T.C. EKONOMİ BAKANLIĞI ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLAR 2012 YILI RAPORU Ekim 2013 TEŞVİK UYGULAMA VE YABANCI SERMAYE GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
II Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu
ÖNSÖZ Ülkelerin ekonomik kalkınmasında uluslararası doğrudan yatırımların rolü çok çeşitlidir. Uluslararası doğrudan yatırımlar geldikleri ülkenin sermaye birikimine ve üretim kapasitesine katkıda bulunurken, beraberinde teknoloji ve işletmecilik bilgisi de getirmektedir. Bu yatırımlar, aynı zamanda, ödemeler dengesinin düzeltilmesine yardımcı olmakta ve ülke ekonomisinin dünya ekonomisi ile bütünleşmesinde önemli bir politika aracı olma görevini üstlenmektedir. Türkiye son 10 yıllık dönemde sağladığı siyasi ve ekonomik istikrar ile uluslararası doğrudan yatırımlarda önemli aşama kaydetmiştir. Türkiye ye gelen toplam uluslararası doğrudan yatırım tutarı 2002 yılına kadar olan dönemde sadece 15 milyar dolar iken, 2003 ten 2013 yılı Temmuz ayına kadar olan dönemde yaklaşık 8,5 kattan fazla artarak yaklaşık 130 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Örgütü (UNCTAD) tarafından yayımlanan 2013 yılı Dünya Yatırım Raporu verilerine göre Türkiye, dünya sıralamasında geçen yıla göre 2 sıra yükselerek 24 üncü sırada yer almıştır. Raporda Türkiye gelişmekte olan ülkeler arasında 14 üncü, Batı Asya bölgesinde ise 1 inci sırada bulunmaktadır. Bununla birlikte Türkiye, son yıllarda sadece yatırım çeken değil aynı zamanda dünyaya doğrudan yatırım için sermaye ihraç eden bir ülke konumuna gelmiştir.2011 yılında yatırımcılarımız dünyada 2,3 milyar ABD Doları düzeyinde yatırım gerçekleştirirken, bu III III
miktar 2012 yılı sonu itibarıyla %78,2 oranında artış göstererek 4,1 milyar ABD Doları seviyesine ulaşmıştır. Dünyadaki gelişmelere baktığımızda, uluslararası doğrudan yatırım akımlarının 2008 yılında yaşanan küresel ekonomik krizin ardından durgunluk eğilimine girdiğini görmekteyiz. 2010 ve 2011 yıllarında ise toparlanma gösteren uluslararası doğrudan yatırımlar, 2012 yılında bu sefer başta AB ülkeleri kaynaklı olmak üzere birçok ülkede yaşanan belirsizlikler ve küresel makroekonomik politikalara yönelik endişeler nedeniyle bir önceki yıla göre %18 azalarak 1 trilyon 351 milyar ABD Doları seviyesine gerilemiştir. Bu süreçte, gelişmekte olan ülkeler, uluslararası doğrudan yatırım pastasından artan bir pay almaya başlamıştır. Uluslararası doğrudan yatırım dinamiklerindeki bu değişim sayesinde, gelişmekte olan ülkeler küresel ekonomiye daha fazla entegre olmaktadır. Uluslararası doğrudan yatırım ilişkileri ekseninde görülen bu kayma neticesinde ise yatırım yeri fırsatları çeşitlenmekte ve yatırımlardan alınan payların artırılması için artık ülkeler yoğun bir rekabet yaşamaktadır. Bu rekabet ortamı içerisinde, Türkiye son 11 yıldır çok ciddi bir ekonomik dönüşüm içerisindedir. Bu dönemde yürütülen istikrarlı ve öngörülebilir politikalar sayesinde oluşturulan güven ortamının yanı sıra, güçlü iç pazarı ve genç ve dinamik nüfusu ülkemize bir takım avantajlar sağlamaktadır. Günümüzde uluslararası yatırımcılar, yatırımlarının sürdürülebilir ve rekabetçi olmasını sağlayan uluslararası standartlarda düzenlemelere ve uygulama birliğine sahip ekonomilere yatırım yapmayı tercih etmektedir. Bu anlayışla, 'Türkiye'de Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Reform Programı' çerçevesinde, Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Koordinasyon Kurulu (YOİKK) 10 yılı aşkın süredir yatırım ortamının rekabet gücünü artıracak gerekli düzenlemeleri tespit ederek politika önerileri geliştirmek, ulusal ve uluslararası yatırımcıların karşılaştığı idari engellere çözüm üretmek üzere çalışmalarını kesintisiz bir şekilde sürdürmektedir. Yine, doğrudan yabancı yatırımlarla ilgili mevzuat; ikili ve çok taraflı kuruluş ve anlaşmalara tabi olmamız, yabancı yatırımcılara Türk yatırımcılarla eşit hak ve sorumluluklar tanımamız, kar, sermaye ve benzeri mali değerlerin transferini tamamen serbest bırakmamız gibi ana ilkeler sayesinde uluslararası yatırımcılara güvenli bir iş ortamı sunulmaktadır. Bu kapsamda, komşu ve çevre ülkelerle dış IV IV
ticaretin geliştirilmesine ve karşılıklı yatırımların artırılmasına imkan veren Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) ile, taraf ülkeler arasında sermaye ve teknoloji transferini artırmak üzere yatırımcılara önemli korumalar sağlayan Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşmaları (YKTK) yatırımcıların ihtiyaç duydukları güven ortamının tesisine yardımcı olmaktadır. Bu kapsamda hazırlanan Ülke Raporu, Türkiye deki uluslararası doğrudan yatırımların gelişimine ve yatırım ortamını iyileştirme çalışmalarına yer vermesi dolayısıyla Türkiye açısından uluslararası doğrudan yatırımlar hakkında bilgi sunmayı hedeflemektedir. Zafer ÇAĞLAYAN Ekonomi Bakanı V V
VI Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Raporu
İÇİNDEKİLER A. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM GÖSTERGELERİ...1 1. 2012 YILI GENEL DEĞERLENDİRMESİ... 1 1.1. Dünya Ekonomisinde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar... 1 1.2. Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri... 10 1.3. Türkiye de Uluslararası Sermayeli Şirket Sayıları... 19 1.4. Uluslararası Yatırımcıların Türkiye deki Yatırım Projeleri... 35 2. TÜRKİYE DEKİ YATIRIMCI ÜLKELER... 50 B. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLARI ARTIRMAYA YÖNELİK FAALİYETLER... 63 1. YATIRIM ORTAMINI İYİLEŞTİRME ÇALIŞMALARI... 63 1.1. 2012 Yılı YOİKK Çalışmaları... 63 1.2. Türkiye Yatırım Danışma Konseyi... 67 1.3. Türkiye Tecrübe Paylaşım Programı... 70 1.4. Türkiye nin Yatırım Yeri Endekslerindeki Konumu... 71 2. YATIRIMLARIN KARŞILIKLI TEŞVİKİ VE KORUNMASI ANLAŞMALARI... 72 VII VII
TABLOLAR Tablo 1: En Fazla UDY Çeken On Ülke ve Türkiye 2010-2012 (Milyar Dolar)... 4 Tablo 2: En Fazla UDY Stoku Olan On Ülke ve Türkiye (2012)... 7 Tablo 3: 1996 2012 Döneminde Uluslararası Doğrudan Yatırım Bileşenleri (Milyon Dolar) 12 Tablo 4: Sektörlere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri, 2012... 13 Tablo 5: Sektörlere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2003-2012... 14 Tablo 6: Ülkelere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2011-2012... 15 Tablo 7: 2012 Yılında En Büyük Beş Birleşme ve Satın Alma İşlemi... 17 Tablo 8: Yıllar İtibarıyla Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı... 19 Tablo 9: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı... 22 Tablo 10: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı... 23 Tablo 11: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayılarının Sermaye Büyüklüğü Açısından Yıllara Göre Dağılımı (2008-2012)... 24 Tablo 12: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Sektörlere Göre Dağılımı (2011-2012)... 25 Tablo 13: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Ülkelere Göre Dağılımı (2011-2012)... 26 Tablo 14: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayılarının İllere Göre Dağılımı (İlk 10 İl)... 27 Tablo 15: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Faaliyette Bulundukları İllerin Sektörlere Göre Dağılımı (1954-2012)... 30 Tablo 16: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Yatırım Projeleri... 35 Tablo 17: 2012 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Yatırım Projelerinin Sektörel Dağılımı... 39 Tablo 18: 2008-2012 Yılları Arasında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Yatırım Projelerinin Sektörel Dağılımı... 40 Tablo 19: 2008-2012 Yılları Arasında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Yatırım Projelerinin Yatırım Tutarına Göre İlk 20 İl Bazında Dağılımı (Milyon Dolar)... 41 Tablo 20: 2008-2012 Yılları Arasında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Yatırım Projelerinin İlk 20 İl Bazında Dağılımı (Adet)... 42 Tablo 21: 2012 Yılındaki Yatırım Projelerinin Destekleme Sınıfına ve Sektörlere Göre Dağılımı (Adet - Milyon Dolar)... 45 Tablo 22: 2012 Yılında Yatırım Tutarı 30 Milyon Dolardan Fazla Olan Yatırım Projeleri... 46 Tablo 23: 2012 Yılında Altı Aylık Dönemler İtibarıyla Yatırımların Dağılımı (Adet Milyon Dolar)... 49 Tablo 24: 2012 Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi (Milyon Dolar)... 50 Tablo 25: 2003-2012 Yılları Arasında Uluslararası Yatırım Girişi (Milyon Dolar)... 50 Tablo 26: İlk 10 Ülkenin Uluslararası Doğrudan Yatırımları ve Şirket Sayıları... 51 Tablo 27: Türkiye Tarafından İmza Edilen ve Yürürlüğe Giren YKTK Anlaşmaları... 73 Tablo 28: Türkiye Tarafından İmza Edilen ve Onay Süreci Devam Eden YKTK Anlaşmaları... 74 VIII VIII
HARİTALAR Harita 1: 2012 Yılında Kurulan Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Bulundukları İllere Göre Dağılımı... 28 Harita 2: 1954-2012 Yılları Arasında Faaliyette Bulunan Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Bulundukları İllere Göre Dağılımı... 29 Harita 3: Marmara Bölgesi... 31 Harita 4: Ege Bölgesi... 32 Harita 5: Akdeniz Bölgesi... 32 Harita 6: Karadeniz Bölgesi... 33 Harita 7: İç Anadolu Bölgesi... 33 Harita 8: Doğu Anadolu Bölgesi... 34 Harita 9: Güneydoğu Anadolu Bölgesi... 34 Harita 10: 2008-2012 Yılları Arasında Yatırım Projelerinin İl Bazında Dağılımı... 37 Harita 11: 2008-2012 Yılları Arasında Yatırım Projelerinin Tutarlarının İl Bazında Dağılımı 38 Harita 12: Yatırımlara Yönelik Devlet Destekleri Sisteminin Bölgesel Yapısı... 43 Harita 13: 2012 Yılında Yatırım Projelerinin Destekleme Sınıfına Göre İllerdeki Dağılımı (Milyon Dolar)... 47 Harita 14: 2012 Yılında Yatırım Projelerinin Destekleme Sınıfına Göre İllerdeki Dağılımı (Adet)... 48 Harita 15:Ülkelere Göre YKTK Anlaşmaları... 75 IX IX
GRAFİKLER Grafik 1: Yurt İçi Uluslararası Doğrudan Yatırımın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı... 3 Grafik 2: Yurt Dışı Uluslararası Doğrudan Yatırımın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı... 6 Grafik 3: 1996-2012 Döneminde Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırımlar...11 Grafik 4: Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişinin Sektörel Dağılımı 2012...14 Grafik 5: Piyasaya Giriş Şekillerinin Yıllık Dağılımı 2008-2012....20 Grafik 6: Piyasaya Giriş Şekillerinin Yıllar İtibarıyla Sektörel Dağılımı (2010-2012)...21 Grafik 7: 2012 Yılındaki Proje Adedinin Bölgelere Göre Dağılımı....44 Grafik 8: 2012 Yılındaki Projelerin Yatırım Tutarlarının Bölgelere Göre Dağılımı...44 Grafik 9: 2012 Yılında Bölgesel ve Sektörel Teşvik Sisteminden Yararlanan İmalat Sektörü Yatırımlarının Dağılımı...46 Grafik 10: İngiltere Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...52 Grafik 11: Avusturya Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...53 Grafik 12: Lüksemburg Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...54 Grafik 13: Hollanda Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...55 Grafik 14: Almanya Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...56 Grafik 15: Malezya Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...57 Grafik 16: İsviçre Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...58 Grafik 17: ABD Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...59 Grafik 18: Azerbaycan Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...60 Grafik 19: Lübnan Menşeli Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri ve Şirketler...61 X X
A. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM GÖSTERGELERİ 1. 2012 YILI GENEL DEĞERLENDİRMESİ 1.1. Dünya Ekonomisinde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2010 ve 2011 yıllarında, küresel ekonomide yaşanan finansal krizin olumsuz etkisinden sıyrılarak dünya genelinde toparlanma eğilimine giren uluslararası doğrudan yatırımlar (UDY), 2012 yılında ise siyasi belirsizlikler ve makro ekonomik dalgalanmalardan olumsuz yönde etkilenerek düşme eğilimine girmiştir. Küresel düzeyde UDY akımlarının ülke ve sektör dağılımlarına ilişkin referans kaynaklardan birisi olarak kabul edilen ve 2012 yılına yönelik nihai verileri ve değerlendirmeleri içeren Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) Dünya Yatırım Raporu 2013 yılının Haziran ayında yayımlanmıştır. UNCTAD raporuna göre 1 ; dünya genelinde 2012 yılında yurt içinde UDY akımlarında 2011 yılına göre %18 lik bir azalma yaşanmış ve yurt içinde UDY tutarı 1 trilyon 351 milyar ABD Doları seviyesine gerilemiştir. Gelişmekte olan ülkelere yönelik gerçekleşen UDY akımlarında 2012 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık %4,4 lük azalış olurken, bu oran gelişmiş ülkelerde yaklaşık %31,6 olarak gerçekleşmiştir. Dünya ekonomisindeki kırılganlık ve ekonomik görünümdeki belirsizlikler UDY akımlarını olumsuz etkilemekte olup, ekonomi çevrelerince bu olumsuzlukların devam edeceği tahmin edilmektedir. Ancak, 2013 yılında uluslararası doğrudan yatırımların yükselişe geçerek kriz öncesi seviyeye ulaşması ve küresel doğrudan yatırımların 1,45 trilyon ABD Doları seviyesinde gerçekleşmesi beklenmektedir. 1 World Investment Report, Haziran 2013, UNCTAD 1 1
Küresel bazdaki UDY akımlarındaki düşüşte Avrupa Birliği ndeki (AB) borç krizi ve durgunluğun etkili olduğu belirtilen UNCTAD raporunda, orta vadedeki beklentilerin ise iyimser olduğu görülmektedir. Rapora göre UDY hacminin 2014 yılı için 1,6 trilyon ABD Doları ve 2015 yılı için ise 1,8 trilyon ABD Doları olması beklenmektedir. 2008 yılından bu yana küresel boyutta etkilerini gösteren ekonomik kriz, yatırımcıların tercihlerini ve risk algılamalarını da etkilemiştir. Bu kapsamda, başta AB bölgesi olmak üzere artan borç stokuna sahip gelişmiş ülkeler yatırımcılar açısından eski cazibesini kaybetmiştir. Diğer taraftan, küresel çapta büyümenin lokomotifi olma görevini üstlenmiş, başta Brezilya, Rusya, Çin ve Hindistan gibi gelişmekte olan ülkeler, uluslararası yatırımcılar açısından tercih edilen ülkeler konumuna erişmiştir. Bu çerçevede, UDY girişlerinde gelişmekte olan ülkelerin payı ilk defa 2010 yılında %50 nin üzerine çıkmış, 2011 yılında da bu durum %50,9 ile korunmuştur. 2012 yılında ise gelişmekte olan ülkeler (703 milyar ABD Doları) ve geçiş ekonomilerinin (87,4 milyar ABD Doları) payı %58,5 e yükselmiştir. Bu durum özellikle kriz sonrası, AB ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) de yaşanan olumsuz ekonomik gelişmeler sonucunda, sermayenin gelişmekte olan ülkelere doğru kaydığını ve bu ülkelerin ekonomilerinin küresel konjonktürde giderek önem kazandığını göstermektedir. (Grafik 1). 2 2
Grafik 1: Yurt İçi Uluslararas Doğrudan Yat r m n Ülke Gruplar na Göre Dağ l m ğ 1.400 UD DY (milya ar ABD Dolar ) 1.200 1.000 800 600 400 200 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gelişmiş Ülkeler 387 423 621 985 1319 1026 613 696 820 561 Gelişmekte Olan Ülkeler l 193 280 334 432 589 668 530 637 735 703 Kaynak: World Investment Report (WIR) 2013, UNCTAD 2012 yılında ABD, ekonomisindeki toparlanma sinyallerine rağmen henüz tam olarak ekonomik krizin olumsuz etkilerinden kurtulamamıştır. Yatırımları da doğrudan etkileyen bu faktör çerçevesinde ABD, çektiği 167,6 milyar ABD Doları tutarındaki UDY rakamı ile bir önceki yıla kıyasla %26 lık düşüşe rağmen, dünyada en fazla uluslararası doğrudan yatırım çeken ülke olma özelliğini korumuştur. ABD yi Çin Halk Cumhuriyeti (121,1 milyar ABD Doları) ve Hong Kong (74,6 milyar ABD Doları) takip etmektedir. 2012 yılında gelişmekte olan ülkeler arasında, Çin Halk Cumhuriyeti (121,1 milyar ABD Doları), Hong Kong (74,6 milyar ABD Doları) ve Brezilya (65,3 milyar ABD Doları) en çok UDY çeken ilk 3 ülke olmuştur. Türkiye de ise UDY, 2011 yılına kıyasla 2012 yılında %22 oranında gerileyerek 12,6 milyar ABD Doları tutarında gerçekleşmiştir. Türkiye, 2012 yılında dünya genelinde en fazla 3 3
uluslararası doğrudan yatırım çeken ülkeler sıralamasında bir önceki yıla göre 2 basamak yükselerek 24. ülke olmuştur. (Tablo 1). Tablo 1: En Fazla UDY Çeken On Ülke ve Türkiye 2010-2012 (Milyar Dolar) 2010 2011 2012 Sıra Ülke UDY Sıra Ülke UDY Sıra Ülke UDY 1 ABD 197 1 ABD 226 1 ABD 167 Çin Halk Çin Halk Çin Halk 2 Cumhuriyeti 114 2 Cumhuriyeti 123 2 Cumhuriyeti 121 3 Belçika 85 3 Belçika 103 3 Hong Kong 74 4 Hong Kong 82 4 Hong Kong 96 4 Brezilya 65 5 Almanya 57 5 Brezilya 66 5 İngiltere 62 6 Singapur 53 6 Avustralya 65 6 Almanya 56 7 İngiltere 50 7 Singapur 55 7 Avustralya 56 8 Brezilya 48 8 Rusya 55 8 Singapur 51 9 Rusya 43 9 İngiltere 51 9 Rusya 45 10 İrlanda 42 10 Almanya 48 10 Kanada 62 29 Türkiye 9 26 Türkiye 16 24 Türkiye 12,6 Dünya Toplamı 1.408 Dünya Toplamı 1.651 Dünya Toplamı 1.351 Kaynak: World Investment Report (WIR) 2013, UNCTAD 2012 yılında Türkiye nin dünya genelindeki uluslararası doğrudan yatırımlardan aldığı pay ise bir önceki yıla göre %0,1 oranında azalarak %0,9 olarak gerçekleşmiş, gelişmekte olan 169 ülke arasındaki payı ise %1,6 olmuştur (2011 yılında % 2 seviyesindedir). Yıllar itibarıyla bakıldığında, Türkiye nin uluslararası doğrudan yatırımlardan aldığı pay genel olarak %1 2 aralığında olup, istikrarlı bir seviyede seyretmektedir. Avrupa da yaşanan kriz sebebiyle UDY akımlarının son yıllarda AB üyesi ülkelerden Güney ve Doğu Asya Ülkelerine doğru kaydığını belirten UNCTAD raporuna göre, Türkiye 2012 yılında yaşanan %22 lik düşüşe rağmen, Batı Asya bölgesinde son 6 yıldır en fazla UDY çeken ülke olan Suudi Arabistan ı geride bırakarak birinci olmuştur. Türkiye ye en fazla doğrudan yatırım yapan ülkelerin yurt dışına gerçekleştirdikleri doğrudan yatırımları incelendiğinde ise; özelikle, Türkiye nin UDY girişlerinde %75 lik ciddi bir paya sahip olan AB ülkelerinin 2012 yılında yurt dışına yaptıkları doğrudan yatırımlarda 4 4
%34 lük düşüş görülmüştür. Dolayısıyla, AB ülkelerinin yurt dışına yaptıkları doğrudan yatırımlarında yaşanan düşüş, 2012 yılında Türkiye deki UDY rakamlarının azalmasında etkili olmuştur. Türkiye ye önemli ölçüde doğrudan yatırım yapan ve Türkiye nin uluslararası doğrudan yatırımlarının %66 sını oluşturan 8 ülkenin (Hollanda, Avusturya, ABD, Belçika, İngiltere, Fransa, Lüksemburg, ve Almanya) ekonomileri, Türkiye ye gelen yatırımları doğrudan etkilemektedir. Söz konusu ülkelerin ortalama büyüme verileri ile yurtdışına yaptıkları doğrudan yatırımlar yıllar itibarıyla karşılaştırıldığında doğru orantılı bir ilişkinin ortaya çıktığı görülmektedir. Anılan gelişmiş ülkelerin büyüme verileri 2012 yılında zayıf bir seyir izlemiş ve bu doğrultuda yurt dışına yapılan ortalama doğrudan yatırımlar da düşüş göstermiştir. Rapora göre 2012 yılında dünya genelinde yurt dışına yapılan doğrudan yatırımlar ise 2011 yılına göre %17 oranında azalarak 1 trilyon 390 milyar ABD Doları seviyesinde gerçekleşmiştir. Gelişmiş ülkelerin 2012 yılında yurt dışına yaptığı yatırımlar 2011 yılına göre %23 oranında azalarak 909 milyar ABD Doları olup, toplam yatırımların %65 ini oluştururken; gelişmekte olan ülkeler ve geçiş ekonomileri 481 milyar ABD Doları tutarındaki dış yatırım ile %35 ini oluşturmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler ve geçiş ekonomileri bir önceki yıla göre %3 oranında daha az dış yatırım yaparken; söz konusu oran gelişmiş ülkeler için %23 seviyesindedir. Bu düşüşe rağmen, yurt dışına yapılan yatırımlarda gelişmiş ülkeler ön planda olmaya devam etmektedir. 2012 yılında, en fazla uluslararası doğrudan yatırım yapan ülkeler arasında ABD 328,8 milyar ABD Doları ile en büyük yatırımcı ülke olma özelliğini koruyarak ilk sırada yer almıştır. ABD yi, Japonya ( 122,5 milyar ABD Doları ) ve Çin Halk Cumhuriyeti ( 84,2 milyar ABD Doları) izlemektedir. Türkiye ise 2011 yılında 2,5 milyar ABD Doları dış yatırımı ile 43. sırada iken, 2012 yılında 4,1 milyar ABD Doları dış yatırım ile 7 basamak birden yükselerek 36. sıraya yükselmiştir. 2012 yılında Türkiye, sadece yatırım çeken bir ülke olmamış, bununla birlikte diğer ülkelere yatırım ihraç eden önemli yatırımcı ülkeler arasında yer almıştır. 5 5
Grafik 2: Yurt D ş Uluslararas Doğrudan Yat r m n Ülke Gruplar na Göre Dağ l m ğ ar ABD d olar ) UDY (mily 2.000 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 U400 200 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Gelişmiş Ülkeler 518 793 744 115 1890 1600 828 1029 1183 909 Gelişmekte Olan Ülkeler 54 113 139 244 330 344 273 413 422 426 Kaynak: WIR, 2013 UNCTAD Raporu na göre 2012 yılı itibari ile dünya toplam UDY stoku ise 22,8 trilyon ABD Doları olarak gerçekleşirken, en fazla UDY stokuna sahip ülke sıralamasında ABD, Hong Kong ve İngiltere ilk üç sırada yer almıştır. Gelişmekte olan ülkeler arasında ise Hong Kong, Çin Halk Cumhuriyeti, Brezilya, Singapur, Rusya ve Meksika en fazla stoka sahip ülkeler olurken, Türkiye 2012 yılında 181 milyar ABD Doları değerinde stok rakamı ile bir önceki yıla göre 31. sıradan 28. sıraya yükselmiştir. 2011 yılında %17 seviyesinde olan uluslararası doğrudan yatırım stokunun GSYİH ya oranı da 2012 yılında %23 e ulaşmıştır. 2012 yılında UDY akımlarında gelişmekte olan ülkelerin payı, gelişmiş ülkelere nazaran daha ön plana çıkmış iken, bu gelişmenin henüz UDY stokuna yansımadığı ve bu alanda gelişmiş ülkelerin hala ön planda oldukları görülmektedir. 6 6
Tablo 2: En Fazla UDY Stoku Olan On Ülke ve Türkiye (2012) Sıra Ülke Yatırım Stoku (Milyar Dolar) 1 ABD 3.931 2 Hong Kong 1.422 3 İngiltere 1.321 4 Fransa 1.094 5 Belçika 1.010 6 Çin Halk Cumhuriyeti 832 7 Almanya 716 8 Brezilya 702 9 Singapur 682 10 İsviçre 665 28 Türkiye 2 181 Kaynak: WIR, 2013 2 Yurtdışında yerleşik kişilerin Türkiye de yaptıkları doğrudan yatırım stokuna ilişkin veriler, belli kriterlere göre seçilen yabancı sermayeli şirketlerden yıl sonlarında anket yoluyla sağlanan ve söz konusu şirketlerin defter ve piyasa değerlerini içeren bilgilerden derlenmektedir. Bu stokla ilişkili olarak, İMKB de hisselerinin alım-satımı yapılan şirketlerin piyasa değerleri için İMKB de oluşan piyasa değerleri; diğer şirketler için ise defter değerlerinin İMKB tarafından yayımlanan ilgili sektöre ait piyasa değeri/defter değeri oranı ile çarpılmasıyla bulunan değerler kullanılmaktadır. 7 7
Sektörel Dağılım ve Yatırımların Kompozisyonu 2012 yılına ait sektörel dağılıma ilişkin veriler incelendiğinde imalat, tarım ve madencilik sektörlerindeki UDY rakamlarında keskin düşüşler gerçekleşmiştir. Küresel çapta uluslararası doğrudan yatırımların temelini sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemleri ile komple yeni (greenfield) yatırımlar oluşturmaktadır. Bu kapsamda, 2012 yılında yeni (greenfield) yatırımlar %33 oranında, birleşme satın alma işlemleri de %45 oranında gerilemiştir. Sektör bazında incelendiğinde, 2012 yılında komple yeni (greenfield) yatırımlarda; imalat sektörü %42 lik düşüşle 264 milyar ABD Dolarına, tarım ve madencilik sektörü %67 lik düşüşle 25 milyar ABD Dolarına ve hizmetler sektörü de %16 lık düşüşle 323 milyar ABD Dolarına gerilemiştir. 2012 yılında, enerji, petrol ürünleri, motorlu taşıtların imalatı, kimyasal ürünler imalatı gibi önemli sektörlerde de düşüşler gerçekleşmiştir. 8 8
Birleşme ve Satın Alma İşlemleri UNCTAD raporuna göre, 2012 yılında dünya genelinde gerçekleşen sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinin toplam değeri, bir önceki yıla göre %45 azalarak 308 milyar ABD Doları tutarında gerçekleşmiştir. 2012 yılında sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinin adedinde ise %11 oranında düşüş gerçekleşmiş ve 5.400 işlem sayısı gerçekleşmiştir. 2012 yılında en çok sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemi gerçekleştiren ülkeler ise ABD, Kanada ve AB ülkeleri olmuştur. Sektörel bazda dağılım incelendiğinde ise sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinin %46 sını imalat sektörü, %50 sini ise hizmetler sektörü oluşturmaktadır. 2011 yılına göre sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinde imalat sektörü %33 lük düşüşle 137 milyar ABD Dolarına, tarım ve madencilik sektörü %66 lık düşüşle 47 milyar ABD Dolarına ve hizmetler sektörü de %42 lik düşüşle 124 milyar ABD Dolarına gerilemiştir. UNCTAD raporuna göre, Türkiye de gerçekleşen sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemleri, 2011 yılında 9,8 milyar ABD Doları iken, 2012 yılında 4,7 milyar ABD Dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. 9 9
1.2. Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 1.2.1. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi Bileşenleri 3 Türkiye de son 10 yıllık dönem içerisinde yürütülen istikrarlı ve öngörülebilir politikalar sayesinde ekonomide güven ortamı oluşturulmuş ve bu kapsamda uluslararası doğrudan yatırım girişleri bu dönemde kayda değer bir biçimde yükselmiştir. Türkiye ye gelen toplam uluslararası doğrudan yatırım tutarı 2002 yılına kadar olan dönemde sadece 15 milyar ABD Doları seviyesinde iken, 2003-2012 yılları arasında yaklaşık 8 kattan fazla artarak 122,8 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır. Türkiye ye yönelik uluslararası doğrudan yatırımlar özellikle 2005 yılından itibaren artış trendi içerisine girmiş, 2007 yılında tarihinin en yüksek seviyesi olan 22 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır. Ancak 2008 yılından itibaren tüm dünyayı etkisi altına alan ekonomik kriz sebebiyle azalan küresel doğrudan yatırım akımlarından Türkiye de etkilenmiş ve 2009 yılından itibaren daha dalgalı bir seyir izlenmiştir. (Grafik 3) Türkiye de 2011 yılında 16 milyar ABD Doları olan uluslararası doğrudan yatırım girişi, 2012 yılında 12,6 milyar ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. Raporun önceki kısımlarında belirtildiği gibi, UNCTAD raporuna göre, Türkiye dünyada 2012 yılında en fazla uluslararası doğrudan yatırım çeken ülkeler arasında 2 basamak yükselerek 24. sırada yer almıştır. 3 Uluslararası doğrudan yatırım girişi, 4875 sayılı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu na göre Türkiye de faaliyette bulunan şirketlerin yurt dışından yaptıkları, TCMB ödemeler dengesi istatistiklerinde sermaye ve diğer sermaye olarak sınıflandırılan kalemlere ilişkin transferlerin net tutarı ile yabancıların gayrimenkul edinimlerine istinaden transfer edilen tutarı içermektedir. 10 10
Milyon Dolar Grafik 3: 1996 2012 Döneminde Türkiye de Uluslararas Doğrudan Yat r mlar 24.000 22.000 20.000 20.185 22.047 19.760 18.000 16.000 16.047 14.000 12.000 10.000 10.368 10.031 8.663 9.036 12.557 8.000 6.000 4.000 2.000 2.785 0 1996-2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak:TCMB 2012 yılında Türkiye de toplam 12,6 milyar ABD Doları tutarında gerçekleşen uluslararası doğrudan yatırımın, 9,5 milyar ABD Dolarlık kısmı sermaye bileşeninden, 2,6 milyar ABD Dolarlık kısmı ise yurt dışında yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin Türkiye deki gayrimenkul alımlarından oluşmaktadır (Tablo 3). Bu çerçevede 2011 yılına kıyasla uluslararası doğrudan yatırımların sermaye bileşeninde 4,5 milyar ABD Doları seviyesinde azalış, gayrimenkul bileşeninde ise yaklaşık 600 milyon ABD Doları tutarında bir artış görülmüştür. 11 11
Tablo 3: 1996 2012 Döneminde Uluslararası Doğrudan Yatırım Bileşenleri 4 (Milyon Dolar) 1996-2004 (Birikimli) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Uluslararası Doğrudan Sermaye 13.153 10.031 20.185 22.047 19.760 8.663 9.036 16.047 12.557 Sermaye (Net) 9.930 8.134 16.982 18.394 14.712 6.170 6.203 14.064 9.503 Giriş 11.070 8.535 17.639 19.137 14.747 6.252 6.238 16.055 10.136 Çıkış -1140-401 -657-743 -35-82 -35-1.991-633 Diğer Sermaye a 882 56 281 727 2.111 711 339-30 418 Gayrimenkul (Net) 2.341 1.841 2.922 2.926 2.937 1.782 2.494 2.013 2.636 Kaynak:TCMB a)uluslararası sermayeli şirketlerin yabancı ortaklarından aldığı kredi 1.2.2. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişlerinin 5 Sektörlere Göre Dağılımı Son 10 yıla ait uluslararası yatırımların sektörel bazda dağılımı incelendiğinde 38,6 milyar ABD Doları ile finans ve sigorta faaliyetleri sektörünün ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Finans ve sigorta sektörünün ardından en fazla UDY çeken sektörler; imalat sektörü (21,8 milyar ABD Doları), enerji sektörü (12,1 milyar ABD Doları), telekomünikasyon sektörü (11,2 milyar ABD Doları) ve toptan ve perakende ticaret sektörüdür (4,8 milyar ABD Doları). 2012 yılında ise, Türkiye deki uluslararası yatırımlar açısından ilk üç sektör imalat, inşaat ve finans sektörleri olmuştur. Uluslararası doğrudan yatırımların %71,8 i imalat, inşaat ve finans sektörlerinde gerçekleşmiştir (Tablo 4). İmalat sanayiinde bir önceki yıla göre yaklaşık 800 milyon ABD Doları tutarında bir artış yaşanmış iken, inşaat sektöründeki artış 1 milyar ABD Dolarının üzerindedir. 4 Raporda, TCMB tarafından 2013 yılı Temmuz ayı içerisinde yayımlanan ödemeler dengesinde yer alan 2012 yılı verileri kullanılmıştır. TCMB tarafından yayımlanan geçmiş yıllara ilişkin ödemeler dengesi verileri, gerekli oldukça geriye dönük olarak revize edilmektedir. 5 2012 yılında gerçekleşen nakit UDY girişlerine göre 12 12
Tablo 4: Sektörlere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 6, 2012 (Milyon Dolar) Sıra Sektör Sermaye Girişi Oran (%) 1 İmalat 4.392 43,3 2 İnşaat 1.453 14,3 3 Finans ve Sigorta Faaliyetleri 1.443 14,2 4 Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı 924 9,1 5 İnsan Sağlığı ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri 545 5,4 6 İdari ve Destek Hizmet Faaliyetleri 242 2,4 7 Toptan ve Perakende Ticaret 219 2,2 8 Madencilik ve Taşocakçılığı 214 2,1 9 Gayrimenkul Faaliyetleri 179 1,8 10 Ulaştırma ve Depolama 131 1,3 Diğer 394 3,9 Toplam 10.136 100,0 Kaynak:TCMB 2012 yılında toplam 4,4 milyar ABD Doları tutarındaki yatırım ile imalat sanayii sektörü en fazla UDY çeken sektör olmuştur. Birleşme ve satın alma işlemlerinin yaklaşık yarısının bu sektörde gerçekleşmesi önemli bir etken olurken sektörde önemli ölçüde sermaye artışları da gerçekleşmiştir. Anadolu Efes in hisselerinin 1,9 milyar ABD Doları karşılığında İngiltere menşeli SAB Miller a satışı nedeniyle 2012 yılında ödemeler dengesine yansıyan 1,9 milyar ABD Doları tutarındaki sermaye giriş tutarı en büyük işlem olmuştur. 2012 yılında imalat sanayii sektöründen sonra en fazla UDY çeken inşaat sektöründe ise gerçekleşen en büyük işlem, TAV Havalimanları Holding in hisselerinin %38 inin Fransa menşeli Aeroports de Paris e devredilmesi işlemi ile birlikte ödemeler dengesine yansıyan 1,1 milyar ABD Doları tutarındaki sermaye girişidir. 6 Uluslararası yatırımcıların Türkiye deki yeni veya mevcut şirketleri ile iştirak ettikleri yerli sermayeli şirketlerdeki ortaklık paylarına ilişkin transferlerdir. Uluslararası sermayeli şirketlerin yurt dışındaki ortaklarından kullandıkları kredilere ilişkin diğer sermaye bileşeni ile yabancıların gayrimenkul edinimlerine istinaden transfer edilen tutarları içeren gayrimenkul bileşeni dahil değildir. 13 13
Grafik 4: Uluslararas Doğrudan Yat r m Girişinin Sektörel Dağ l m 2012 İnşaat 14% Elektrik, Gaz, Finans ve Sigorta Buhar ve Faaliyetleri İklimlendirme 14% Üretimi ve Dağ t m 9% İnsan Sağl ğ ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri 6% Diğer 14% İmalat 43% Kaynak: TCMB Kaynak: TCMB Tablo 5: Sektörlere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2003-2012 (Milyon Dolar) Tablo 5: Sektörlere Göre Uluslararas Doğrudan Yat r m Girişleri 2003-2012 (Milyon Dolar) Sektörler 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Toplam Sektörler 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Toplam İmalat 96 206 865 1.701 4.131 3.971 1.642 923 3.573 4.392 21.751 İmalat 347 206 865 1.701 4.131 3.971 1.642 923 3.573 4.392 21.751 İnşaat İnşaat 0 8 2 2 81 81 215 215 287 287 337 337 209 209 314 314 301 301 1.453 1.453 3.207 3.207 Finans ve Finans Sigorta ve Sigorta Faaliyetleri Faaliyetleri 249 54 127 127 3.856 6.954 11.717 11.717 6.136 6.136 817 8171.6201.6205.8825.882 1.443 1.443 38.606 38.606 Elektrik, Elektrik, Gaz, Buhar Gaz, Buhar ve İklimlendirme ve İklimlendirme Üretimi Üretimi ve Dağıtımı ve Dağ t m 68 87 63 63 2 1.164 567 567 1.055 1.055 2.153 2.1531.8231.8234.2444.244924 924 12.082 12.082 İnsan Sağlığı İnsan Sağl ğ ve Sosyal ve Sosyal Hizmet Hizmet Faaliyetleri Faaliyetleri 3 3 0 0 26 71 176 176 147 147 105 105 112 112 231 231545 5451.416 1.416 İdari ve Destek Hizmet Faaliyetleri 0 0 17 30 2 25 6 0 47 242 369 İdari ve Destek Hizmet Faaliyetleri 0 0 17 30 2 25 6 0 47 242 369 Toptan ve Perakende Ticaret 177 36 78 456 234 2.088 390 435 709 219 4.822 Toptan ve Perakende Ticaret 73 36 78 456 234 2.088 390 435 709 219 4.822 Madencilik ve Taşocakç l ğ 13 74 41 123 336 145 89 135 146 214 1.316 Madencilik ve Taşocakçılığı 2 74 41 123 336 145 89 135 146 214 1.316 Gayrimenkul Faaliyetleri 0 1 216 79 448 453 210 241 300 179 2.127 Gayrimenkul Faaliyetleri 0 1 216 79 448 453 210 241 300 179 2.127 Ulaşt rma ve Depolama 0 6 21 453 679 96 230 182 223 131 2.021 Ulaştırma Telekomünikasyon ve Depolama 0 2 670 6 3.263 21 6.353 453 472 679 97 96 173230 36 182 36 223114 131 11.216 2.021 Telekomünikasyon Toplam 2696 670 1.190 3.263 8.535 17.639 6.353 19.137 472 14.747 97 6.2521736.238 36 16.055 10.136 114 100.625 11.216 Toplam Kaynak:TCMB 571 1.190 8.535 17.639 19.137 14.747 6.252 6.238 16.055 10.136 100.625 Kaynak:TCMB 14 14 14