LOMBER DĠSK HERNĠLĠ HASTALARIN VÜCUT MEKANĠKLERĠ BĠLGĠ DÜZEYLERĠ ĠLE AĞRI ġġddetġ ARASINDAKĠ ĠLĠġKĠ Nazan Kılıç AKCA 1 Gökçen AYDIN 2 Kenan GÜMÜŞ 3 ÖZET Bu çalışma; lomber disk hernili hastaların vücut mekanikleri hakkındaki bilgi düzeylerinin ağrı şiddeti üzerine etkisini belirlemek amacıyla yapıldı. Tanımlayıcı tipteki bu çalışma dokuz aylık süreçte Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon servisinde yatan daha önce lomber disk hernisi tanısı alan hastalarla (n=63) yürütüldü. Araştırma verilerinin toplanmasında; sosyodemografik veri formu ve vücut mekanikleri bilgi formu ile Görsel Anolog Skala kullanıldı. Araştırmada veriler kurum izni ve hastaların yazılı onamları alındıktan sonra araştırmacılar tarafından hastalarla yüz yüze görüşme tekniği ile toplandı. Verilerin değerlendirilmesinde yüzde, ortalama, Kruskal-Wallis varyans analizi ve Mann- Whitney U testi ve pearson korelasyon analizleri kullanıldı. Hastalık süresi ortalamaları 6.2±6.1 yıl olan hastaların, ağrı düzeyi 7.0±2.0 olarak saptandı. Hastaların %79.4 ünün daha önce vücut mekanikleri hakkında eğitim almadığı belirlendi. Hastaların vücut mekanikleriyle ilgili bilgi puan ortalamaları 9.1±2.0 (0-16) bulundu. Hastaların vücut mekanikleri hakkında bilgi düzeyleriyle ağrı düzeyleri arasında negatif yönde orta düzeyde anlamlı bir ilişki saptandı (r:-.324; p=0.009). Bu sonuçlara göre lomber disk hernili hastalarda oluşabilecek komplikasyonları ve buna bağlı ağrıyı önlemek için uygun vücut mekaniklerinin kullanılması konusunda kişilere verilecek eğitim programı ile Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon ünitelerinde rutin bakıma eklenilerek bireylerin farkındalıkların arttırılması sağlanabilir. Anahtar kelime: Lomber Disk Hernisi, Vücut Mekanikleri, Ağrı 1 Yrd.Doç.Dr. Bozok Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü 2 Araş.Gör. Bozok Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü 3 Araş.Gör. Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü ĠletiĢim/ Corresponding Author: Nazan Kılıç AKÇA GeliĢ Tarihi / Received : 08.08.2012 Tel: (354) 242 10 34 e-posta:nazanakca7@hotmail.com Kabul Tarihi / Accepted : 04.01.2013 66
THE RELATIONSHIP BETWEEN THE LEVEL OF KNOWLEDGE THE MECHANICS OF THE BODY OF PATIENTS WITH LUMBAR DISC HERNIATION AND PAIN INTENSITY ABSRACT This study of patients with lumbar disc herniation level of knowledge about the mechanics of the body was carried out to determine the effect on pain intensity. This cross-sectional descriptive study inpatient physical therapy and rehabilitation was conducted in nine monthly period among patients previously diagnosed with lumbar disc hernia (n=63). For collecting research data; socio-demographic data for and the form of information about body mechanics and Visual Analog Scale (VAS) were used. In survey the data were collected by interviews the technique of face to face with patients after the permission of the institution and obtaining written informed consent of the patients. In the assessment data, percent, on average, Kruskal-Wallis and Man-Whitney U test and Pearson correlation analysis were used. The pain level of patients 7.0±2.0, disease duration of 6.2±6.1 years was determined. It is determined that 7 9.4% of patients were not educated before about the mechanics of the body. The score of 9.1-2.0 (min=0- max=16) was found about body mechanic of patients. Between the levels of information about patients the body mechanics and level of pain was founded moderate significant negative relationship (r:-.324;p=0.009). The severity of pain increases with decreasing information levels in the body mechanics of the patients were found. According to these results in patients with lumbar disc herniation to avoid complications and pain associated with it to people on the use of proper body mechanics training to increase awareness of physical therapy and rehabilitation units offered routine care by adding. Key Word: Lumbar Disc Hernia, Body Mechanics, Pain 67
GĠRĠġ Lomber disk hernisi (LDH), omur kemiklerinin arasında hareketi kolaylaştıran ve darbelere karşı koruyucu görev yapan disk şeklindeki yapılarda dejenerasyonla karakterize mekanik bozukluktur (1,2). LDH da en önemli semptom bel ağrısıdır. Bel ağrısının yaşam boyu görülme sıklığı %80, yıllık insidansı %2 ve prevalansı da %15-19 arasında değişmektedir (3). Ülkemizde yeterli prevalans çalışmaları olmamakla birlikte, toplumumuzun %70-80 i erişkin yaşamları esnasında günlük yaşamlarını etkileyecek derecede bel ağrısından şikayetçi olmaktadır (1). Maliyet bakımından birey ve toplum için medikal sağlık tüketiminin artmasına ve iş gücü kayıplarına neden olmaktadır (4). Lomber disk herni gelişimin de bireysel, fiziksel ve psikososyal risk faktörleri rol oynar. Günlük yaşamda sık kullandığımız kıvırma, bükme içeren iş faaliyetleri, uygunsuz ağır kaldırma, hantal statik duruş ve psikolojik stres LDH gelişiminde nedensel faktör olarak kabul edilmektedir (4,5). Vücut mekaniklerine uygun hareket etmeme günlük hayatta LDH gelişimini ve LDH a bağlı komplikasyonları önemli oranda arttırmaktadır (1,2). Uygun vücut mekanikleri kas, eklem, kemik ve sinirlerin diğer sistemlerle işbirliği yaparak koordinasyon içinde çalışmasını sağlar. LDH da tedavinin amacı; ağrıyı kontrol altına almak, fonksiyonel aktiviteyi artırmak, iş gücü kaybını azaltmak, sakatlığı önlemek ve kronik olgularda rehabilitasyonu sağlamaktır. Bazı çalışmalarda hastalığın önlenmesinde ve hastalarda rehabilitasyonu sağlamada vücut mekaniklerine uygun hareket etmenin etkin olduğu ifade edilmektedir(6,7,8). Bu çalışma LDH li hastaların vücut mekanikleri bilgi düzeylerinin ağrı şiddeti üzerine etkisini belirlemek amacıyla yapılmıştır. MATERYAL ve METOD Ι. AraĢtırmanın ġekli Çalışma tanımlayıcı tipte yapıldı. ΙΙ. Verilerin Toplanması Araştırmanın evrenini, 15 Eylül ve 15 Mayıs tarihleri arasında dokuz aylık süreçte Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon servisinde LDH tanısıyla yatmakta olan hastalar oluşturdu. 68
Araştırma, daha önce cerrahi tedavi geçirmiş 50 hasta örneklem dışı tutularak 63 hastayla tamamlandı. Araştırmanın verileri kurum izni ve hastaların yazılı onamları alındıktan sonra araştırmacılar tarafından hastalarla yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak hastaların kliniğe ilk yattıkları gün toplandı. Araştırma verilerinin toplanmasında; sosyo-demografik veri formu (13 soru), vücut mekanikleri bilgi formu (16 soru) ve ağrı düzeylerini değerlendirmek için Görsel Analog Skala (GAS) kullanıldı. A. Sosyo-Demografik Veri formu: Araştırmacılar tarafından bireylerin yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu ve mesleği vb. sosyo-demografik özelliklerini değerlendirmek amacıyla oluşturuldu B. Vücut Mekanikleri Bilgi formu: Araştırmacılar tarafından ilgili literatür taranarak vücut mekanikleri konusunda bilgi düzeyini ölçmek amacıyla uzman görüşü alınarak hazırlandı. Bilgi formu hastaların günlük yaşamlarında sık yaptıkları aktiviteler sırasında kullandıkları vücut mekaniklerini içeren 16 cümleden oluşturuldu. Araştırmacılar tarafından katılımcılardan bu ifadeleri doğru ve yanlış olarak değerlendirmeleri istendi. Katılımcıların alabileceği toplam puan 0-16 arasında değişti. Puan arttıkça bilgi düzeyleri artmaktadır (1, 2, 5, 8,9,10-23 ). C. Görsel Analog Skala (GAS); Çoğunlukla 10 cm uzunluğunda, yatay ya da dikey; "Ağrı yok" ile başlayıp "Dayanılmaz ağrı" ile biten bir hattır. Bu hat sadece düz bir hat olabileceği gibi, eşit aralıklar halinde bölünmüş ya da ağrıyı tanımlamada, hat üzerine konan tanımlama kelimelerine de sahip olabilir. GAS'ın kullanımı hastalara açıklandı. Hastalardan ağrısının şiddetini, bu hat üzerinde uygun gördüğü yerde işaret ile belirtmesi istendi. Ağrı yok başlangıcı ile "Dayanılmaz ağrı" arası cm olarak ölçülüp kayda alındı ( 1).Verilerin değerlendirilmesinde yüzde, ortalama, Kruskal-Wallis, Mann-Whitney U testi ve pearson korelasyon analizleri kullanıldı. p<0.05 değeri istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi. BULGULAR Yaş ortalamaları 49.1 13.1 yıl olan hastaların hastalık süresi ortalamaları 6.2 6.1 yıldır. Hastaların %79.4 ü kadın, evli ve ev hanımı iken %65.1 inin ilköğretim mezunu olduğu saptandı. Hastaların %79.4 ünün daha önce vücut mekanikleri hakkında eğitim almadığı görüldü. Hastaların %52.4 ü şişman olup, erkeklerin %75.3 ünün kadınlarında %52.0 ının bel 69
kalça oranının yüksek risk sınırında olduğu belirlendi. Hastaların vücut mekanikleriyle ilgili bilgi puan ortalamaları toplam 16 puan üzerinden 9.1±2.0 (5-13) bulundu (Tablo 1). Tablo 1. Hastaların Sosyo-Demografik Özelliklerine Göre Dağılımı Özellikler Sayı % YaĢ grupları 20-39 yaş 11 17.5 40-59 yaş 41 65.1 60 yaş ve üstü 11 17.5 YaĢ ortalaması 49.1 13.1(20-68) Cinsiyet Kadın 50 79.4 Erkek 13 20.6 Medeni Durumu Evli 48 76.2 Bekar 15 23.8 Eğitim Durumu Eğitimsiz 13 20.6 İlköğretim 41 65.1 Lise ve üstü 9 14.3 Meslek Ev hanımı 50 79.4 İşçi 9 14.3 Memur 4 6.3 Hastalık süresi ortalaması 6.2 6.1(1-16) Beden Kitle indeksi Normal 11 17.5 Kilolu 1 9 30.2 Şişman 33 52.4 Erkeklerin bel kalça oranı 101 ve altı 3 24.7 102 ve üstü 10 75.3 Kadınların bel kalça oranı 87 ve altı 24 48.0 88 ve üstü 26 52.0 Vücut mekanikleri konusunda eğitim alma Alan 13 20.6 Almayan 50 79.4 Vücut mekanikleri bilgi puanı 9.1±2.0(5-13) 70
LDH semptomlarına bakıldığında ise hastaların tamamında bel ağrısı, %85.7 sinde belbacak ağrısı, %50.8 inde sol bacakta uyuşma mevcut olup ağrı düzeyi puan ortalamaları 7.0±2.0 olarak saptandı (Tablo 2). Tablo 2. Hastalarda Görülen Semptomların Dağılımı Özellikler Sayı % Bel ağrısı Olan 63 100 Olmayan 0 0.0 Bel ve bacak ağrısı Olan 54 85.7 Olmayan 9 14.3 Ağrı Ģiddeti (VAS) 7.0 2.0(2-10) Sol bacakta uyuģma Olan 32 50.8 Olmayan 31 49.2 Sol bacakta kuvvet kaybı Olan 27 42.9 Olmayan 36 57.1 Tablo 3. Hastaların Vücut Mekanikleri Hakkındaki Bilgi Düzeyleri Uygun Vücut Mekanikleri Doğru YalnıĢ n % n % Uygun vücut mekaniği, kasların doğru kullanılmasını ve uygun duruşu kapsar 57 90.5 6 9.5 Yatmak için yumuşak yataklar daha sağlıklıdır 37 58.7 26 41.3 Ağır bir cisim çekilerek değil iterek hareket ettirilir 30 47.6 33 52.4 Bir cisim yerden kaldırılırken önce çömelip daha sonra kaldırılır 48 76.2 15 23.8 Uzun süre oturulacaksa bel bölgesi mutlaka yastık vb. ile desteklenir 61 96.8 2 3.2 Uzun süre sabit ayakta kalınacaksa tek ayakaltına bir destek alınır 46 73.0 17 27.0 Yerden kalkarken bir ayak öne atılarak vücut desteklenir 47 74.6 16 25.4 Yüksekteki bir cisim ayak ucunda, uzanarak alınır 29 46.0 34 54.0 Yerden bir cisim alınacaksa belden direk eğilerek alınır 31 49.2 32 50.8 Bir cisim bel hizasından yukarıda taşınır 21 33.3 42 66.7 Bir cismi taşırken ya da döndürürken belin düz pozisyonu korunur. 38 60.3 25 39.7 Bir cisim kaldırılırken fazla yaklaşmadan uzanarak kaldırılır 27 42.9 36 57.1 Bir cisim taşınırken mümkün olduğunca geri geri gidilir 39 61.9 24 38.1 Uzun süre sabit bir yerde ayakta durulacaksa ara ara hareket edilir 27 42.9 36 57.1 Arkaya bakmak gerektiğinde boyundan döndürülerek bakılır 28 44.4 35 55.6 Sabit bir yerde ayakta dururken ayak tabanları birbirine yaklaştırılır 27 42.9 36 57.1 71
Hastaların %90.5 i vücut mekaniğini doğru tanımlamış ancak %52.4 ü ağır bir cismin yerinden itilerek değil çekilerek hareket ettirilmesi gerektiğini, %54.4 ü yüksek yerdeki bir cismin ayak ucundan yukarı uzanarak alınması gerektiğini, %50.8 i yerden bir cisim alınacaksa direk belden eğilerek alınması gerektiğini ve %66.7 si bir cisim taşınacaksa bel hizasından aşağıda tutarak taşınması gerektiğini ifade etti (Tablo 3). Tablo 4. Hastaların Bazı Özelliklerine Göre Ağrı Şiddetlerinin Dağılımı Özellikler Ağrı Ģiddeti Test n X ±SD p Cinsiyet Kadın 50 7.4±2.0 1.885 Erkek 13 6.2±2.0 0.049 YaĢ Grubu* 20-39 41 6.2±0.8 0.375 40-59 11 7.3±0.8 0.82 60 ve üstü 11 7.4±1.2 Öğrenim Durumu* Eğitimsiz 13 8.0±1.2 9.995 İlköğretim 41 7.2±1.1 0.007 Lise ve üstü 9 5.4±1.4 Medeni Durum Evli 48 7.0±1.9 0.499 Bekar 15 7.3±2.3 0.61 Gelir getiren iģte çalıģma Çalışan 13 6.0±2.0 2.143 Çalışmayan 50 7.4±1.9 0.032 Meslek* Ev hanımı 50 7.4±1.0 1.825 İşçi 4 4.7±1.1 0.40 Memur 9 6.7±1.2 Hastalık süresi 10 yıl ve altı 45 7.0±2.2 0.100 11 yıl ve üzeri 18 7.3±1.6 0.92 Vücut mekanikleri konusunda eğitim alma Alan 13 7.0±2.2 0.172 Almayan 50 7.4-2.0 0.86 Beden Kitle indeksi* Normal 11 6.4±1.0 0.167 Kilolu 1 9 6.9±1.3 0.92 Şişman 33 7.5±1.5 Erkeklerin bel kalça oranı 101 ve altı 3 8.0±1.2 1.279 102 ve üstü 10 9.0±1.1 0.28 Kadınların bel kalça oranı 87 ve altı 24 7.3±2.2 0.644 88 ve üstü 26 7.8±1.7 0.51 *Kruskal-Wallis testi uygulanmıştır. 72
Kadınların, eğitimsiz grubun ve çalışmayanların (ev hanımlarının) ağrı şiddetlerinin fazla olduğu saptandı (p<0.05). İstatistiksel olarak anlamlı olmasa da bekarların, bel/kalça oranı normal sınırın üstünde olanların, yaşlıların ve hastalık süresi ilerleyenlerin daha yoğun ağrı yaşadıkları belirlendi (p>0.05) (Tablo 4). Ayrıca uygun vücut mekanikleri konusunda eğitim alan hastaların istatistiksel olarak anlamlı olmasa da ağrı düzeylerinin almayanlara göre daha düşük olduğu bulundu (Tablo 4). Hastaların vücut mekanikleri bilgi düzeyleriyle ağrı düzeyleri arasında negatif yönde orta düzeyde anlamlı bir ilişki saptandı (r:-.324; p=0.009) (Tablo 5). Tablo 5. Hastaların Vücut Mekanikleri Bilgi Puanları İle Ağrı Şiddetleri Arasındaki İlişki Ağrı Ģiddeti Bilgi puanı r p -.324.009 TARTIġMA Literatürde LDH a bağlı yakınmaların bel ağrısı, bacak ağrısı, kasılma, uyuşma, kuvvet kaybı, ayak düşmesi olduğu ifade edilmektedir (1,3,18). Çalışmamız da hastaların yaşadığı semptomlara bakıldığında en fazla şiddetli bel ve bacak ağrısı yaşadıkları saptandı. Ay ve Evcik in çalışmasında LDH lı hastaların sırasıyla bel ve bir bacakta ağrı yaşadıkları bildirilmiştir (1). Literatürde dizleri bükmeden ağır yük kaldırma-indirme, çekme, uzun süre sabit ayakta durma, eğilme, yukarı ya da ileriye uzanma, ani dönme gibi uygunsuz vücut hareketleri sık tekrarlandığında bel ağrılarının görülebileceği belirtilmektedir (15,21-23). Çalışmada hastaların %79.4 ünün daha önce uygun vücut mekanikleri hakkında eğitim almadığı görülmüştür. Vücut mekanikleri bilgi puan ortalamaları ise orta düzeyde bulunmuştur. Hastaların %90.5 i vücut mekaniğini doğru tanımlamış ancak %52.4 ü ağır bir cismin yerinden iterek değil çekerek hareket ettirilmesi, %66.7 si bir cisim taşınacaksa bel hizasından aşağıda tutarak taşınması gerektiğini ifade etmişlerdir. Aydoğan ın yaptığı bir çalışmada, LDH lı hastaların yarıdan fazlasının uzun süreli ayakta durmayı ve ağır yük kaldırmayı gerektiren işlerde çalıştıkları saptanmıştır (19). Dönmez ve ark. çalışmalarında ise 73
LDH lı hastaların hastalık nedenleri sırayla ağır kaldırma, düşme, uygunsuz belden eğilme ve trafik kazası olarak ifade edilmiştir (2). Ağrı hastaların yaşam kalitelerini ve fonksiyonel durumlarını önemli derecede etkilemektedir. Literatürde hafif şiddette olan bel ağrılarının bile hastalarda yüksek oranda fonksiyon kaybına neden olarak yaşam kalitelerini azalttığı belirtilmektedir (10,11,22,23). Bu çalışmada hastaların vücut mekanikleri hakkında bilgi puanları azaldıkça ağrı düzeylerinin artığı saptandı. Karadağ ve ark. LDH cerrahisi geçiren hastalara taburculuk öncesi iyileşme sürecinde dikkat edilecek uygulamalar konusunda verilen planlı sağlık eğitiminin, hastaların egzersiz ve ev işi yaparken yaşadığı sorunlarla baş etmelerinde etkili olduğunu ifade etmişlerdir (20). Bu çalışmaya katılan bireylerin %79.4 ünün kadın ve %52.4 ünün şişman olduğu saptandı. Kadınlar mekanik bel ağrısı açısından erkeklere oranla yüksek risk taşımaktadırlar. Birçok araştırmada bel ağrısı prevelansının kadınlarda erkeklere göre daha yüksek olduğu gösterilmiştir (1,2). Bizim çalışmamızda hastaların yaş ortalamalarının 49.1 13.1 yıl olduğu olduğu saptandı. Yaş ve LDH oluşumu arasındaki ilişkinin incelendiği çalışmalarda; yaşlanmanın disk dejenerasyonuna neden olarak herniasyon riskini arttırdığı belirtilmektedir. Ayrıca mesleki özelliklerden kaynaklanan riskler nedeniyle en çok etkilenen grubun 30-50 yaş grubundaki bireyler olduğu belirtilmektedir (1,2). Şişmanlığın omurga üzerindeki yükü arttırıcı etkisi tartışılmazdır. Yapılan çalışmalarda da şişmanlığın hem omurgaya binen yükü arttırarak hem de uygun vücut mekaniklerini engelleyen faktör olarak LDH etiyolojisinde rol oynayan ciddi bir risk faktörü olduğu saptanmıştır (8,9). Sonuç olarak; hastaların şiddetli ağrı yaşadıkları (bel ağrısı, bacağa vuran ağrı), vücut mekanikleri bilgi puanlarının orta düzeyde olduğu saptandı. Hastaların vücut mekanikleri hakkında bilgi puanları azaldıkça ağrı düzeylerinin artığı belirlendi. Bu sonuçlara göre LDH lı hastalarda oluşabilecek komplikasyonları ve buna bağlı ağrıyı önlemek için Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon ünitelerinde uygun vücut mekaniklerinin kullanılması konusunda kişilere eğitim verilerek farkındalıkları arttırılabilir. Çalışmamızın sonuçları sadece bu grup için genellenebilir daha büyük popülasyonu içeren çalışmalar planlanabilir. 74
KAYNAKLAR 1. Ay S, Evcik D. Kronik Bel Ağrılı Hastalarda Depresyon Ve Yaşam Kalitesi. Yeni Tıp Dergisi 2008;25: 228-231. 2. Dönmez YC, Dolgun E, Kabataş M, Özbayır T. Lomber Disk Hernili Hastalarda Risk Faktörlerinin İncelenmesi. Fırat Üniversitesi. Sağlık Bilgileri Tıp Dergisi 2010;24(2):89 92. 3. Demirdağ F, Ediz L, Özgür A, Tekeoğlu İ. Kronik Lomber Disk Hernili Hastalarin Tedavisinde Tens İle Elektroakupunktur Tedavisinin Karşilaştirilmasi. Van Tıp Dergisi 2011;18 (1):15-19. 4. Driessen MT, Proper KI, Anema JR, Knol DL, Bongers PM, J van der Beek AJ. The Effectiveness Of Participatory Ergonomics To Prevent Low-Back And Neck Pain Results Of A Cluster Randomized Controlled Trial. Scand J Work Environ Health 2011;37(5):383 393. 5. Driessen MT, Proper KI, Van Tulder MW, Anema JR, Bongers PM, Van der Beek AJ. The Effectiveness Of Physical And Organisational Ergonomic Interventions On Low Back Pain And Neck Pain: A Systematic Review. Occupational Environmental Medicine 2010;67:277-285. 6. Darlow B, Fullen BM, Dean S, Hurley DA, Baxter GD, Dowell A. The Association Between Health Care Professional Attitudes And Beliefs And The Attitudes And Beliefs, Clinical Management, And Outcomes Of Patients With Low Back Pain: A Systematic Review. European Journal of Pain 2012;16(1): 3 17 7. Linton SJ, Van Tulder MW. Preventive İnterventions For Back And Neck Pain Problems: What Is The Evidence? Spine 2001; 26: 778-87. 8. Öngel K. Birinci Basamakta Bel Ağrısı Olan Hastalara Yaklaşım. Aile Hekimliği Dergisi 2007; 1: 54-58. 9. Skay D, Yakut Y. Bel Ağrısı Olan Ve Olmayan Kadınların Fiziksel Uygunluk Parametrelerinin Karşılaştırılması. Göztepe Tıp Dergisi 2011; 26(3):117-122. 10. Köçkar Ç, Uzun Ö. Lomber Disk Herni Ameliyatı Olan Hastalarda Algılanan Sosyal Destek İle Yaşam Kalitesi Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007; 10(4):30-41 75
11. Sikiru L, Hanifa S. Prevalence And Risk Factors Of Low Back Pain Among Nurses In A Typical Nigerian Hospital. African Health Sciences 2010; 10(1): 26 30. 12. Nelson NA, Hughes RE. Quantifying Relationships Between Selected Work-Related Risk Factors And Back Pain: A Systematic Review Of Objective Biomechanical Measures And Cost-Related Health Outcomes. Internatıonal Journal Industral Ergonomıcs. 2009; 39(1): 202 210. 13. Karahan A, Kav S, Abbasoglu A, Dogan N. Low Back Pain: Prevalence And Associated Risk Factors Among Hospital Staff. Journal Advanced Nursing.2009;65(3):516-24. 14. Sikiru L, Shmaila H. Prevalence And Risk Factors Of Low Back Pain Among Nurses In Africa: Nigerian and Ethiopian specialized hospitals survey study. East African Journal Public Health 2009;6(1):22-5. 15. Tulder M, Malmivaara A, Esmail R. Koes B: Exercise Therapy For Low Back Pain. Spine 2000;25 (21): 2784-2796 16. Kopec J, Sayre E, Esdaile J. Predictors Of Back Pain In A General Population Cohort. Spine 2003; 29 (1): 70-17. Berker E. Bel Ağrılarında Epidemiyoloji Ve Risk Faktörleri. Türk Fizik Tıp Rehabilitasyon Dergisi 1998; Mayıs Özel Sayısı: 8-12. 18. Güven MB, Çırak B, Işık HS, Kıymaz N. Lomber Disk Hernilerinde Retrospektif Bir Çalışma. Van Tıp Dergisi 1999; 6: 20-23. 19. Aydoğan N. Yüksek Lisans Tezi; Lomber Disk Hernisi Nedeniyle Cerrahi Girişim Uygulanan Hastaların Taburculuk Aşamasındaki Bilgi Gereksinimleri Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Programı, Tez Yöneticisi; Prof.Dr.Fethiye ERDİL, Ankara:2005 20. Karadağ M, Aksoy G. Lomber Disk Herni Ameliyatında Hastaların Evde İyileşmelerini Sağlamada Hemşirenin Eğitici Rolünün Etkisi. Düşünen Adam 2002; 15(4): 245-253 21. Kromark K, Dulon M, Beate Beck B, Nienhaus A. Back Disorders And Lumbar Load In Nursing Staff In Geriatric Care: A Comparison Of Home-Based Care And Nursing Homes. Journal of Occupational Medicine and Toxicology 2009;4(33):1-9. 76
22. Byrns G, Reeder G, Jin G, Pachis K. Risk Factors For Work-Related Low Back Pain In Registered Nurses And Potential Obstacles İn Using Mechanical Lifting Devices. Journal Occupitanıol Environmental Hygene 2004;1:11-21. 23. Guo HR. Working Hours Spent On Repeated Activities And Prevalence Of Back Pain. Occupitanıol Environmental Medicine 2002;59:680-688 77