Harem bir fuhu; yuvasl degil, bir okuldu Hnlil irunlctk arem, 200-300 kadrnrn kapah bir yagam geqirdi$i sarayrn bu gizli ve esrarh bolumu; Batrhlann eskiden beri merakrnr gekmig, hayal ve fantazi dolu, kulaktan duyma tasvirler brrakmrgtrr. 1432'de Edirne'de II. Murad'rn sarayrnl ztyaret etmig olan Bertandon de La Brocquiere, PadiSah'rfi sarayda Erplak cariyeleri seyrettifi havuzdan s6zeder. Dikkate de$er ki, 16. yttzyrlda III. Murad iqin de aynr gey s6ylenmigtir. Harem dairesinde, bu sultanrn 6zel bir havuz yaptrrdtsrnr biliyoruz. lngiliz Elqiligi Katibi P Rycaut, Padigah'tn geceyi geqirecegi cariyeyi seqmek iqin iki srra dizilmig cariyeler arastndan geqerken, begendigi krzrn dnunde mendil brraktrgrnr sdyler ki, bu tamamr ile f.antaziden ibarettir. Yine Rycaut, cariyeler arasrnda lezbiyenligin yaygm oldugunu, sevgilileri iqin olumu bile g6ze aldrklannr duymus; olum cezasr da bir guvala konup gece gizlice deryaya atrlmakmrs. Obur yandan patrimonyal bir ortaeaf, toplumu olan Osmanh toplumunda, harem ve cariyeler hakkrnda bilgimizi ve deger hu-
OSivl.\Nl I 5UL--t.\Nl.'\l{lNA '\5K }vlik fupl-arl I.IAREIVI BIR OKUI DU krinrlerirnizi, iki ternel liurunru gozonllncle ttrlarak belirlenrek gerekir: Cariy's ve Gularn, Batr toplurnr.rnclaki gibi pazarclan satln ahnrnrq veya savasta ttitsak edilmi5 esirclir; yani, bir rnalchr ve rnal muamelesi goriir. Ondan, efer-rclisinin btittin istelilerine cevap vermesi beklenir. Elendisi ile cinsel iligkicle bttlunan ve qocu$u olan carive, esirlik statiistinden kurttrimaz; lslanr huktrkr-rna gore ise htir bir Mirsltintarttn caril's6lstl olan qocu$u hfir sa1'tlrr. r\ncak, o caril,e qocuksttz cariyelercleu a;'n bir statu kazantr; eflendisinin oltirntincle oteki cariyeler gibi satrlanraz, htir oiur. Efendi istedigi savrd^ caril'e ile ;'atabilir. Cari)'e efendisinden oian qocuk uzerincle velilik haiikr ictdia ecletnez. Vlusltirnan olmali, cariye ve gulamr esirlikten knrtamraz. Cariye, Vi{rsli"rnan kachn gibi "avre t yerlerini ortme"ye rnecbur cle$ildir. llk devircle padigahlar, Mtisltin-ran ve Hrristiyan hanedanlardan nikahla zevce alrnrllarcltr. Frket, il. Bayezid'den sonra, siyasi ve trr.rkuki sonuqlan sebebiyle lvl uslr-irnan ltachnlarla evlenmekten kaqrnmr5lardrr. Bir istrsna, $eyhulislarn Esad Efencli'nin krzryla evlenen II. Osrnan'drr. Sultan Suleyrnan, lienclisine clerin bir agliia baglandr$r Vlahpeyker H[rrrem'i nikahlayrp zevcelige kabul etmigtir. Strltanur bir gok cariy'e ile iligki kttrtuast, daha ziy'ade si1'asi bir kaygrdan, haneclanrn devamr iqin Qok erkek qocuk sahibi olma cltiguncesinden kay'11"p1'nmaktacltr. Haretn sisterni, boy,lece bilingli bir hanecian politikasrnrn gere$i olarak yorurnlannlahdrr. Bunun iqin, valide sultanlarrn guzel cariyeler seqip ofullanna takdim ettiklerini biliyoruz. Bagka def irnle, sistemi, Osrnanh siyasi 1'aplsl ve hanedan siyasetil'.le srkr srktl'a ba$hdrr. Padigahrn, yuzierce genq ve guzel kaduir haremine hapsedereh istecligine erigti$ini zanneden Batrltlan duqktrtkh$u-ra ugratrn:rli zorundayrz. $ehzade doneminde en seqkin hocalardan eclebil'at dersleri alan ve klasik edebi,vat eserieri veren ince zevkli sar-ratkir sultanlara kaba-saba krzlar eqlik edemezdi. Sarayrn kalabairk cariye halkr, iqoglanlan gibi egilmez bir disiplin ve hiyerargi iqinde yetigir ve zamanla belli kademelere yukselirlerdi. Padigahlann bile bozamadr$r sikr kurallara tibi olan harem, claha gok kachnlar rnanastrrlna benzer. Gelen cariye, talihi varsa bu orgtit iqinde srlc bir disiplin alturcta uzun bir e$itimclen soura padigaha takdim edilebilir. Padiqahrn ozel hayarrnr gegircligi Enderun, iki paralel orgtitten olugur: lgo$lanlarinrn y,etigtirilcii$i ve padigalirn drg hizmetlerinin goriildtigr-r dairelere paralel olarak cariyeler de aynr bigirnde orgr,itlenmiltir; hepsi, rtitbesine gore bir maag altr ve belli clerecelerclen geqerek bagkaclrnh$a yrikselir- Ierdi; padigah annesi olan valicle sultan ise bir kraliqe liadar itibarh ve nufuzlu icli. Osrnanh toplurnunda cariye sadece "cinsel obje" olarali gortilrnemiqtir. Haii vakti yerinde herkesin bir veya birkaq cariye sahibi oldugunu kadrn rniras listelerinden o$renmekteyiz. Ailenin bir ferdi gozuyle bakrlan cariyelerin ev hizmetlerinde olclu$u gibi ekononik hayatta da onemii 1'eri vardrr. Cari,veleritr ozellikle tekstil sanayiinde genig olcude kullar"ulchflr biliyoruz. Onian i5qi olarak veya seks igin kiralayanlar da yok cle$ildi. Ancak, lslarn hukukunun ozelligi dolay'rsryla esirler,t-ridukga kolay hr-rrriyetlerine kavugtuklan iqin toplurnda esir nufusu biteviye ktiqulur. Darir$r gidermek iqin ozellikle Kuzey Slav milletlerinclen, Kafkasya ve Karadeniz kryrlanndan, Afrika'dan her yri brnlerce cariye ve kul ithal olunurdu. I6. ytizyrlda br-r sayrnrn yrlda 20 binin tizerine qrktrflr hesaplanmi$tlr. Haremde kortrrna ve clisiplin iglerini goren zenci Haduna$alarr iclari kadroyr.r olugtllrur. Onlar, zenci Dartrssaacle, dbr-rr achyla Harenra$asl'run veya Krzlara$asl'ntn emri alturdaydrlar. Cariye odaiannrn nezareti, maa$lann da$rtmrr, kapriann muhaflazasr hatta harem imamlr$r bu hadrma$alannrn elincleycli. 16. yuzyrl sonlannda Mekke, Medine ve Sr-rltan vakrflan idaresinin vaiide sttltana, dolayrsryla Darusaade a$asrna verilmesi sonucu, Darusaade a$alannrn nufuzu artnu$, iqoglanlannrn arniri Babtissaacte a$asrnr gdlgecle brrakarak btittin Enclerunun amiri durllnlllna gelmiglerclir. Harerna$alan, pacligaha yakrnhgr dolayr-
OSMANLI SULTANLARINA AsK MEKTUPLARI HAREM BIR OKULDU sryla bir ara veznazamlann tayin ve azline etki yapacak kadar nufuz ve etki kazanmrglardrr. Haremin asrl bagr Valide Sultan'drr. O, hanedanrn, dolayrsryla Osmanlt saltanatrnrn devamr irzerinde kesin bir rol almrgtrr. Valide Sultan, o$lu padiqahrn qok erkek gocu$u olmasrnr sa$lama ve gehzadeleri koruma gorevi gibi a$rr bir sorumluluk yuklenmigtir. O, hanedan iqinde kadrn huknmdar, Orta asya Turk devletlerindeki gibi ndeta padi5aha egit hatundur. Kafes sisteminde, yani sultanhsa namzet butun gehzadeler sarayda hapis kaldrklan donemde bu kesinlikle bir gergektir. gehzadelerden kimin tahta geqece- $ini, kullandr$r yontemlerle buyuk dlgude valide sultan belirler. Gdruluyor ki, lslam hukuku ve hanedan siyaseti harem 6rgutunu ve kurallannr belirlernektedir. Bunun yanrnda ikinci bir faktor, "Osmanh Kul sistemi"dir; bu sistem, Osmanh merkeziyetqi devlet sisteminin temel kurumudur. Enderunda ve birunda (drs hizmetlerde), padigaha mutlak biqimde bagh gorevliler yetiqtirmek iqin her turhi aile, kavim ve kabile ba$lanndan kopmu$ kul ve cariyeleri kullanrnak, bu sistemin esasrdrr. Sayrsr binleri bulan saray halkr, drgarda Yeniqeri ve sipahi ordusu, vali ve kumandanlar hepsi kul sistemiyle yetigmekteydi. Bu kullar, padigaha mutlak baghhklanyla, onun mutlak ve merkeziyetqi otoritesini garanti etmekteydiler. Harem, cariye drgutu kul sisteminin tamamlayrcr bir bolumudur. Cariyelerin qogunlugu saraydan qrkmrg beylere ve vezirlere zevce olarak verilirdi. Boylece, vali ve kumandanlarrn saray drgrnda vilayetlerde yerli aile ve hanedanlarla akrabahk kurmalan onlenmig oluyordu. Bu gibi yerel iligkilerin merkeziyetqi mutlak idare iqin tehlikeleri meydandadrr. Fatih'in ilk sarayr, bugunku lstanbul Universitesi bahqesindeydi. Fatih, sonradan Sarayburnu'nda Yeni Saray'r (Topkapr Sarayr) yaptrrdr. Ondan sonra Eski Saray tamamiyle kadrnlann yagadrgr bir saray oldu. Olen padigahrn butun harem halkr eski saraya naklolunur, Topkapr Sarayr'na onlann yerine padiqahrn kadtnlan almrrdr.'gebe kalan cariye de, yeni saraydan eski saraya gonderilirdi. Kadrnlara dugkunlugu ile bilinen III. Murad (1574-1595) doneminden sonra harem halkr gok artmrg, Topkapr Sarayr'nda 49'dan 104'e; eski sarayda 73'ten r46'ya qrkmrgtrr. Her iki harem 1603'te 610, L6zz'de 705 cariye ba.ndrnyordu. Saraya yeni ahnan esir krza "acemi" denir; acemilik doneminde kendisine ilkin lslamhk, Turk-lslam adetleri ve adabr, dikignakrg, rakkashk, hanendelik, sazendelik veya kssa-hanhk, yani hikaye anlarma sanarl gibi bir sanar o$retirirdi. Boylece yeri$en acemi, cariyeli$e yukseltilir. Esnaf diliyle "gagirt" olur, sonra kalfa ve usta derecelerine geeer; "gedikli" denirdi. Cariyeler, iqoblanlan gibi iki genig odada yanyana yararlar, her 5 krz arasrnda yagh bir kadrn yer alrr. Gedikli, dogrudan dogruya padiqah hizmetine verilir; onun haremde yemek, Qama$rr ve benzeri hizmetlerini gorurdu. Hunkann yaiagrrru uidrgr gedikli,.,ikbal,, veya "haseki" adryla yuksek bir dereceye yukselir. Bunlardan padigahrn gozdesi olan haseki, padigahrn kadrnr olurdu. Kadrnefendiler; Ba5kadm, Ihinci Kadm diye kendi arala.nda srralanrrdr. padiqahrn zevcesi sayrlan her kadrna bir daire aynlrr, yuksek bir gundelik tayin edilirdi. Qocuk doguran haseki, ayncahk kazanrrdr. Bu hiyerargide her cariye kadrnrn belli bir maagr ve giysisi olurdu. Hunkar kadrn efendilerin elbisesi kurkle suslenirdi. 17. ynzyrl ortala.na kadar saray hiyerarqisinde en usrre valide sultan, sonra hasekiler, padigah krzlan yer alrr; bunlar, sultan (Batr dillerind e sultana) unvanr ile anrlrrdr. padigahrn,,sut anne_ si" Daye Hatun ve Kethuda Hatun veya Kahya onlardan sonra gelirdi. IIL Murad'rn annesi Nurbanu'nun gunluk maa$r 3000 akqe (50 altrn) idi. (o zaman yeniqeri Agasr'nrn gundelili ancak 500 akqe idi.) Kanuni'nin egi haseki Hurrem Sukan'rn gundeligi 2000 akge (33 altrn) iai. Haremde en yuksek otorite de olan valide, Darussade Agasr ve Kahya Kadrn vasltasryla haremi idare ederdi. Haremin saray drgr iglerini g6ren erkek (valide Kethudasr), qogu zaman validenin isteklerini veziriazama bildirerek htikumet iglerine kangmasrna yardrmcr olurdu. 1n 11
()S lvl.\n I.l SI-,, Ll'r\N LA Rl N r\ ASK \'1 E KTU P LA R I IIAREM BIR OKULDU Valide sultanlar, egemeniigi ellerinde tutmak iqin, tabii, devlet ricali ile ordu iginde bir taium siyasi ittifaklar yaprnak zorundaydrlar. Haremde birbirlerine kargr grr-rplaqmalar, bagltca sultantn hangi oglunun tahta gegece$i konttsunda ortaya qrkmakta, dr$anda divandaki vezirler, Yeniqeri Oca$r, ytiksek ulema bu gruplar arasrnda oyr-rnlara ister istemez ortali oln-raktaydrlar. Tahta geqen sultanrn kardeqlerini katlermesi kanunla "ci'iz" goruldu$tinden, herkes iqin mucadele bir olum-kalrm sorllnu olurclu. Boylece, 17. ynzyrlda harem, payitahtta iktidar nrucadelesinin odak noktasr haline geldi. Bu amaustz mucncielecle padigahlar, gehzadeler kurban gitmiglerdir. lki pacligah; Osman ll ve lbrahim I, bu iktidar rnucadelesincle feci gekilde katlecliirnigierdir. IIL Selim gibi sanatkir mhlu reformcr,t bir padieahrn oitmi cidden qok trajiktir, agalar, onu haremin brr odasrnda sikrgtrrdrlar; gozcle cariye Pakize, efendisine sartlarak vucttduyla onu korumak isternis, bir krhg darbesiyle dirqmr.ig, bagka bir darbeyle padiqahtn yuzu ikiye boiunmugtir; kadrnlarrn hrgkrnklarl arasrnda elincle tesbih ve neyi ile hala ayakta duran pacligah, nihayet uzerine ugtigen saray a$alannrn krhg darbeleri altrnda yere yrgrlmrqtrr. Valide sultanlann saltanat donemi, Kanuni'nin zevcesi Hurrem Sultan'dan baqlayarak Nurbanu, Safiye, Kosem ve Turhan sultanlar zananlncla bir yuzyrl sunntigttir. Bu donernde devlete hakirn olan haremin tarihi, Osmanh devleti tarihinin gizli kalmrg yanlannt anlanrak bakrmrndan onemlidir ve son derece dramatik sahneleriyle 17. ynzyidan beri Fransa'da ve Turkiye'de romanctlara ve tiyatro yazarlarrna ilham kayna$r olmttgtur.17. ynzyrldan beri tarihgiler, devletin qdkngunti haztrlayan laktorler arastnda "kadrnlar saltanatt"nl one surerler. Buna kargr, gocuk padisahlar ddneminde, valide sultantn hanedantn devamlnr hergeyin usttinde tutarak devletin selimetine hizmet ettigi iddia oiunmugtur. Gerqekten, I. Ahmed'in bag-kadrnr, Ahmed'in hayattaki tek kardeqi Mustafa'yr idamdan kurtararak hanedantn devamlna hizmet etmigtir. Sultan Ahmed ohince Kdsem Sullan, Mustafa'yr tahta qr- kardr; bdylece, Osmanh tarihincle ilk kez sulranrn oglu ctegil, kardegi tahta qrlimrg oldu ve veraset usulti de$igti. Mustafa'nrn akli duzeni bozuktu. Krzlara$asr, t4 yagrnclaki osman II'yi tahta qrkardr. Ulemanrn etkisi altrndaki Osnran'rn Yeniqeriieri krzdrran reform tasanlan varch. valide K6sem, Yenigeri Ocagr a$alanyla anla5arak Osman't tahttan indirdi. Mustala tekrar tahta qrkanldr. Osman, Kosem'in rakibi Mahfiruz Kadrn'rn o$luydu. Mustafla, dengesiz hareketleri nedeniyle tekrar tahtran indirilince, K6sem l2 yagrnda kendi ofllu Murad'r (lv Murad) rahta qrkardr ve onun qocuklugtt suresince yenigeri a$alanyla beraber devleti iclare etti. I640'[a, IV. Murad'rn olurntr rizerine, Kosern'in obtir o$lu lbrahim tahta geqti. Yeniqeriler, Ibrahim'i de delice harekerleri ytizunden tahttan indirince, F{aseki -furhan Sultan'rn o$lu lv Mehmed, 7 yagrnda tahta oturruldu. Elgi raporlannda, devlet iglerinde deneyimli ve gtrqhi oldu$u vurgulanan Kosem, torunu iv. Mehmed donerninde de drganda kendisini destekleyenler sayesinde bfitun devlet gucirnii ve otoritesini elinde tuttu. Padiqaha sunulan arzlar tizerinde, "Arslanrm" dedigi qocuk pacigah adrna kararlan Kosem Sultan yazryordu. veneclik donanmaslnln lstanbttl'u tehdit ettigi buhrandan yararlanan IV. Mehmed'in annesi Turhan Sultan, krzlara$asryla K6sem Sultan'a kargr komplo kurdu ve onu bertaraf etti. Turhan Suhan, o$lu padiqah adrna clevleri fiilen kontroltine geqiren valiclelerin sonuncusudnr. Kadrnlar saltanatlna son veren, bir bunalrm clonerninde devletin bagrna diktatorce yetkilerle gelen Yeztrtazam Koprtilti Mehmecl Paga olmugtur. Ashnda, ona bu ola$antisru yerkileri veren de Valide Turhan Sultan idi. Padigahla cariye arasrndaki zoraki iligki, gerqek aqkrn dogmasrnda ku5kusuz bir engeldi. Fakar, bazen gergek bir agk clogabilirdi; I-ltirrem'le Stileyman araslnda oldu$r-r gibi... Hrirrem, kocastna mektuplannda "Canlrrr paresi sultanrm", "sevgili qdhrm", "benint cin-r azizim", "benim yrizti Yusufurn. $ekerirn, latif nizeninim", "goztim rlunl sultanrrn" clil'e hitap ecler. Stilet'man'r [{tir- ' '2 1?
OSMANLI SULTANLARINA AsK MEKTUPLARI HAREM BIR OKULDU rem'e tek eg, tek sevgili olarak ba$layan qeylerden biri de, zevce' life aldrktan sonra ust uste uq evlat vermis olmastdrr' Hurrem, qocuklarrnl anarak seferdeki kocaslnln kalbini yumugatan $u sdzleri yazryort "Mektub-u gerifiniz okudukda bendeniz Mir Mehmed ve cariyeniz Mihrumah giryeler (afllarlar) ve firkat ederler, onlann giryeleri hod beni deli krlmtgdtr'" Bir bagka mektubunda, "mektubunuzu okudugumda gozum yagr akdr gididen (sevinqten)" diyor. Kocasr Sultan'a kavuqmak, yuzunu gdrmek arzusuyla geceleri uyumadr$rnr ifade ile dzlemini iqten, ateqli s6zlerle dile getiriyor ve bagka bir mektubunda "gecesini gnnduzunu farketmeyen hasret deryaslna garik, biqare, agklnrz ile mubtela, Ferhad ve Mecnun'dan beter qeyda gakeriniz" diyor' Hurrem, ilk yrllannda Turkqe'yi bilmiyordu, herhalde katibi onun duygulannr edebi bir dille yaz1ya geqiriyordu. Bu mektuplardaki, i'vallah, dunyada hemen siz muradrmsrntz" gibi sozler, kugkusuz Hurrem'in a$zrndandrr. Sultan ise ona para, hediyeler ve bazen sakahndan tel gonderiyordu' Hurrem, mektuplalnda siyaset yapmaktan geri kalmryordu' Sadrazam lbrahim Paga hakkrnda "sultan seferden donuste konugaca$rnr" yaztyor; bir bagka mektubunda damadr Rustem Pa- $a'yl kaytrmasrnt istiyordu. Topkapr Sarayr Argivi'nde Suleyman'ln Hitrrem'e mektuplart bulunmamr$trr. Fakat, "Muhibbi" mahlasrnr kullanan Suleyman'ln Divan'tndaki gazellerde, genel edebi kahplar yantnda gerqek agkr nasrl algrladr$tnt anlatan iqtenlikle yazrlmrq giirler vardrr. Bunlardan hiqbiri Hurrem'e yazdrgr 9u lirik giir kadar iqten, cogkulu defildir: C eli s - i h alv e tim, v anm, h abib im, mah - i t ab anrm Enisim, mahremim, vanm, guzeller 5ahr stiltantm Hay dttm, hdsthm, \mriim, $ar Ab -i lrc v ser im, adnim Bahdnm, b ehce tim, rizum, nigd'rrm, v e rd -i handantm Ne5d tun, isretim, b e zmim, E er dfim, ney y inm, 5em' im Turunc u nd.r u nd,rencim,benim 5em'-i pebistarum Nebflnm, 5i)hkerim, gencim, clhan iqinde bi-rencim Azizim, Yasufum, verrm, glnul mrsnndakey hantm StonbLlum, Kardmdntm, diyar-i milhet-i Rlumum Bedah5antm ve Ktpqa$m ve Ba{dadtm Hordsdntm Saq haram, hay ydytm, gozii pnr-fitne bimdrrm Olttr s em b oy nuna hanrm, me d e d he y n a - mils elmanrm Kapmda qiinhi meddahrm, seni medh edenm daim Ynr eh pur- gom, g0 znm pir- nem, Muhibb r' y im, ho 5 -h alim. Sultan Stileyman'rn Htirrem'e Gazeline Halil Inalcrk'rn Naziresi G e c em h em gilndt)zim mehtab -i I eyl -i tar -i glry anrm Bahd.nm, ebr-i nisanrm, aqtlmt1 gonca- pistdnrm Gnzel glzltim, Jidanboylum, s1zu tath gozil ahum Bulunmnz vaslma frsatbenim pur-i5ve ceyldntm G e c eyle isre tim, gundtiz safa -yi hdttrrm, c anrm B enim 5i' nm, b enim 5arhrm, b enitn J ery ad -i sizarum Kalem kaglum, beyaz tenlim, g\zilm naru Euzel yavrum Ktabrm ta ezelden hakh edilmi5 levh-i tabantm Uzaklarda 5eb-ihasrette naldn oldu{um demler Iniltim, g0zyagrmhem allryan gem'-i 5ebistdrum Nice sevmi5, nice 69nus., Suleyman H'Arrem'i candan Mededhey Htrrem-i devran, ne 5dir ne S'\liymarum Chicago, 1990