225 Metin BECERMEN Kitap İnceleme Book Review Foucault, Michel. L arcéologie du savoir (The Archeology of Knowledge, trans. A. M. Sheridan Smith, Pantheon Books, New York: 1972) (Bilginin Arkeolojisi, Fransızcadan çev. Veli Urhan, Birey Yayıncılık, İstanbul: 1999). Edebiyatın, siyasetin ve felsefe ile bilimlerin, on sekizinci yüzyılda söylemin alanına, on dokuzuncu yüzyılda eklemlendikleri gibi eklemlenmediklerini ifade eden Foucault, bu alanların, daima düşünsel kategorilerin, sınıflandırma ilkelerinin, normatif kuralların, kurumsallaşmış tiplerin kendileri olduğunu söyler. Bunlar, aynı zamanda, çözümlenmeye değer olan söylem olgularıdır. Onların birbirleriyle olan karmaşık ilişkileri asli, yerleşik ve evrensel olarak bilinebilir karakterler değildir. 1 Foucault ya göre, bir dilbilimsel sistem, ancak bir ifadeler birliği ya da bir söylem olguları koleksiyonu kullanmak suretiyle gerçekleştirilebilir; bir dil ise daima mümkün ifadeler için bir sistem oluşturmaktadır. Ancak birbirinden kopuk olaylar alanı da, dile getirilmiş olan tek tek dilbilimsel ayrımların her zaman için sonlu ve aktüel olarak sınırlı birliğidir. Foucault, bir ifadenin daima dilin de anlamın da sonuna dek kullanamayacağı bir olay olduğunu söyler. Olay, ilkin, bir yandan bir yazının jestine ya da bir sözün telaffuzuna bağlıdır; ikinci olarak, her olay gibi bir tektir, ama tekrara, dönüşmeye, yeniden aktifleşmeye açıktır. Olay, onu teşvik eden koşullara ve onun teşvik ettiği sonuçlara değil, kendisinden önce gelen ve kendisini izleyen ifadelere de bağlıdır. Bu bağlamda, Chartier, Foucault nun olayı oldukça çelişik bir biçimde tanımladığını belirtir; çünkü Foucault, rastlantının, bireylerin seçimlerinde olmadığını, tarihçilere en az rastlantısal ve en kesin görünen tahakküm ilişkilerinin dönüşümleri içinde bulunduğunu söylemektedir (Chartier 1998: 124). Foucault söylemin, belli bir düzeyde, dilbilimsel olguların ve bir başka düzeyde polemik ve stratejik olguların düzenli bir toplamı olduğunu belirtir. O, söylemin stratejik ve polemik oyun olarak bu analizinin ikinci bir araştırma ekseni olduğunu düşünür (Foucault 2005: 165). Öte yandan, Foucault, söylemi kaynağın oldukça uzak varlığına geri götürerek onu varolma direncinin oyunu içinde incelemek gerektiğini belirtir. Söylemler işaretlerden oluşmuş olmakla birlikte, daha çok, şeyleri göstermek 1 Yrd. Doç. Dr., Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü. İngilizce ve Türkçe çevirilerden faydalanılmıştır.
226 için bu işaretleri kullanırlar. Burada şeyleri dile ve söze indirgenemez kılan da, gösterilmesi ve betimlenmesi gereken de işte bu daha çok sözcüğüdür. Öte yandan, söylemsel ilişkiler, söylemi sınırlar ve ona bazı biçimler empoze ederler. Bu ilişkiler, söylemin kullandığı dili ve gelişip ortaya çıktığı koşulları değil, fakat bir pratik olarak söylemin kendisini belirginleştirirler. Nesnelerin, ifade kiplerinin, kavramların, teorik seçimlerin oluşum kurallarını her defasında tanımlamak gerektiğini belirten Foucault, Deliliğin Tarihi nde, teorik seçim noktaları işaret edilmesi oldukça kolay olan, kavramsal sistemleri göreli olarak az sayıda ve anlaşılır olan, nihayet ifade rejimi oldukça tekdüze ve monoton olan söylemsel oluşumla ilgilendiğini belirtir. Kliniğin Doğuşu ndaki temel araştırma noktası, on sekizinci yüzyılın sonunda ve on dokuzuncu yüzyılın başında, doğal söylemin ifade biçimlerinin değiştirilme şeklidir. Kelimeler ve Şeyler deki, inceleme ise, Genel Dilbilgisi nde, Doğa Tarihi nde ve Zenginliklerin Çözümlenmesi nde işaret edilebildiği kadar, kavram ağlarına ve onların birbirinin aynı ya da birbirinden farklı oluşum kurallarına dayanıyordu. Örneğin, klinik söylemde eğer, doktor sırayla en büyük ve dolaysız soru soran, bakan göz, dokunan parmak, işaretleri çözen organ, önceden yapılmış betimlemelerin birleşme noktası, laboratuar teknisyeni ise, bu, bütün bir ilişkiler demetinin oyuna sokulmuş bulunması demektir. Foucault ifade etmenin çeşitli kiplerini bir öznenin birliğine bağlamadığını ifade eder -ki burada söz konusu olan özne sentezin empirik fonksiyonu olarak alınmış öznedir. Ona göre, mantıksal çözümlemede, ifade, önermenin yapısı elde edildiği ve tanımlandığı zaman kalıcı olan şeydir; dilbilgisel çözümleme açısından ise, o, bir cümlenin biçimini, kendisinde kabul edebildiğimiz ya da edemediğimiz dilbilimsel elemanların serisidir. Foucault nun ifadeyi, bize onun ne olmadığını söyleyerek, negatif olarak tanımladığı görülür. Bu bağlamda, söylemin çekirdeğini oluşturan ifadeler ne mantığın önermeleri, ne dilbilgisinin cümleleri, ne de sözün edimleridir (Urhan 2000: 43). Ona göre, genel, nötr veya bağımsız bir ifade yoktur; aksine, daima bir serinin ya da bir bütünün üyesi olan, başka ifadeler arasında bir rolü olan, bu ifadelere dayanan ve onlardan ayrılan bir ifade vardır. İfade, anlamlı bütünlerin belirgin hale gelme ilkesi olmaktan uzakta, bu bütünlerin içinde biriktikleri ve çoğaldıkları bir uzamda anlamlı birlikler oluşturan şeydir. Bununla birlikte, ifade, dilbilgisi ya da mantık tarafından betimlenmiş birliklere eklenebilecek veya onlarla birleşebilecek olan basit bir birlik değildir. Foucault, ifadelerin çözümlenmesinin bir cogito ya göndermede bulunmaksızın gerçekleştiğini savunur. İfade, gerçekte, söylenilen in düzeyinde kurulur, ve bununla onda gözlemlenebilen söylenmiş şeylerin toplamını, ilişkileri, düzenleri ve dönüşümleri, anlamak gerekir. Burada konuşan herhangi bir kişi dir. Her ifade belirli bir düzenin taşıyıcısıdır ve düzenden ayrı bir durumda bulunmaz. Bu bağlamda Foucault, ifadenin eşiğinden söz eder. Ona göre, ifadenin eşiği işaretlerin varoluşunun eşiğidir. Bir işaretler serisi de ancak kendisini ilgilendiren özel bir ilişkiye sahip olması koşuluyla, ifade olabilir. Öte yandan ifadenin öznesinin apaçık bir biçimde bir ifade etme niyeti içinde ifadenin farklı öğelerini meydana getiren özne olması gerekmektedir. Bununla birlikte, Foucault dilin, ortaya çıktığı ve varoluşu şekillendiği anda, ifade olduğunu, böylece de onun aşkınsal ya da antropolojik olan bir betimlemeden doğmadığını dile getirir. Buradan söylem sorununu tekrar ele alan ve söylem ile söylemsel oluşum konularını araştırmaya geçen Foucault ya göre, söylem bir
227 uyumsuzluktan bir başka uyumsuzluğa giden bir yoldur. Söylemi çözümlemek de, bu uyumsuzlukların söylemde oynadıkları oyunu ortaya koymak ve söylemin onları nasıl ifade edebildiğini, onlara nasıl varlık verebildiğini, ya da onlara nasıl geçici bir görünüş kazandırabildiğini göstermektir. Foucault için, söylemsel oluşum olarak tanımlanmış olan şey ise ifadelerin özel seviyesinde söylenmiş bulunan şeylerin genel planına vurgu yapar. Foucault, söylemsel oluşumu kendilerine çözümlediğimiz dört yön olan nesnelerin oluşumunun, özel durumların oluşumunun, kavramların oluşumunun ve stratejik seçimlerin oluşumunun ifade fonksiyonunun işlev gördüğü dört alana uygun düştüğünü ifade eder. Söylemsel bir oluşum zamansal süreçlere özgü bir düzenliliği belirler ve bir söylemsel olaylar serisi ile başka olay, dönüşüm, değişim ve süreç serileri arasındaki eklemleme ilkesini ortaya koyar. Öte yandan, söylemsel bir oluşum ile ifade ve pozitiflikler arasında doğrudan bir ilişki vardır. Söylemsel bir oluşumu çözümlemek, ifadelerin ve bu ifadeleri belirginleştiren pozitiflik biçiminin düzeyinde, bir sözsel edimler bütününü incelemek veya bir söylemin pozitiflik biçimini tanımlamaktır. Bu pozitiflik biçimi de, biçimsel aynılıkların, sürekliliklerin, kavram nakillerinin, polemik oyunların kendisinde ortaya çıkabildikleri bir alanı tanımlar. Böylece pozitiflik bir tarihsel a priori adı verilebilecek şeyin rolünü oynar. Pozitifliklerin a priorisi sadece zamansal bir dağılım sistemi değildir; o, aynı zamanda, dönüşebilir bir bütünün kendisidir. Söylem, en azından arkeoloji tarafından çözümlendiği şekliyle, yani pozitifliği düzeyinde, projesini dilin dış biçiminin içine yerleştirmeye gelen bir bilinç değildir; söylem bir dil, artı bu dili konuşacak bir özne değildir. Bu, kendine özgü birbirini izleyiş ve ard arda geliş biçimleri olan bir uygulamadı. Foucault ya göre, pozitiflikler arası bir görünüş, sadece birbirine yakın bir disiplinler grubu veya birçok söylemin genel ilişkisi değil, onların iletişimlerinin yasasıdır. Bu bağlamda arşiv konusunu araştırmaya geçen Foucault, arşivin, öncelikle, söylenebilen şeyin ilkesi, ifadelerin bireysel olarak ortaya çıkışını yöneten sistem olduğunu söyler. Arşiv ifadelerin hem varolma hem de düzenli bir biçimde değişme olanağını veren bir uygulamasının kurallarını gösterir. Foucault bunun, ifadelerin oluşumunun ve dönüşümünün genel sistemi olduğunu söyler. Öte yandan arşiv ve arkeoloji arasında doğrudan bir bağ bulunmaktadır. Arkeoloji söylemlerin içinde gizlenen ya da apaçık görünen düşünceleri, temsilleri, imajları, temaları, saplantıları değil, bu söylemlerin kendilerini, kurallara uyan pratikler olarak bu söylemlerin kendilerini tanımlamaya çalışır. Bununla birlikte, arkeoloji eserin egemen biçiminde düzenlenmez ve eserin egemen biçiminin genel görüş alanından kurtulduğu anı yakalamaya çalışmaz. Arkeoloji bireyselin ve toplumsalın birbirine geçtiği belirsiz yeri keşfetmek istemez. O ne psikoloji, ne de sosyolojidir; bir eserin varlık nedeni ve onun birliğinin ilkesi olarak, yaratıcı öznenin davası ona yabancı durur. Bununla birlikte, arkeolojik betimleme sadece ifadelerin bir düzenini gerçekleştirmeye çalışır. Arkeoloji, Bernauer a göre, dışsal alanda hareket eden, tarihsel olarak inşa edilmiş düşünce sınırlarını açığa vuran ve bunları tam da düşünerek ihlal eden bir düşünme biçimidir. Dolayısıyla arkeoloji bir dışarıdan düşünme dir (Bernauer 2005: 118-9). Arkeolojinin kendisine başvurduğu görüş alanı o halde bir bilim, bir akılsallık, bir zihinsellik ya da bir kültür alanı değil, sınırları ve gelişme noktaları hemen tespit edilemeyen birbirleriyle ilişkili pozitifliklerin bir karışımıdır. Arkeoloji, söylemlerin
228 çeşitliliğini ortadan kaldırmaya ve onları bir araya toplaması gereken birliği göstermeye çalışmayan, ama onların çeşitliliğini farklı biçimlerin içine dağıtmaya çalışan karşılaştırmalı bir çözümlemedir. Arkeolojinin serbestlik kazandırmak istediği şey, öncelikle bir benzerlikler ve farklılıklar oyunudur. Bu nedenle, arkeoloji bir ifadeler bütününün oluşum kurallarını belirlemektedir. Öte yandan, arkeolojinin betimlemeye çalıştığı şey, özel yapısı içindeki bilim değil, bilginin çok değişik bir alanıdır. Pozitiflikler alanının ortaya çıkabilmesi, bilimlerin, onların tarihlerinin, tuhaf birliklerinin, dağılımlarının ve kopukluklarının incelenmesi yoluyla olur. Bu bağlamda söylemsel oluşumlar oyununun yakalanabilmesi bilimsel söylemlerin küçük aralığı içinde gerçekleşir. Foucault arkeolojinin geçmiş ile bugün arasındaki benzerlik ilişkilerine değil, daha ziyade, süreklilik ilişkilerine ve mücadele stratejisinin taktik hedeflerini günümüzde tanımlama imkânı üzerinde -özellikle buna göre- temellenen tarihsel-siyasi bir teşebbüs olduğunu ifade eder (Foucault 2005: 276-7). Bu bağlamda, Foucault, kapatılmanın tıp biliminin arkeolojik ilkesi olduğunu ifade etmektedir (Balnchot 2005: 81). Buna göre, klasik çağda, psikiyatriyle kıyaslanabilir olan hiçbir belirli disiplinin kendilerine uymadığı, mükemmel bir biçimde betimlenmeye elverişli bir söylemsel oluşum, bir pozitiflik bulunmaktadır. Foucault ya göre, bir söylemsel uygulamanın kendisinden hareketle bireyselleştiği ve otonomisini kazandığı, sonuç olarak ifadelerin bir ve aynı oluşum sisteminin kullanılış bulunduğu ya da bu söylemin dönüştüğü ana pozitiflik eşiği adı verilebilir. Foucault, ifadesel düzenlemelerin pozitiflikler olarak kavramların, oluşum, arkeolojik türeme, tarihsel a priori kurallarının kavramları olarak oyuna sokuluşu olduğunu söyler. Ona göre, oyun, sonunda ne olacağını bilmediğimiz zaman oynamaya değerdir (Foucault 1999: 2). Bernauer, insanı, akıl ile akıl-olmayan arasındaki trajik bölünme deneyimine yeniden kazandırmanın yolunu arayan Foucault nun delilik ile akıl arasındaki diyaloğun yerini alan sessizliğin arkeolojisini yapmaya çalıştığını söyler. Bu sessizliğin büyümesi üzerine Foucault nun yazdığı tarih de bir yabancılaşmanın arkeolojisi dir (Bernauer 2005: 95). Foucault, arkeolojiden sonra episteme kavramını araştırmaya geçer. Episteme, her türlü bilimin ötesine geçer; bu nedenle bir öznenin, bir aklın ya da bir çağın en yüksek birliğini gösterecek olan bir bilgi biçimi veya bir rasyonellik tipi değil, söylemsel düzenlerin seviyesinde çözümlendikleri zaman, bilimlerin arasında, belirli bir çağ için keşfedilebilecek olan bir ilişkiler bütünüdür. Foucault ya göre, episteme, açıkça görülmeyen bir tür büyük teori değildir, dağılma uzamıdır, açık ve son derece tanımlanabilir ilişkiler alanıdır. Bununla birlikte, episteme, tüm bilimlere ortak bir tarih bilimi değildir; spesifik varlık sürdürme ısrarlarının (rémanence) eşzamanlı bir oyunudur. Episteme, ayrıca, aklın genel bir evresi değildir; ardarda gelen zamansal uyumsuzlukların karmaşık bir ilişkisidir (Foucault 2004: 116-7). Episteme daha çok Foucault nun bir dönüşümler demeti olarak ifade ettiği şeyi tasvir eder; ona göre bunlar bütünleyici bir tarihin konuları yerine ayrımlaşmış tahlilleri ikame etmeyi mümkün kılarlar (Young 2000: 128). Foucault, Klasik dönemle Modern dönemi farklı epistemelere bağlar ve böylece bunları birbirinden kopuk olarak düşünür. Öte yandan Foucault, farklı pozitiflik alanlarına ait olan bazı kavramların her iki dönemde de bulunabileceğini, onların farklı dönemlerde farklı dağılım sistemlerine ait olabilecekleri gibi farklı oluşum yasalarına da bağlanabileceklerini iddia eder (Urhan 2000: 176).
229 Foucault ya göre, söylemin tüm alanları aynı şekilde açık ve girilebilir değildir; bazı alanlar sıkı sıkıya yasaklanmışken, diğerleri hemen her etkiye açık görünmekte ve önceden belirlenmiş hiçbir kısıtlama olmaksızın her konuşan öznenin kullanımına açılmaktadır (Foucault 1993: 22). Bu bağlamda Foucault söylemin, hem bir kurucu özne felsefesi, hem bir ilk deneyim felsefesi hem de bir evrensel arabuluculuk felsefesi içinde, ilk durumda yazı, ikinci durumda okuma, üçüncü durumda da değiş-tokuş olan bir oyundan daha fazla bir şey olamayacağını ve bu değiş-tokuşun, bu okumanın, bu yazının hiçbir zaman işaretlerden başka bir şeyi devreye sokmadığını ileri sürer. Böylece söylem, kendi gerçekliği içinde, kendini onu anlamlandıran şeyin buyruğuna bırakarak iptal eder. Ona göre, söylemler, birbirini kesen, bazen birbirine eklemlenen, aynı zamanda birbirlerinden habersiz veya birbirlerini dışlayan, kesintili uygulamalar gibi ele alınmalıdırlar. Söylemi, bizim nesnelere karşı gösterdiğimiz bir şiddet, sürekli olarak onlara zorla kabul ettirdiğimiz bir uygulama gibi algılamak gerekir ve söylemin olagelişleri bu uygulamanın içinde kendi düzenliliklerinin ilkesini bulurlar (Foucault 1993: 27-8). Foucault, söylem bütünlüklerini sırasıyla incelediğini, onları karakterize ettiğini, kuralların, dönüşümlerin, eşiklerin, varlığı sürdürme ısrarlarının oyun kurallarını tanımladığını, bunları kendi aralarında birleştirdiğini, ilişkiler demetlerini betimlediğini söyler. Böylece o, gerekli olduğunu düşündüğü her yerde sistemlerin çoğalmasını sağlamıştır (Foucault 2004: 117). Foucault, analiziyle söylemlerin pozitifliğinin, varlık koşullarının ortaya çıkışlarını, işleyişlerini ve dönüşümlerini yöneten kuralların siyasi pratiği nasıl ilgilendirdiğini göstermeyi istediğini belirtir (Foucault 2004: 134). Bununla birlikte Foucault, söylemle ilgilendiğinde tarihi reddetmemektedir; o, aksine, hem öc almayı bekleyen hem de düşünceyi ebediyen kuşkulu kılarak onu karanlık bir şekilde işleyen, hiçbir şekilde evrensel olmayan, tam tersine yerel olan süreksizlikleri ve ayrılıkları ayırt etmektedir (Bernauer 2005: 73). Kaynakça Bernauer, J. W. Foucault nun Özgürlük Serüveni, Çev. İsmail Türkmen, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2005. Blanchot M. Hayalimdeki Michel Foucault, Çev. Ayşe Meral, Dışarının Düşüncesi Michel Foucault-Hayalimdeki Michel Foucault Maurice Blanchot, ss. 59-104, İstanbul: KabalcıYayınevi, 2005. Chartier, R. Yeniden Geçmiş, Çev. Lale Arslan, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 1998. Foucault, M. Ders Özetleri, Çev. Selahattin Hilav, İstanbul: YKY, 1993. Foucault M. Kendini Bilmek, Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Om Yayınevi, 1999. Foucault, M. Felsefe Sahnesi Seçme Eserler 5, Çev. Işık Ergüden, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2004. Foucault, M. Büyük Kapatılma Seçme Eserler 3, Çev. Işık Ergüden-Ferda Keskin, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2005. 2000. Urhan, V. Michel Foucault ve Arkeolojik Çözümleme, İstanbul: Paradigma Yayınları, Young, R. Beyaz Mitolojiler, Çev. Can Yıldız, İstanbul: Bağlam Yayınları, 2000.