaynakları... 89 Kaynakça... 92 TÜRKİYE NİN TOPRAK ÖZELLİKLERİ (ss: 94 101) Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler... 94 Başlıca Toprak Türleri... 96 Yerli Topaklar... 96 Taşınmış Topraklar... 100 Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları... 101 Kaynakça... 101 TÜRKİYE NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ (ss: 102-114) Giriş... 102 Türkiye nin Doğal Bitki Toplulukları... 104 Ormanlar... 104 Çalı Toplulukları... 111 Ot Toplulukları... 113 Kaynakça... 114 x
3. BÖLÜM TÜRKİYE DE DOĞAL AFETLER (ss: 115-155) Giriş... 115 Yer Kökenli Doğal Afetler... 116 Deprem... 116 Tsunami... 124 Volkan Püskürmesi... 125 Heyelânlar... 125 Kaya Düşmeleri... 128 Çamur Akıntıları... 128 Atmosfer Kökenli Doğal Afetler... 130 Sel Su Baskını... 131 Tipi-Aşırı Kar... 133 Çığ... 134 Dolu... 136 Sis... 138 Don... 139 Fırtınalar... 140 Tornado (Hortum)... 141 Yıldırım Düşmesi... 142 Kuraklık... 144 Orman Yangınları... 146 İklim Değişiklikleri... 148 Doğal Afetlerin Sonuçları... 150 Kaynakça... 152 4.BÖLÜM TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI TÜRKİYE NİN NÜFUSU (ss: 157-189) Türkiye de Nüfus ve Nüfus Sayımları... 157 Türkiye de Nüfus Artışı ve Sonuçları... 159 Nüfus Artışı... 159 Nüfus Artışının Nedenleri... 162 xi
Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar... 163 Türkiye de Nüfusun Dağılışı... 165 Türkiye de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı... 165 Türkiye de Nüfus Yoğunluğu... 167 Türkiye Nüfusunun Özellikleri... 171 Nüfusun Yaş Yapısı... 171 Nüfusun Cinsiyet Yapısı... 174 Nüfusun Eğitim Durumu... 176 Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı... 177 Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus... 178 Türkiye de Nüfus Hareketleri... 181 İç Göçler... 181 Dış Göçler... 185 Kaynakça... 189 TÜRKİYE DE YERLEŞME (ss: 190-224) Giriş... 190 Yerleşmenin Tanımı ve Sınıflandırılması... 191 Türkiye de Yerleşmenin Tarihçesi... 193 Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler... 193 Tarihi Çağlarda Yerleşmeler... 197 Türkiye de Kır Yerleşmeleri... 202 Köyden Küçük Yerleşmeler... 202 Yayla Yerleşmeleri... 202 Kom Yerleşmeleri... 203 Dam Yerleşmeleri... 203 Mahalle Yerleşmeleri... 204 Çiftlik... 204 Kışla Yerleşmeleri... 205 Saya Yerleşmeleri... 205 Mezraa Yerleşmeleri... 206 Köy Yerleşmeleri... 206 Köy... 207 Kuruluş Yerlerine Göre Köyler... 209 Adlarına Göre Köyler... 209 Nüfuslarına Göre Köyler... 209 xii
Yerleşme Dokularına Göre Köyler... 210 Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler... 210 Kasaba Yerleşmeleri... 211 Köy-Kent... 213 Türkiye de Kent Yerleşmeleri... 214 Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri... 214 Kent Tanımı... 214 Kentlerin Sınıflandırılması... 215 Türkiye de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler... 217 Tarım Kentleri... 217 Sanayi Kentleri... 217 Ticaret Kentleri... 217 Liman Kentleri... 218 Maden Kentleri... 218 Asker (Garnizon) Kentleri... 218 Turizm Kentleri... 218 Türkiye de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar... 219 Türkiye de Mesken Tipleri... 221 Ahşap Meskenler... 221 Taş Meskenler... 221 Toprak Evler... 222 Diğer Meskenler... 222 Kaynakça... 223 5. BÖLÜM TÜRKİYE NİN EKONOMİK COĞRAFYASI TÜRKİYE DE TARIM, HAYVANCILIK VE ORMANCILIK (ss: 225-265) Giriş... 225 Türkiye de Tarım... 225 Türkiye de Tarımı Etkileyen Faktörler... 225 Doğal Faktörler... 226 Beşeri Faktörler... 228 Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları... 232 Türkiye de Tarla ve Bahçe Kültürleri... 233 xiii
Tahıllar... 233 Sanayi Bitkileri... 237 Yağlı Tohumlu Bitkiler... 241 Meyveler... 243 Yem Bitkileri... 247 Sebzeler... 248 Seracılık... 250 Türkiye de Tarımın Sorunları... 250 Türkiye de Hayvancılık... 251 Türkiye de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler... 252 Doğal Faktörler... 252 Beşeri Faktörler... 255 Türkiye nin Hayvan Varlığı... 256 Küçükbaş Hayvancılık... 256 Büyükbaş Hayvancılık... 257 Kümes Hayvancılığı... 258 Arıcılık ve İpek Böcekçiliği... 259 Su Ürünleri... 259 Ormancılık... 262 Ormanlardan Yararlanma... 262 Kaynakça... 264 TÜRKİYE DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI (ss: 266-280) Madenler... 266 Metalik Madenler... 267 Demir... 267 Krom... 267 Boksit... 268 Bakır... 268 Manganez... 268 Kurşun ve Çinko... 269 Volfram (Tungsten)... 269 Altın ve Gümüş... 269 Metal Dışı Madenler... 270 Bor Minerali... 270 xiv
Fosfat... 271 Tuz... 271 Kükürt... 272 Barit... 272 Asbest... 272 Mermer... 272 Enerji Kaynakları... 273 Tükenebilir Enerji Kaynakları... 273 Taş Kömürü (Maden Kömürü)... 273 Linyit... 274 Petrol... 275 Doğal Gaz... 275 Nükleer Enerji... 276 Yenilenebilir Enerji Kaynakları... 277 Hidrolik Enerji... 277 Rüzgar Enerjisi... 277 Güneş Enerjisi... 278 Jeotermal Enerji... 278 Biyomas (Biyokütlesel) Enerji... 279 Kaynakça... 280 TÜRKİYE DE SANAYİ VE TİCARET (ss: 281-331) Türkiye de Sanayi... 281 Giriş... 281 Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler... 282 Hammadde... 282 Enerji... 284 Sermaye... 286 İşgücü... 287 Pazar... 288 Ulaşım... 289 Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi... 290 Diğer Faktörler... 291 Türkiye de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi... 291 Devletçilik Döneminde Sanayileşme... 293 xv
İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme... 295 Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri... 297 Türkiye de Başlıca Sanayi Kolları... 302 Türkiye de Sanayi Kolları... 303 Gıda, İçki ve Tütün Sanayi... 303 Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi... 310 Pamuklu Dokuma Sanayi... 310 Yünlü Dokuma Sanayi... 311 İpek, Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi... 311 Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi... 311 Halı, Kilim Ve Benzeri Eşya Sanayi... 312 Suni ve Sentetik İplik Üretimi... 312 Deri ve Mamulleri Sanayi... 313 Orman Ürünleri Endüstrisi... 314 Kağıt Sanayi... 314 Kimya Sanayi... 315 Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler... 317 Metal Ana Sanayi... 318 Türkiye de Sanayinin Dağılışı... 320 Türkiye de Ticaret... 322 Giriş... 322 İç Ticaret... 322 Dış Ticaret... 324 Transit Ticaret... 328 Kaynakça... 329 TÜRKİYE DE ULAŞIM (ss: 332-351) Karayolu Ulaşımı... 336 Demiryolu Ulaşımı... 340 Denizyolu Ulaşımı... 343 Başlıca Limanlarımız... 343 Ticaret Filomuz...345 Havayolu Ulaşımı... 346 Boru Hatları... 348 İletişim... 351 xvi
TÜRKİYE DE TURİZM (ss: 352-365) Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler... 354 Türkiye nin Başlıca Turistik Kaynakları... 355 Doğal Güzellikler...355 Tarihî Değerler... 361 Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri, Önemi ve Sorunları... 362 Kaynakça... 364 6. BÖLÜM TÜRKİYE NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI (ss: 367-391) Çevre Sorunlarının Tanımı... 367 Başlıca Çevre Sorunları... 367 Yanlış Arazi Kullanımı... 367 Hava Kirliliği... 371 Su Kirliliği... 376 Toprak Kirliliği... 381 Havadaki Kirletici Maddelerle Toprak Kirlenmesi... 382 Sulardaki Toprak Kirletici Maddeler... 382 Tarımsal Aktivite ile Toprak Kirlenmesi... 382 Diğer Toprak Kirleticileri... 382 Radyoaktif Kirlenme... 385 Gürültü Kirliliği... 387 Görüntü Kirliliği... 388 Kaynakça... 389 xvii
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 2.1. Dalaman Çayının Yıllık Akım Diyagramı... 81 Şekil 2.2. Çoruh Irmağının Kollarından Altıparmak Çayının Yıllık Akım Diyagramı... 81 Şekil 2.3. Karasu Irmağının (Erzincan da) Yıllık akım Diyagramı... 82 Şekil 2.4. Türkiye Akarsu Havzaları Haritası... 84 Şekil 2.5. Artezyen Kaynağı... 90 Şekil 2.6. Vadi Kaynağı... 91 Şekil 2.7. Karstik Kaynak... 91 Şekil 2.8. Karadeniz Bölgesi nde Bitki Örtüsünün Kademelenmesi... 103 Şekil 3.1. Türkiye de Başlıca Kırık Hatlarını Oluşturan Levha Hareketleri... 121 Şekil 4.1. Sayım Yıllarına Göre Türkiye Nüfusunun Artışı... 160 Şekil 4.2. Türkiye nin 1955 deki Nüfus Piramidi.... 172 Şekil 4.3. Türkiye nin 2000 deki Nüfus Piramidi.... 173 Şekil 5.1. Dünya nın Önde Gelen Bor Üreticileri... 271 Şekil 5.2: Türkiye Elektrik Tüketiminin Sektörel Dağılımı... 286 HARİTALAR LİSTESİ Harita 1.1. Türkiye nin Dünya Üzerindeki Yeri... 4 Harita 1.2. Türkiye nin Özel Konumu... 5 Harita 1.3. Türkiye nin Matematik Konumu ve Boyutları... 7 Harita 2.1: Türkiye de Paleozoikte Oluşan Masifler... 44 Harita 2.2: Türkiye de Fay Hatlarının Uzanışı... 50 Harita 2.3: Türkiye de Karstik Şekillerin Dağılışı.... 61 Harita 2.4: Türkiye de Buzul Etkisinde Kalmış Buzlu Sahalar... 68 Harita 2.5: Sibirya YB nın Etkili Olduğu Dönemde Türkiye de Basıncın Durumu... 72 Harita 2.6: Türkiye Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı... 73 Harita 2.7: Türkiye de Ortalama Yağış Dağılışı... 74 Harita 2.8: Türkiye Topraklarının Dağılışı... 100 Harita 3.1. Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası... 124 Harita 3.2. Türkiye de 1950-2001 Yılları Arasında Heyelân Olay Sayısının İlçelere Göre Dağılımı... 126 xviii
Harita 3.3. Türkiye de 1940-2000 Yılları Arasında Meteorolojik Karakterli Doğal Afetlerin Dağılımı... 132 Harita 3.4. Türkiye de Sel/Taşkın/Su Baskını Afetinin Dağılımı... 135 Harita 4.1. Türkiye de İllere Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu... 169 Harita 4.2. Türkiye de 2000 Yılında Kentlerin Dağılışı... 180 Harita 4.3. İllerin Net Göç Hızı... 182 Harita 5.1. Türkiye de 10 ve Üzeri İşçi Çalıştıran Sanayi Kuruluşlarının İllere Göre Dağılımı... 321 Harita 5.2. Ülkemizin Ana Karayollarının Genel Dağılışı.... 338 Harita 5.3. Ülkemizin Başlıca Demiryolu Güzergâhları ile Havaalanı ve Limanlarımız... 341 Harita 6.1. Türkiye de Hava Kirliliğine Sebep Olan Endüstrilerin Dağılımı... 373 Harita 6.2. Akdeniz deki Hassas Deniz Alanları... 378 Harita 6.3. Gediz ve Büyük Menderes Nehirlerinin Başlıca Kirleticileri... 379 Harita 6.4. Türkiye Erozyon Haritası... 383 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1. Türkiye de Görülen Büyük Depremler... 119 Tablo 3.2. 1937 Yılından Günümüze Orman Yangınları... 149 Tablo 4.1. Sayım Yıllarına Göre Türkiye Nüfusu... 160 Tablo 4.2: Sayım Devrelerine Göre Türkiye Nüfusunun Artışı... 161 Tablo 4.3. Cumhuriyet Döneminde Türkiye ye Yapılan Göçler... 163 Tablo 4.4. Türkiye de Sayım Yıllarına Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu... 168 Tablo 4.5. Türkiye nin Coğrafi Bölgelerine Göre Nüfus Yoğunluğu... 169 Tablo 4.6. Sayım Yıllarına Göre Türkiye de Nüfusun Cinsiyet Oranları... 175 Tablo 4.7. Türkiye de İş Gücünün Sektörler İtibariyle Dağılımı... 178 Tablo 4.8. Türkiye de Kırsal ve Kentsel Nüfus Artışları... 179 Tablo 4.9. Türkiye den Yurt Dışına Resmi Olarak Yapılan İş Gücü Göçü... 187 Tablo 4.10. Türkiye de İdari Bölünüşün Yıllara Göre Gidişi... 201 Tablo 4.11: Nüfus Sayımlarına Göre Köy ve Kent Nüfusları... 202 Tablo 4.12. Türkiye deki Kentlerin Nüfus Gruplarına Göre Dağılımı... 216 Tablo 4.13. Nüfuslarına Göre Kentlerin Sınıflandırılması... 216 Tablo 5.1. Türkiye de Su Ürünleri Üretimi... 260 xix
Tablo 5.2: Dünya Bor Rezervlerinin Dağılımı... 271 Tablo 5.3: Türkiye de Birincil Enerji Kaynakları Üretimi... 285 Tablo 5.4: Türkiye de Birincil Enerji Kaynakları Tüketimi... 285 Tablo 5.5: 1950 ve 1963 Sanayi Sayımı ve Anketine Göre İmalat Sanayi Yapısı... 296 Tablo 5.6: Türkiye de İmalat Sanayi İşletme Büyüklükleri ve Sayıları... 302 Tablo 5.7: 2000 Yılı Sonrası Dış Ticaret Göstergeleri... 325 Tablo 5.8: İhracat ve İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı... 327 Tablo 5.9. Satıh Cinslerine Göre Devlet ve İl Yolları... 338 Tablo 5.10. Ülkemizde Yer Alan Milli Parklar ve Bulundukları İller... 360 Tablo 6.1. Türkiye Arazi Varlığının Arazi Verimlilik Sınıflarına Göre Dağılımı... 369 Tablo 6.2. Tarım Topraklarından Amaç Dışı Kullanımının En Fazla Olduğu İllerimiz... 371 Tablo 6.3. Ülkemizde Hava Kirliliğinin En Yüksek Olduğu Merkezler... 373 Tablo 6.4. Türkiye Erozyon Kontrolü ve Ağaçlandırma Faaliyetleri.... 284 FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Foto 2.1: Ağrı dağı... 53 Foto 2.2: Nemrut Kalderası... 54 Foto 2.3: Volkanik Hasan Dağından Bir Görünüm.... 54 Foto 2.4: Çoruh Nehri Üzerinde gelişmiş bir V Vadi... 59 Foto 2.5. Birikinti Yelpazesinden Bir Görüntü... 60 Foto 2.6: Obruk Gölünden Bir Görünüş.... 62 Foto 2.7: Kıyı Okları ve Lagün Oluşumuna Tipik Bir Örnek Ölüdenizden Bir Görünüş.... 65 Foto 2.8: Kula Çevresindeki Genç Volkan Konilerinden Bir Görünüş.... 66 Foto 2.9: Ürgüp Çevresinde Peribacalarından Bir Görünüş... 67 Foto 2.10: Kaçkar Dağı Üzerinde Bulunan Bir Sirk Gölü... 69 Foto 2.11.Tekto-Karstik Göllerden Eğirdir Gölü... 89 Foto 2.12. Meke Gölü nden Bir Görünüm... 89 Foto 2.13. Munzur Dağları Üzerindeki Sirk Göllerinden Koç Gölü... 90 Foto 2.14. Uzungölden Bir Görünüm... 90 Foto 2.15: Kayın Ağacı... 107 xx
Foto 2.16. Kayın ve Köknar Karışık Ormanları.... 108 Foto 2.17: Sarıçam Ormanları... 108 Foto 2.18: Fıstık Çamı.... 110 Foto 2.19: Sedir Ağacı.... 111 Foto: 3. 1. 17 Ağustos 1999 Depreminde Mehmetçiklerimizin Kurtarma Çalışmalarından Bir Görünüm... 124 Foto 3. 2. Beşparmak Dağı... 131 Foto 3. 3. Çığın Bir Meskende (a) ve Bitki Örtüsünde (b) Yaptığı Tahribat... 137 Foto 5.1: Modern Yöntemlerle Pamuk Hasadı... 238 Foto 5.2: Çay Bahçesi... 241 Foto 5.3: Mera Hayvancılığı ve Modern Hayvancılık... 254 Foto 5.4: Baltalık Orman ve Koru Ormanı.... 264 Foto 5.5: Demir Cevheri... 267 Foto 5.6: Açık Sistem Linyit İşletmesi... 274 Foto 5.7: Rüzgar Türbinleri... 278 Foto 5.8: Boğaziçi ve Fatih Sultan Mehmet Köprüleri... 337 Foto 5.9. Hız Yollarından Toprakkale-İskenderun ve İstanbul-İzmit Otoyollarından Bir Görünüş... 339 Foto 5.10. Ankara ve İstanbul Metrolarından Bir Görünüş... 342 Foto 5.11. Mersin ve İzmir Limanlarından Bir Görünüş.... 345 Foto 5.12. Pamukkale Travertenleri ile Göreme Milli Parkındaki Peribacalarından Bir Görünüş.... 358 Foto 5.13. Palandöken Kayak Merkezinden Bir Görünüş... 359 Foto 6.1. Karabük Demir Çelik Fabrikalarından Bir Görünüm... 374 Foto 6.2. İskenderun Demir Çelik Fabrikaları... 374 Foto 6.3. İstanbul Boğazı Ülkemizdeki Deniz Kirliliğinin Görüldüğü Yerlerden Biridir... 376 Foto 6.4. Ergene Nehrindeki Kirlilik... 379 Foto 6.5-6. Tema Vakfı ve Japon Mitsui Firması Tarafından Desteklenen Bir Proje... 385 Foto 6.7. Denizli Belediyesi Tarafından İşyerlerine Yönelik Görüntü Kirliliğini Önleme Çalışmaları... 389 Foto 6.8. Antalya Belediyesince Görüntü Kirliliğine Yol Açtığı İçin Toplatılan Afiş ve Reklam Panoları... 389 xxi
xxii
1. BÖLÜM TÜRKİYE NİN COĞRAFÎ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye nin Coğrafî Konumu Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, denizlere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafî konumu denir. Bir yerin coğrafî konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üzerindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, denizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder. Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu sebeple coğrafî konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da bölgelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların gelişmişlik derecesine, teknolojik ilerlemelere göre zamanla değişir. Matematik Konumu Türkiye Kuzey Yarımküre de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º- 45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın kuzey uç noktası, Sinop İli nde bulunan İnceburun (42º 06' kuzey enlemi); güney uç noktası ise Hatay İli nin Yayladağı İlçesi ne bağlı Topraktutan Köyü
2 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği (eski adı Beysun, 35º 51') dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasında, ekvatora daha yakın bir bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen paralellerdir. Demek ki yurdumuz orta kuşaktadır (Harita 1.1). Türkiye orta kuşağın, sıcak orta kuşak denilen güney kesiminde yer alır. Harita 1.1. Türkiye nin Dünya Üzerindeki Yeri. Gökçeada daki Baba Burnu (eski adı Avlaka, 25º 40' doğu boylamı) ile Küçük Ağrı Dağı nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak noktasındaki Dil Ucu (44º 48' doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere de Greenwich (Griniç) rasathanesinden geçen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun doğusunda kalan yarımküreye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküreye de Batı Yarımküresi denir. Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi ndedir. Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında kendini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bunun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık bir zaman farkı bulunmaktadır (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulunduğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4' = 76'). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin, Kars ta ve Van da güneş, Edirne den ya da İzmir den bir saat kadar daha önce doğar ve batar. Güneş e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, iftar, sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye de diğer bütün işlerde, karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve Burdur yakınlarından geçen 30º meridyeninin saati 1925 ten beri esas alınmıştır. Millî saat