ULUSAL VE ULUSLARARASI BOYUTLARIYLA DOKTORA EĞİTİMİ ÇALIŞTAYI 2. OTURUM RAPORU

ULUSAL VE ULUSLARARASI BOYUTLARIYLA DOKTORA EĞİTİMİ ÇALIŞTAYI 2. OTURUM RAPORU ULUSAL VE ULUSLARARASI AÇIDAN YETERLİLİK ÇERÇEVELERİ VE ORTAK DOKTORA PROGRAMLARI Prof. Dr. Çiğdem KAYACAN (Başkan) Prof. Dr. Nazlı ARDA Prof. Dr. Serhat PABUCCUOĞLU Prof. Dr. Uğur ÖZBEK Doç. Dr. Kerem Faruk GİRAY Doç. Dr. Sevinç HATİPOĞLU Araş. Gör. Semih EKİMLER Ulusal ve Uluslararası Boyutlarıyla Doktora Çalıştayı kapsamında 2. Oturum olarak ulusal ve uluslararası açıdan doktora yeterlilikleri ve ortak doktora programları tanımlanmıştır. İdari ve hukuksal sorunlar dile getirilmiş ve bu sorunları düzeltmeye yönelik öneriler sunulmuştur. 1. Avrupa Doktora Eğitimi ne Genel Bakış 2003 Berlin Toplantısı ile Bologna Süreci ne yönelik uyum öncelikleri belirlenmiştir ve uyum süreci ivme kazanmıştır. Berlin Toplantısı sonucunda kurumsal ve ulusal düzeyde ve Avrupa düzeyinde kalite güvencesinin geliştirilmesi, iki aşamalı sistemin uygulanmaya başlanması, 2005 yılı itibariyle mezun olacak bütün öğrencilerin Diploma Eki alması dahil derecelerin tanınması ve eğitim süreleri, Avrupa Yükseköğretim Alanı için kapsamlı bir yeterlilikler çerçevesinin hazırlanması, sürece üçüncü aşama olarak doktora seviyesinin de dâhil edilmesi ve Avrupa Yükseköğretim Alanı ile Avrupa Araştırma Alanı arasında daha sıkı bağların kurulması öncelikler arasında listelenmiştir. 2005 te yayınlanan Bergen Bildirgesinde doktora eğitimi ile ilgili olarak Avrupa Yüksek Öğrenim Alanı nın çekiciliğini, rekabet edebilirliğini ve kalitesini arttırmak için araştırmanın önemi ve bunu gerçekleştirmek için doktora aşamasındaki niteliklerin çıktı odaklı yaklaşım kullanılarak Avrupa Yüksek Öğrenim Alanı nın genel çerçevesine uydurulması gerektiği, doktora eğitiminin temel öğesinin özgün araştırmalar yoluyla bilginin geliştirilmesi olduğu, yapılandırılmış doktora programlarında şeffaf izleme ve değerlendirmeye olan ihtiyaç dikkate alınarak üçüncü aşamanın iş yükünün 3-4 yıla denk düşeceği, üniversitelerin doktora programlarının disiplinler arası eğitimi ve transfer edilebilir becerileri desteklemesi ve daha geniş bir iş yükü piyasasının ihtiyaçlarını karşılaması, Avrupa Yükseköğrenim Alanı içinde araştırma kariyerlerine devam edecek adayların sayısının arttırılması

gerektiği, üçüncü aşama programlara devam edenlerin hem öğrenci, hem de erken dönem araştırmacı olarak değerlendirildiği belirtilmiştir. Yine 2005 te Salzburg da yapılan Avrupa Bilgi Toplumunda Doktora Programları Toplantısı sonucu doktora adaylarının sadece öğrenci değil aynı zamanda yeni bilginin üretilmesine katkısı olan genç araştırıcılar olarak tanımlanması ve bu adayların hem öğrenci hem de araştırıcı olarak çalışma ve yaşam koşulları, sosyal güvencelerinin dikkate alınması, doktora eğitim süresinin tam zamanlı ve 3-4 yıl ile sınırlı olması, üniversitelerin geleceğe yönelik strateji ve politikalarında doktora eğitiminin öncelikli olarak yer alması, danışman atama kriterlerinin belirlenmesi ve danışman kalitesinin tanımlanmasının, araştırma ve doktora eğitiminde toplum sorunlarının çözümüne ve yeni ürün üretmeye yönelik yapılanmaya önem verilmesi, araştırma ve doktora eğitimine ayrılan bütçenin artırılması, doktora adaylarının ders ve tez aşamasında kurumlar arası hareketliliğinin sağlanması, tez çalışmalarının uluslararası ortak danışmanlı yürütülmesi ve Avrupa Doktoranı kimliğine sahip aday sayısının artırılması gereklilikler arasında sıralanmıştır. Sonuç olarak Avrupa da doktora eğitiminin en önemli kriterleri hareketlilik, Avrupa boyutu ve işbirliği, bütünleşik doktora programları, araştırmada Avrupa alanı yaratmak, ortak projelerin yürütülmesini sağlamak doktora eğitiminde kaliteyi yakalamak ve ABD ile buluşlarda yarışabilmek, danışmanlık ve doktora programı çıktıları olarak belirlenmiştir. Türkiye deki doktora eğitiminin yeniden düzenlenmesi sürecinde bu kriterlere uygun düzenlemeler getirilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda yapılacak ön düzenlemeler kapsamında ABD de yaygın olan graduate school modeli ile uygulanan ve daha yapılandırılmış özellikte bir sistemin adapte edilmesi ve bu okulların, multidisipliner, multikültürel özellikte; şeffaf ve transfer edilebilir bir yapılanması ve öğrenim çıktıları olan bir organizasyon ile lisansüstü programların düzenlemesi, Doktora Okullarının görev tanımlamasının lisansüstü eğitimde kaliteyi denetlemek, akademik eğitime ek olarak disiplinlerarası ve aktarılabilir beceriler üzerine yoğunlaşmak ( Etik, Araştırma teknikleri, Makale yazımı, istatistik, takım çalışması, kariyer planlama, iletişim becerileri, liderlik, hayvan araştırmaları vb) ve disiplinler arası akademik bir çevre yaratmak olarak değiştirilmesi önerilmiştir. 2. Ulusal ve Uluslararası Doktora Yeterlilikleri Ulusal Doktora Yeterlilikleri, Yükseköğretim Kurulunun Türkiye Yükseköğretim Yeterlilikler Çerçevesi (8. Düzey) kapsamında European Qualifications Framework-Life Long Learning (EQF-LLL) ve Qualification of Framework-European Higher Education Area (QF-EHEA) kriterlerine göre belirlenmiştir. Bu bağlamda öğrenilen kuramsal ve üretilen uygulamalı bilgi yüksek lisans yeterliliklerine dayalı olarak alanındaki güncel ve ileri düzeydeki özgün düşünce ve/veya araştırma ile uzmanlık düzeyinde geliştirebilir, derinleştirebilir ve alanına yenilik getirecek özgün tanımlara

ulaştırabilir olmalıdır. Doktora adayı eğitimi sürecinde alanının ilişkili olduğu disiplinler arası etkileşimi kavrayabilme; yeni ve karmaşık fikirleri analiz, sentez ve değerlendirmede uzmanlık gerektiren bilgileri kullanarak özgün sonuçlara ulaşabilme yetisini kazanmalıdır. Edinilen kavramsal, bilişsel ve uygulamalı beceriler açısından doktora öğrencisi eğitimi sürecinde alanındaki yeni bilgileri sistematik bir yaklaşımla değerlendirebilme ve kullanabilme, alanına yenilik getiren, yeni bir düşünce, yöntem, tasarım ve/veya uygulama geliştirebilme ya da bilinen bir düşünce, yöntem, tasarım ve/veya uygulamayı farklı bir alana uygulayabilme, özgün bir konuyu araştırabilme, kavrayabilme, tasarlayabilme, uyarlayabilme ve uygulayabilme, yeni ve karmaşık düşüncelerin eleştirel analizini, sentezini ve değerlendirmesini yapabilme ve alanı ile ilgili çalışmalarda araştırma yöntemlerini kullanabilme yeteneğinde olmalıdır. Doktora yetkinlikleri dört ana başlık altında Bağımsız Çalışabilme ve Sorumluluk Alabilme Yetkinliği, Öğrenme Yetkinliği, İletişim ve Sosyal Yetkinlik ve Alana Özgü Yetkinlikler olarak tanımlanmıştır. Bağımsız Çalışabilme ve Sorumluluk Alabilme Yetkinliği, alanına yenilik getiren, yeni bir düşünce, yöntem, tasarım ve/veya uygulama geliştiren ya da bilinen bir düşünce, yöntem, tasarım ve/veya uygulamayı farklı bir alana uygulayan özgün bir çalışmayı bağımsız olarak gerçekleştirerek alanındaki ilerlemeye katkıda bulanabilme, alanı ile ilgili en az bir bilimsel makaleyi ulusal ve/veya uluslararası hakemli dergilerde yayınlayarak ve/veya özgün bir yapıt üreterek ya da yorumlayarak alanındaki bilginin sınırlarını genişletebilme, özgün ve disiplinler arası sorunların çözümlenmesini gerektiren ortamlarda liderlik yapabilme olarak tanımlanmıştır. Öğrenme Yetkinliği, Yaratıcı ve eleştirel düşünme, sorun çözme ve karar verme gibi üst düzey zihinsel süreçleri kullanarak alanı ile ilgili yeni düşünce ve yöntemler geliştirebilme olarak belirlenmiştir. İletişim ve Sosyal Yetkinlik, sosyal ilişkileri ve bu ilişkileri yönlendiren normları eleştirel bir bakış açısıyla inceleyebilme, geliştirebilme ve gerektiğinde değiştirmeye yönelik eylemleri yönetebilme, uzman kişiler ile alanındaki konuların tartışılmasında özgün görüşlerini savunabilme ve alanındaki yetkinliğini gösteren etkili bir iletişim kurabilme, bir yabancı dili en az Avrupa Dil Portföyü C1 Genel Düzeyinde kullanarak ileri düzeyde yazılı, sözlü ve görsel iletişim kurabilme ve tartışabilme olarak tanımlanmıştır. Alana Özgü Yetkinlikler ise alanındaki bilimsel, teknolojik, sosyal veya kültürel ilerlemeleri tanıtarak, yaşadığı toplumun bilgi toplumu olma ve bunu sürdürebilme sürecine katkıda bulunabilme, alanı ile ilgili karşılaşılan sorunların çözümünde stratejik karar verme süreçlerini kullanarak işlevsel etkileşim kurabilme, alanı ile ilgili konularda karşılaşılan toplumsal, bilimsel, kültürel ve etik sorunların çözümüne katkıda bulunabilme ve bu değerlerin gelişimini destekleyebilme olarak listelenmiştir.

Uluslararası Doktora Yeterlilikleri çalıştay sürecinde T.C. İstanbul Üniversitesi nin de üyesi olduğu Coimbra Grubu Üniversitelerin doktora yeterlilikleri temel alınarak belirlendi. Coimbra Grubu üyelerinden Aarhus Üniversitesi (Danimarka) ve Edinburgh Üniversitesi nin (Birleşik Krallık) 2013 te düzenledikleri Excellence in European Doctoral Training (EXEDE) konferansında doktora eğitiminin temel özellikleri uluslararası akademik işbirlikler, öğrenme ve araştırmada üstün nitelik ve topluma dönecek hizmet ve katkı olarak belirtilmiştir. Bu konferansın sonucunda doktora eğitiminde danışmanlık ve değerlendirmede uluslararası katkının sağlanması, aktif ve yoğun çalışma ortamında bağımsız araştırma yürütülmesi, doktora eğitimi boyunca kişisel ve profesyonel gelişimin desteklenmesi, öğrencinin yenilikçi yaklaşımlar ile eğitilmesi ve desteklenmesi ve doktora eğitimi sonrasında endüstri ve işverenlerle ilişkilerin kurulmasına yönelik yaklaşımların güçlendirilmesi kararları alınmıştır. Çalıştay sırasında doktora düzeyinde ulusal ve uluslararası yeterliliklerin yeniden düzenlenmesine yönelik öneriler panelistlerin açıklamaları ve dinleyicilerin katkısı ile gerçekleştirilmiştir. Oturum sonucunda doktora eğitimi sürecinde yabancı dil sorunun çözülmesi, kayıt silme sisteminin yeniden gündeme getirilmesi, aftan dönüşün kaldırılması ya da sınırlandırılması, uygulama esaslarının birime özgü oluşturulabilmesi, program açılması için öğretim üyesi sayısının düşürülmesi ve nitel değerlendirme kriterlerinin getirilmesi, tez savunması öncesi tezle ilgili yayın şartının getirilmesi, tez savunması sonrası tezi yayınlama teşviki sağlanması, lisansüstü yönetmeliğinde yeterlik ve tez savunma değerlendirmeleri için sayısal puanlama yapılması, araştırma merkezleri ve teknokentlerde doktoralı kişilerden eş danışman ya da ikinci danışman belirlenmesi önerileri sunulmuştur. Doktora öğrenci sayısının artırılması sorununa doktora eğitiminin kalitesinin yükseltilmesine ve doktora sonrası istihdamın planlanmasına yönelik çalışmalar doğrultusunda çözüm bulunması gerektiğine karar verilmiştir. 3. Ulusal ve Uluslararası Ortak Doktora Programları Ulusal Ortak Doktora Programlarının kurumsal yararları arasında işgücü kaynağı, altyapı ve vizyon açısından kapasite artışı sağlama, bilgi paylaşımının artması, farklı birimlerin güçlü yanlarının birleştirilmesi, takım çalışmasının geliştirilmesi ve araştırmalarda çeşitlilik sağlama sıralanmıştır. Ulusal Ortak Doktora Programlarının çeşitli üniversitelerden örnekler verilerek daha çok bölgesel yakınlığa bağlı olarak ve uygulamalı bilimlerde açıldığı gösterilmiştir. Uluslararası Ortak Doktora Programlarında ise en çok ortak programın Orta Doğu Teknik Üniversitesi nde bulunduğu tespit edilmiştir. Erasmus Mundus kapsamındaki yüksek lisans ve doktora programlarının açılması sırasındaki kriterler en az 3 farklı Avrupa ülkesi üniversitelerinin ortak bir anlaşma metin hazırlanması, tam üye olan (partner) üniversitelerin temsilcilerinden oluşan bir

konsorsiyum tarafından yürütülmesi, üye ülkeler tarafından ortak/uyumlu müfredat hazırlanması, öğrencilerin 2 veya daha fazla sayıda farklı üniversitede eğitim görmesi, işbirliği yapan (associate partner) üniversiteler, araştırma merkezleri, resmi ve özel şirketler, sivil toplum kuruluşları ile programın desteklenmesi olarak belirlenmiştir. Erasmus Mundus kapsamında oluşturulan Ortak Doktora Programlarında Avrupa Birliği sınırlandırmalarından dolayı hiçbir Türk üniversitesinin yer almadığı belirtilmiştir. Çalıştay sırasında yapılan değerlendirmeler sonucunda uluslararası ortak doktora programları açmaya yönelik sorunlar belirlenmiş ve bu sorunlara çözüm önerileri getirilmiştir. İlk olarak ortak programların başlatılmasındaki uzun onay ve izin süreçlerinin oluşturduğu sorunlara yönelik çözüm önerileri arasında; YÖK ün her yıl iş birliği yapılmasına onay vereceği üniversitelerin listesinin yayınlanması, bunların dışında kalan üniversiteler için izin ve onay işlemlerinin ortak olacak üniversiteler tarafından yapılabilme olanağının sağlanması, ihtiyaçlara göre güncellenmiş işbirliği/ortak program protokolü örnekleri ve farklı tiplerde program açma yol haritalarının YÖK tarafından e-kitapçık halinde oluşturması sunulmuştur. Yabancı dilde program açmak için öğretim üyesi yeterliği kapsamında yabancı dil puanı kısıtlaması, öğretim üyesi sayısı ve görev alınabilecek program sayısında yaşanan sorunların çözümüne yönelik olarak bir öğretim üyesinin program açılışında yer alabileceği yüksek lisans eğitim programı sayı kısıtlaması yeniden düzenlenmesi ve yabancı dil yeterliği konusunda doçentlik başarı ölçütü yabancı dilde program açmak için yeterli olması önerilmiştir. Uluslararası öğrencilerin Türkçe tez yazma güçlüğünü gidermek üzere Türkçe yürüyen programlarda uluslararası kabul görmüş yabancı dilde (İngilizce) tez yazma imkanının tanınması şeklinde bir değişikliğe gidilmesi teklif edilmiştir. Uluslararası öğretim elemanlarının istihdamında yaşanan zorluklar kapsamında ücret iyileştirmelerine gidilmesi, uzun bürokratik onay süreçlerinin basitleştirilmesi ve kısaltılması, ilgili doküman ve başvuru formlarının İngilizce olması, İngilizce proje başvurusu yapabilme imkanının tanınması önerilmiştir. Bunların dışında çeşitli üniversitelerin öğretim üyeleri ve enstitü müdürlerinden oluşan dinleyicilerin verdiği örnekler doğrultusunda YÖK te ortak lisansüstü çalışmalar için ortak bir platform oluşturulması, informal ve nonformal eğitimin (sertifika, önceki eğitim, deneyim vb.) kredi karşılığının tanımlanması ve uygulama esaslarının ortaya konulması, danışman atama kriterlerinin yeniden belirlenmesi, program yönetimlerini düzenleyen mevzuat eksikliklerinin giderilmesi, eğitim sürelerinin ve ders kredilerinin Bologna Süreci ne uygun olarak tekrar düzenlenmesi ve yetkin, yabancı dil bilen, sürekli eleman bulundurulması önerileri sunulmuştur.

Doktora öğrencilerinin ve uluslararası öğretim üyelerinin doktora eğitimi sürecinde mali sorunlarının gidermesine yönelik olarak öğrencilerin maddi güvencelerinin eğitim süresince burs veya iş garantisi ile sağlanması, sosyal güvencelerin ve sağlık sigortalarının üniversite tarafından merkezi bir düzenlemeyle sağlanması, yurtdışından tez savunmasına gelecek danışmanın ulaşım giderleri ve uluslararası öğrenci ve öğretim üyelerinin ikamet izinlerinde kolaylık sağlayacak düzenlemelere gidilmesi konusunda ortak görüş birliğine varılmıştır. 4. Yurtdışındaki Yükseköğretim Kurumlarıyla Ortak Eğitim ve Öğretim Programlarına Ait Mevzuat Değişikliği Önerileri Yükseköğretim Kanunun 43. maddesinin (d) bendi ile 50 maddesinin (b) bendinde aşağıdaki şekilde yeniden düzenleme yapılması önerilmiştir: Yükseköğretim kurumları, yurt dışındaki yükseköğretim kurumları ve diğer kuruluşlarla akademik işbirliği tesis ederek ön lisans, lisans ve lisansüstü programlar olmak üzere uluslararası ortak eğitim ve öğretim programları yürütebilirler. Yükseköğretim kurumları, lisansüstü öğretim konusundaki istekleri karşılamak üzere gerekli planlamayı yapar, önlemleri alır ve uluslararası ortak programların tesisi için yurtdışındaki yükseköğretim kurumları ve diğer kurumlarla sözleşme veya protokol imzalayabilir. Lisansüstü Eğitim-Öğretim Enstitülerinin Teşkilât Ve İşleyiş Yönetmeliği Ek Maddesine önerilen değişiklik: Ulusal ve uluslararası iki veya daha fazla yükseköğretim kurumunun önerisi ve Yükseköğretim Kurulu kararı ile, yükseköğretim kurumları arasında ortaklaşa yürütülecek lisansüstü ortak diploma veya çift diploma programları açılabilir. Ayrıca, yurt içinden veya yurt dışından kamu ve özel sektör kuruluşları da, ortak lisansüstü programlar açmak için yükseköğretim kurumlarına öneride bulunabilirler. Bu öneriler, yukarıda belirtilen usule göre sonuçlandırılır. Bu şekilde açılacak lisansüstü programların uygulama esasları, bu Yönetmelik ile Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde, ilgili yükseköğretim kurumları tarafından ortaklaşa belirlenir.

Yönetmeliğin 5. maddesinin (1) fıkrasında yurtdışı ortak eğitim ve öğretim programları tesisi hakkında aşağıdaki değişiklik önerilmiştir: Türkiye deki yükseköğretim kurumları yurt dışındaki kapsama dahil yükseköğretim kurumlarıyla birlikte yürütmek üzere önlisans, lisans, yüksek lisans veya doktora düzeyinde ortak programlar tesis edebilirler. Bu programlar, kurumlar arasındaki akademik işbirliğini ve etkileşimi sağlamak, güçlü taraflarını bir araya getirerek zenginleştirmek ve ortak programa katılan öğrencilerin en üstün akademik standartlarda eğitim ve öğretim almalarına imkân vermek amacını taşır. Yurtdışı Ortak Eğitim ve Öğretim Programları Yönetmeliğinin burslar hakkında olan 11. Madde hükmünün lisansüstü öğrencilerini de kapsayacak şekilde yeniden düzenlenmesi, yurt içindeki uluslararası programların öğrencilerini kapsama dahil etmesi, yönetmeliğin eğitim sürelerini ve AKTS kredilerini belirleyen 12. Madde hükmünün önlisans, lisans ve lisansüstü ortak programlarının süreleri, dersler ve tez için ise tanımlanan AKTS kredileri YÖK tarafından onaylanmış protokol hükümlerine göre belirlenmesi, yönetmeliğin vize uygulamalarını kapsayan 14. Madde hükmünün Vize kolaylığı için YÖK ün, Milli Eğitim Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı birlikte çalışması ile uluslararası ortak önlisans, lisans ve lisansüstü programlarına kaydolan öğrenciler için vize muafiyeti öngören bir çalışma yapılması ve yönetmeliğin 16. Madde hükmünde yer alan diploma ilgili uygulama esaslarının Bir Türk üniversitesi ile bir yabancı üniversite veya konsorsiyumun birlikte yürütecekleri bir ortak uluslararası program; önlisans, lisans, yüksek lisans veya doktora düzeyinde olabilir. Bu programda, ilgili her kurumun akademik gereklerini başarı ile yerine getiren bir öğrenciye, her üniversiteden bir tane olmak üzere ayrı diplomalar ve/veya ortak bir diploma verilebilir. Diplomalarda yer alacak ibareler taraflar arasında imzalanan protokollerde açıkça belirtilir. Öğrenciler, çift veya ortak diplomaya yönelik uluslararası ortak programın her iki kurumdaki akademik gereklerini yerine getirmeden diplomalardan herhangi birini almaya hak kazanamazlar. yönünde değiştirilmesi önerilmiştir. Bu raporda, Ulusal ve Uluslararası Boyutlarıyla Doktora Eğitimi Çalıştayı nın 2. Oturumu olarak Ulusal ve Uluslararası Açıdan Yeterlilik Çerçeveleri ve Ortak Doktora Programları kapsamında yapılan değerlendirmeler, belirlenen sorunlar ve sorunlara yönelik çözüm önerileri ifade edilmiş olup bilgilerinize sunulmaktadır. Saygılarımızla.