XBRL Bilanço ve Gelir Tablosu Analizi ve Semantik Web e Uyarlanması Ömer Sevinç 1, Erdal Kılıç 2 1 Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Bilgisayar Programcılığı Bölümü, Samsun 2 Ondokuz Üniversitesi, Bilgisayar Mühendisliği Bölümü, Samsun osevinc@omu.edu.tr, ekilic@omu.edu.tr Özet: Günümüzde özellikle finans sektöründe elektronik ortamda çok fazla veri trafiği gerçekleşmektedir. Bu verilerin doğru ve hızlı analiz edilip karar verme aşamalarına destek verilmesi kritik önem taşımaktadır. Bu çalışmada Türk muhasebe sistemine göre bir firmanın Xbrl ile hazırlanmış bilanço ve gelir raporlarının XPath ve Php kullanılarak analizini gerçekleştiren bir uygulama geliştirilmiştir. Uygulama bilanço ve gelir tablosu örnek dokümanlarını tarayarak XML etiketlerine göre ayıklayıp gerekli verileri elde etmekte ve belirli finansal formülleri uygulayarak analiz sonuçlarını web ortamında görüntülemektedir. Bununla birlikte uygulamada yeni nesil web teknolojileriyle standart hale gelecek semantik web uygulamaları da göz önünde bulundurularak Xml formatındaki Xbrl örnek dokümanı C# ile RDF/XML formatına dönüştürülmüştür. Elde edilen RDF/XML formatındaki doküman C# ile Rdf üçlülerine (N3) dönüştürülerek SparQL ile sorgulanması sağlanmıştır. Son olarak uygulama ile ilgili karşılaştırmalar yapılarak sonuçları değerlendirilip, semantik web ile elde edilebilecek faydalara değinilmiştir. Anahtar Sözcükler: Xbrl, Finansal Analiz, Semantik Web, RDF, SparQL. Abstract: Nowadays too much data exchange occurs especially in finance sector. It is crucial that these data is being analyzed correct and quickly and decision stages are being supported. In this study, an application is created that analyze balance and income reports, which are formed according to XBRL standards and Turkish accounting system, by using XPath and PHP. The application detects the sample balance and income statements and then picks over and gets necessary data up to the XML elements and shows the result on a web page. However we took into account Semantic Web which will be standard with adopt of the new generation web technologies and XBRL instance document is converted to RDF by using C#. The obtained RDF/XML file is converted to Rdf turtles (N3) and is tried to query by SparQL with C#. Finally, comparisons are made related with the application, the results are evaluated and the benefits which can be obtained with semantic web are told. Key Words: Xbrl, Financial Analyze, Semantic Web, RDF, SparQL.
1. Giriş Dünyada sermaye piyasalarında Internet ve web başta olmak üzere modern iletişim teknolojileri kullanılarak trilyonlarca dolar değerinde işlem yapılmakta, genellikle Word, Excel, Pdf gibi formatlarda veriler yazılımlar vasıtasıyla işlenmekte ve gelecekte kullanılmak üzere çeşitli biçimlerde kodlanarak saklanmaktadır [1,2]. Finansal raporlar da işlenmesi ve paylaşılması gereken verilerin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. İşletmelerin finansal raporlarında yayımlanan verilerin Internet üzerinden transferinde kullanılan standart ve sabit bir yöntemin olmayışı bu elektronik araçların etkinliğini azaltmaktadır [3]. Günümüzde bu sorun finansal bilgilerin raporlanması, iletilmesi ve analiz edilmesi için kullanılan XML (Extensible Markup Language, Genişletilebilir İşaretleme Dili) tabanlı genel bir bilgisayar dili olan XBRL (Extensible Business Reporting Language, Genişletilebilir Finansal Raporlama Dili) ile çözümlenmektedir [4]. XBRL bilgileri hiyerarşik bir yapıyı ve elementler arasındaki ilişkiyi gösteren taksonomilerle sınıflandırılabilmektedir [5]. Böylece finansal bilgiler hiyerarşik bir yapı içinde belirli etiketlerle kısmen anlamlı olarak tutulabilmektedir. XML formatındaki XBRL örnek dokümanları da Xpath ve script diller kullanılarak ayrıştırılıp sorgulanabilir. Semantik web ile internet üzerindeki verilerin, anlamlı hale getirilerek, bilgisayarlar tarafından da anlaşılabilmesi sağlanabilmektedir. RDF (Kaynak Tanımlama Çerçevesi, Resource Description Framework) bilgisayarlarca işlenecek verinin anlamını temsil edecek olan veri modelinin düzenlenmesini sağlamaktadır. RDFS (RDF Şema, RDF Schema) gösterimi ise, RDF veri modelini genişleterek, alanda kullanılacak sözcük kümesini nesneler, nesneler arası ilişkiler, özellikler ve özelliklerin alabileceği değerler açısından tanımlamaktadır [6]. Rdf yapısındaki anlamlandırılmış veriler, semantik web sorgulama dili SparQL ile internet ortamı veritabanı gibi kullanılarak sorgulanabilmektedir. SparQL Rdf dosyalarını sorgulayabilen SQL benzeri bir dildir ve sorgulamada birleştirme, filtreleme, ayrıklaştırma gibi özellikleri kullanabilme yeteneğine sahiptir [7]. Semantik web ile finansal raporlar Internet ortamında bilgisayarlar tarafından anlaşılan, paylaşılan, sorgulanan, analizleri otomatik olarak yapılan, anlık durum göstergeleri ile yol belirleyici sonuçlar üretebilen bir hale getirilebilir. XBRL örnek dokümanlarını analiz ederek Türk muhasebe sisteminde çok kullanılan oranları hesaplayıp ilgili firma için belirleyici olacak bilgilerin web ortamında görüntülendiği bir programın olmaması bizi bu çalışmaya yönlendirdi. Bu çalışmamızda finans alanında çokça gerek duyulan ve sıklıkla kullanılan muhasebe oranlarını XBRL örnek dokümanları içerisinden gerekli verileri alarak hesaplayan bir web otomasyonu yaptık. Çalışmamızda XBRL örnek dokümanlarının analizini Xpath ve PHP kullanarak gerçekleştirdik. Analizlerin semantik web ile de yapılabilmesi için gerekli dosya dönüşümlerini sorgulama çalışmalarını gerçekleştirdik. 2.Standartlar 2.1 Xbrl Genişleyebilir işletme raporlama dili (XBRL), finansal bilgilerin tanımlanması, raporlanması, analiz edilmesi ve internet üzerinden yayınlanması için kullanılan, XML tabanlı, açık kaynak kodlu, uluslararası standardizasyonu sağlayan bir dildir [8]. XBRL, işletmelere finansal ve finansal olmayan bilgilerini bir standart içerisinde bilgisayarın okuyabileceği bir formatta raporlamalısını sağlar [9]. XBRL in arkasındaki temel fikir finansal bilgilerin bir metin bloğu olarak internet üzerinden veya basılı olarak yayınlanması yerine, bilgilerin her biri
için bir kimlik etiketi sağlanarak bilgisayarın okuyabileceği bir formatta yayınlanmasıdır. Örneğin, şirketin Net Kar ı benzersiz bir etikete sahip olur [10]. XBRL in temel özellikleri genişleyebilir olması, işletme raporlaması için kullanılması ve XBRL in ayrı bir dil olması şeklinde sıralanabilir [11]. XBRL yi oluşturan 3 temel yapıtaşı vardır. Bunlar spesifikasyon, taksonomi ve örnek dokümanlardır. Spesifikasyon, XBRL uyumlu belgelerin oluşturulmasını belirleyen kurallardır. Taksonomi, XML dilinde işaretleme sözlüğü olarak tanımlanabilir. Taksonomiler dokümanların içeriğini tanımlayan XML şemalarıdır. XBRL taksonomileri ise finansal olaylar için bir sözlük ya da sınıflandırma sistemidir. Örnek dokümanlar, XBRL spesifikasyonu ve ilgili raporlama taksonomisi tarafından desteklenen XBRL formatındaki belirli işletme bilgilerinden oluşan dokümanı ifade eder. XBRL spesifikasyonlarının geliştirilebilmesi için XML spesifikasyonları, XML şema, XLink, XML Namespace, XPath, ve XSLT kullanılmaktadır. XBRL örnek dokümanın kurallarını belirleyen taksonomi dosyasının bağlı olduğu XML dosyaları vardır. Tipik bir taksonomi, bir şema ve bağlantı tabanı içerir. Spesifikasyon tarafından belirlenen standart bağlantı tabanları sunum, hesaplama, tanımlama, etiket ve referans bağlantı tabanlarından oluşur [12]. 2.2 Xml XML, hem insanlar hem bilgi işlem sistemleri tarafından kolayca okunabilecek dokümanlar oluşturmaya yarayan, W3C tarafından tanımlanmış bir standarttır. Bu özelliği ile veri saklamanın yanında farklı sistemler arasında veri alışverişi yapmaya yarayan bir ara format görevi de görür. [13]. XML in yapısında sıkı kısıtlamalar yerine, rezerve edilmiş anahtar kelimelerin ve terimlere ait önceden tanımlanmış kelimelerin olmaması onun çok değişik uygulamalar içinde kullanımını yeterince esnek yapar. Bu esnekliğine rağmen, XML anlamsal veri paylaşımı sorununa hitap etmemektedir. XML ile özel etiketler tanımlanabilmekte ve XML dosyalarını XSLT (Extensible Stylesheet Language Transformations, Genişletilebilir Biçimlendirme Dili Dönüşümleri) kullanarak bir sentakstan diğerine dönüştürülebilmektedir. Fakat XML etiketleri ve özellikleri kendi başlarına bir anlama sahip değillerdir. Ayrıca XSLT sentaks odaklıdır ve bu sebeple çok kırılgandır. Eğer üreticinin ya da tüketicinin XML formatında herhangi bir şey değiştirilirse XSLT dosyasının da güncellenmesi gerekir. XML de iki etiketin sırasını değiştirmek gibi en ufak bir değişiklik bile sistem geliştiriciler için büyük bir sorun yaratabilir [14]. XML veriyi belli bir yapı içerisinde tutmaktadır. Ancak anlamsallık açısından etiketin neyi ifade ettiği bilgisi ve etiketle içerisinde tutulan veri arasında bir bağlantı yoktur. XML hem bir dil hem de bir teknoloji olarak, bir verinin biçimlendirilmesi, tanımlanması ve verilerin yapılandırılmasında kullanılmaktadır. Dolayısı ile veriler standart bir şekilde tanımladığından, web üzerinde veya herhangi iki program arasında veri alış verişi kolaylaşmaktadır. Bu özellikleri nedeniyle XML, Semantik Web in geliştirilmesinde önemli bir konuma sahiptir [15]. Aşağıdaki örnek bir firmaya ait XML formatındaki XBRL bilanço dosyasından bir kısmı incelenmektedir. Kod 1. de link etiketi ile kuralların belirlendiği XML şema dosyasına bağlantı kurulduğu, Context etiketi içerisinde para birimi ait olduğu döneme dair bilgileri, muhasebe hesaplarından alacak senetlerini ifade eden AlacakSenetleri etiketinin ait olduğu dönemi, para türünü ve verinin ondalıklı kısmının nasıl olacağını belirten XML etiket ve özellikleri görülmektedir.
Kod 1: XBRL Bilanço Dosyası (XML) <link:schemaref xlink:type="simple" xlink:href="tr_bilanco.xsd"/> <context id="ninemonthsended_30sep2010"> <period> <instant>2010-09-30</instant> </period> </context> <unit id="try"> <measure>iso4217:try</measure> </unit> <Tr_Bilanco:AlacakSenetleri decimals="0" contextref="ninemonthsended_30sep20 10" unitref="try">99366</tr_bilanco:alac aksenetleri> 2.3 Xsd W3C tavsiyesi olarak 2 Mayıs 2001de kabul edilmiş XSD, paylaşılan kelimeleri ifade eder ve makinelerin insanlar tarafından oluşturulan kuralları taşıyabilmesini sağlar. XML dokümanlarının yapısının, içeriğinin ve anlamının tanımlanabilmesi için bir yöntem sağlar [16]. Xsd Xml dokümanlarını, kısıtlamalar getirerek belirli kelimelere ve hiyerarşi yapısına uyabilmesini sağlayan bir tanımlama dilidir. Dilde tanımlamak istenilen şeyler element tipleri, özellik tipleri ve bu ikisinin kompozisyonu olan karmaşık tiplerdir. XML Şema, veritabanı tablolarında ki sütun isimlerini ve veri tiplerini tanımlayan veritabanı şemasına benzerdir [17]. XSD ile XML bu çalışmada sunulan uygulamada kullanmak istediğimiz elementlerin veri türleri, bunların sıraları yani oluşturulacak XML dosyasının yapısı belirlenir. Kod 2 de Bilanço dosyasının kurallarını belirleyen XML şema dosyası örneğinin bir kısmı gösterilmiştir. Burada XSD dosyası ile diğer XBRL ye ait XML dosyalarının (sunum, hesap vs.) bağlantıların oluşturulabilmesi için gerekli olan Xlink tanımlamaları yapılmakta isim alanları (URI) eklenmektedir. Yine AlacakSenetleri etiketinin bir parasal değer olduğunu, bilançoya ait olduğunu ve deftere borç olarak yazılacağı bilgisi etiket içi özelliklerinde tanımlanmaktadır. Kod 2: Bilanço XML Şema Dosyası (XSD) <xsd:schema xmlns:link="http://www.xbrl.org/2003/lin kbase" xmlns:xlink="http://www.w3.org/1999/xli nk" xmlns:xbrli="http://www.xbrl.org/2003/in stance"> <xsd:annotation> <xsd:appinfo> <link:linkbaseref xlink:type="simple" xlink:href="tr_bilanco-presentation.xml" xlink:role="http://www.xbrl.org/2003/role/ presentationlinkbaseref" xlink:arcrole="http://www.w3.org/1999/xl ink/properties/linkbase"/> <link:linkbaseref xlink:type="simple" xlink:href="tr_bilanco-calculation.xml" xlink:role="http://www.xbrl.org/2003/role/ calculationlinkbaseref" xlink:arcrole="http://www.w3.org/1999/xl ink/properties/linkbase"/> <link:linkbaseref xlink:type="simple" xlink:href="tr_bilanco-label.xml" xlink:role="http://www.xbrl.org/2003/role/ labellinkbaseref" xlink:arcrole="http://www.w3.org/1999/xl ink/properties/linkbase"/> </xsd:appinfo> </xsd:annotation> <xsd:element name="alacaksenetleri" id="tr_bilanco_alacaksenetleri" type="xbrli:monetaryitemtype" substitutiongroup="xbrli:item" nillable="true" xbrli:balance="debit" xbrli:periodtype="instant"/> 2.4 XLink, XPointer, Xpath XLink (XML Bağlama Dili, XML Linking Language) XML dokümanları içerisinde bağlantılar oluşturmak için standart bir
yöntem tanımlar. XML içerisinde herhangi bir element bağlantı davranışı gösterebilir. XLink HTML gibi basit bağlanmayı ve birden çok dokümanı bir arada bağlanmak için genişletilmiş bağlanmayı desteklemektedir. Linkler bağlanmış dosyaların dışında tanımlanabilmektedir. XPointer (XML İşaretçi Dili, XML Pointer Language) XML dokümanlarının belirli kısımlarına bağlantı oluşturulabilmesini sağlar. XPointer, XPath kullanarak XML dokümanı içerisinde dolaşabilmektedir. Her iki dil de W3 nin önerisidir [18]. 3. Semantik Web Anlamsal Web kavramı, bugünkü Web in temelini oluşturan URL, HTTP ve HTML gibi yapılarını tasarlayan ve bulan kişi olan Tim Berners-Lee tarafından öne sürülmüş ve mevcut web ortamının geliştirilerek tam potansiyel kullanımı için Web in gelecek adımı olarak düşünülmüştür. Anlamsal ağ (Semantic Web), web içeriklerinin sadece doğal dillerde değil, aynı zamanda ilgili yazılımlar tarafından anlaşılabilir, yorumlanabilir ve kullanılabilir bir biçimde ifade edilebileceği, böylece bu yazılımların veriyi kolayca bulmasını, paylaşmasını ve bilgiyi birleştirmesini sağlamayı amaçlayan gelişen bir Internet eklentisidir [19]. Anlamsal web yeni ve ayrı bir web olmayıp, bilgilere iyi tanımlanmış anlamların verildiği, bilgisayarların ve insanların birlikte çalışmalarına imkan veren bugünkü web in bir uzantısıdır [20]. Tim Berners- Lee Web in geleceği için Web i çok daha işbirlikçi bir araç haline getirmek ve Web i makineler tarafından anlaşılır ve işlenebilir hale getirmek istemiştir. 3.1 Rdf Resmi olarak bir W3 tavsiyesi olan RDF XML tabanlı bir standart olup web üzerinde ki, iç ve dış ağlardaki kaynakları tanımlar. RDF mevcut XML ve URI (Tekdüzen Kaynak Tanımlayıcı, Uniform Resource Identifier) teknolojileri üzerine kurulmuştur. Bir URI kullanarak herhangi bir kaynağı tanımlarken URI ler kullanarak kaynaklar hakkındaki cümleleri oluşturur. RDF cümleleri sıklıkla üçlü (tripleks) olarak ifade edilir ve özne yüklem ve nesneyi içerir ki bunlar özne (subject) ile bir kaynağı, yüklem (predicate) ile bir özelliğini ve nesne (object) o özelliğe ait bir değeri ifade ederler. Aşağıdaki örnekte düz bir İngilizce cümlenin RDF cümlesi olarak ifadesi gösterilmiştir [21]. [kaynak] [özellik] [değer] The secret agent is Niki Devgood [özne] [yüklem] [nesne] RDF bir veri modelidir. Bu model web ortamındaki nesnelerin (kaynakların), kaynak özelliklerinin ve özellik değerlerinin tanımlanması fikrine dayanır. RDF ifadelerinde yer alan nesne, özellik, değer üçlüleri RDF in temelini oluşturur. RDF ifadeleri özne, yüklem ve nesne üçlüleri olarak ta gösterilebilir. Notation3 olarak adlandırılan üçlü gösterimin anlaşılması kolaydır. Üçlü RDF gösteriminde her bir satır özne, yüklem ve nesne üçlülerini içerir [22]. Nesne, özellik, değer terimleri RDF de özne (subject), yüklem (predicate), nesne (object) olarak adlandırılır. RDF web üzerinde veri değişimi için standart bir modeldir. Farklı şemalara sahip olsalar da verilerin birleştirilebilmesini kolaylaştırma özelliğine sahiptir. Şemaların zamanla geliştirilebilmesinin veriyi kullananlarda bir değişiklik yapılmadan gerçekleşebilmesini destekler. RDF iki kaynağın URI lerle adlandırıldığı gibi bunlar arasındaki bağlantılarında aynı şekilde adlandırılabilmesini sağlayarak bağlantı yapısını genişletir. Bu basit modeli kullanarak yapılandırılmış ve yarıyapılandırılmış veriler farklı uygulamalarda bir araya getirilebilir, ortaya çıkarılabilir ve paylaşılabilir [23]. XML dokümanları veri tanımlayıcılarını dokümanın bir parçası olarak eklerken RDF nin bir kullanımı da
bağımsız varlık olarak dokümanlar hakkında veri tanımayıcı yaratmaktır [24]. 3.2 SparQL SparQL bir RDF sorgulama dilidir. Üçlü modelleri birleştirmeyi, ayrıştırmayı ve isteğe bağlı modelleri içeren sorgulama yapılabilmesine izin verir. Birçok programlama dilinde uygulaması mevcuttur. Yarı otomatik olarak SparQL son noktaları için sorgular oluşturan araçlar mevcuttur [25]. SparQL hedeflenen RDF verilerini elde etmek için standart bir sorgu yazımı sunar. Sorguların çalıştırılması ve sonuçların nasıl döndürüleceği ile ilgili standart kuralları vardır. 4. Önceki Çalışmalar Literatürde az sayıda XBRL analizleri mevcut olup, XBRL yi RDF ye dönüştürmekle ilgili çalışmalar ise sürmektedir. Bunlardan birisi Dave Raggets e ait XBRL Import projesidir. XBRL olarak kodlanmış finansal verileri RDF üçlüleri sentaksına dönüştürmek için tasarlanmıştır. C dili ile kodlanmıştır [26]. Bir diğeri Semantik Web ile ilgili araştırma geliştirme yapan bilgisayar uzmanlarından oluşan Rhizomik e ait Semantic XBRL çalışmasıdır. Amerikan finans sistemine göre oluşturulan XBRL dokümanları RDF formatına dönüştürülmektedir. Bu işlem için öncelikle XSD dosyası OWL ye (Ontolojik Web Dili, Ontology Web Language) dönüştürülmekte ve XBRL XML dokümanı RDF ye dönüştürülmektedir. OWL dosyası XSD dosyasının Semantik Web de ifade edilmesidir [27]. Bu çalışmada önerilen yöntemle Türk muhasebe sistemine göre hazırlanmış bir taksonomi dosyasından oluşturulmuş XBRL dosyasını analiz etmekte ve önemli muhasebe oranlarını hesaplamaktadır. Burada yöntem XBRL XML örnek dosyasını RDF üçlülerine dönüştürürken mevcut çalışmalar XBRL nin içerdiği XSD taksonomi dosyasını OWL ye dönüştürüp sonra XBRL XML örnek dosyasını RDF ye dönüştürmektedir. Bu da XBRL dosyasının tüm karşılığı ile dönüştürülebilmesini sağlamaktadır. Literatürdeki mevcut çalışmalar Amerikan finans sisteminde hazırlanmış XBRL için dönüşüm gerçekleştirirken burada önerilen yöntem ise Türk finans sistemi için gerçekleştirmektedir. 5. Bilanço ve Gelir Tablosu Analizi Uygulama Çalışması Bu çalışmada önerilen yöntemle geliştirilen uygulama çalışması Şekil 1 de gösterilmiştir. XBRL XML Örnek Doküman XPath PHP Analiz Sonuçları Şekil 1. Önerilen yöntem RDF/XML RDF Üçlüleri SparQL Analiz Sonuçları Herhangi bir firmanın bilanço ve gelir tablosu raporlarının XBRL ile oluşturulabilmesi için önceden tanımlanmış bir taksonomisinin olması gerekmektedir. Bu çalışmada geliştirilen uygulamada Dr Hakan Erkuş un hazırlamış olduğu Türk finans ve muhasebe sistemine göre oluşturulmuş olan örnek taksonomi kullanılmıştır. Bu taksonomi ile Dragon Tag View XBRL programı kullanılarak örnek bir firmaya ait Excel de hazırlanmış Banka, Kasa, Alıcılar vb. veriler çekilerek taksonomi kurallarına göre düzenlenlenip XML formatında bilanço ve gelir tablosu raporları çıktıları elde edilmiştir. Uygulama bir web arayüzü ile bu dosyaları yükleyebilmektedir. Dosyalar yüklendikten sonra Analiz butonuna basılmakta ve XBRL rapor dosyaları XPath ile PHP kullanılarak etiketlerine ayrıştırılmakta, ilgili etiketlerin içerisindeki veriler elde
edilmektedir. Elde edilen veriler finans ve muhasebe analiz sonuçlarını oluşturacak formüllere tabi tutulmakta ve web sayfası üzerinden görüntülenmektedir. Kullandığımız muhasebe formüllerinden örnek iki tanesi : Cari Oran= (Dönen Varlıklar)/(Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar) Asit Test Oranı = (Dönen Varlıklar - Stoklar)/(Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar) şeklindedir. Şekil 2. Bilanço ve Gelir Tabloları Yükleme Ekranı Şekil 3. Bilanço ve Gelir Tablolarının Analiz Sonuçları 5.1 RDF ye Dönüştürülerek SparQL ile Sorgulama Çalışması XML formatındaki XBRL örnek rapor dosyaları XSLT kullanılarak başka bir XML formatına dönüştürülebilmektedir. Bu çalışmada XSLT kullanarak rapor dosyalarının formatı değiştirilmiş, Rdf ana etiketleri içerisine alınmış, etiketlerin önlerine URI lerin kısaltmaları getirilerek tekrar düzenlenmiştir. C#.Net üzerinde tanımlanmış LinQ XML kütüphaneleri kullanılarak XML rapor dosyaları başka bir XML dosyası olan RDF/XML formatına dönüştürülmüştür. Dosyalar RDF/XML formatına dönüştürüldükten sonra artık RDF üçlüleri olarak ifade edilebilir duruma getirilmiştir. Üçlüler olarak ifade edebilmek içinse semantik web için oluşturulmuş bir C#.Net kütüphanesi olan semweb kullanılmıştır [28]. RDF/XML dosyası önce C# uygulaması ile içeri alınmış gerekli düzenlemeler yapılarak RDF üçlüleri olarak çıktı üretilmiştir. Üçlülerle ifade edilen çıktılar elde ettikten sonra SparQL sorgulaması gerçekleştirilebilmiştir. Diğer taraftan; XML in bir çok türde veri transferinde kullanılabileceği gibi RDF de bu amaçlar için kullanılabilir. Ancak XML sadece sentaksa dayalı iken RDF anlamları da ifade etmenin güçlü bir yoludur ve bu yönüyle öne çıkmaktadır. RDF XML gibi bir etiketleyicidir. Eğer dünya üzerindeki bütün bilgilerin bir araya getirilerek birlikte çalışabilmesini istiyorsanız RDF yi kullanmalısınız [29]. Kod 3 te görülen XSLT kodları XBRL örnek dokümanının tamamına uygulanmakta ve ilgili etiketler içindeki değerlerle birlikte okunmakta, etiket isimleri değiştirilmekte ve değerleri yeni etiket isimlerinin içerisine yazılmaktadır. Yeni oluşturulacak dosya içerisine ilgili URI adresleri ve kısaltmaları eklenmektedir. Yine etiketlerin tamamı RDF etiketleri arasına alınmaktadır. Kod 3. XBRL dosyasını RDF/XML ye dönüştürecek XSLT kodlarının bir bölümü <xsl:template match="/"> <rdf:rdf xmlns= http://www.deneme.org/trbilanco <xsl:apply-templates /> </rdf:rdf> </xsl:template> <xsl:template match="tr_bilanco:alacaksenetleri"> <tr:alacaksenetleri> <xsl:value-of select="."/> </tr:alacaksenetleri> </xsl:template> <xsl:template
match="tr_bilanco:alicilar"> Kod 4 te dönüştürme işleminden sonra oluşan RDF/XML formatındaki dosya görüntülenmektedir. Kod 4: XML den Dönüştürülmüş RDF/XML Dosyası <rdf:rdf xmlns:rdf="http://www.w3.org/1999/02/2 2-rdf-syntax-ns#" xmlns:rdfs="http://www.w3.org/2000/01/r df-schema#" xmlns:xsd="http://www.w3.org/2001/xm LSchema#" xmlns="http://www.semwebprogramming. org/trbilanco" > <tr:alacaksenetleri>130000</tr:alacakse netleri><tr:alicilar>70000</tr:alicilar> </rdf:rdf> RDF/XML dosyası semweb.net kütüphanesi kullanılarak RDF üçlülerine dönüştürüldü. Ancak değerler üçlü formatta istenilen şekilde elde edilemedi. SparQL sorgusu ile RDF üçlüleri sorgulandı. Kod 5 te RDF/XML dosyasının RDF üçlülerine dönüşmüş şekli görülmektedir. Kod 5: RDF/XML dosyasının RDF üçlülerine dönüşmüş şekli @prefix tr: <http://www.semwebprogramming.org/20 09/04/TrBilanco-ont#>. @prefix owl: <http://www.w3.org/2002/07/owl#>. @prefix rdfs: <http://www.w3.org/2000/01/rdfschema#>. _:bnode0 rdf:type tr:alacaksenetleri. _:bnode1 rdf:type tr:alicilar. Kod 6. Örnek SparQL sorgusu PREFIX tr: http://www.deneme.org/2009/04/trbilanc o-ont# Select?alcksnt?alici Where {tr:alacaksenetleri?alcksnt tr:alicilar?alici } Kod 6daki SparQL sorgusu ile AlacakSenetleri ve Alicilar için RDF üçlüleri içerisinde tutulan değerlerin elde edilmesi hedeflenmiştir. 6. Değerlendirme ve Sonuçlar XBRL finansal verilerin önceden belirlenmiş etiketler ile sınıflandırılmış bir yapı içerisinde XML formatında tutulmasını sağladığı için analizinin yapılabilmesi ve paylaşılabilmesi kolay olmaktadır. Etiketlerin önceden belirlenmiş isimlerini bilindiği takdirde bu etiketlere ait verileri elde edip analiz formüllerini uygulayarak ilgili sonuçları elde edilebilmektedir. Ancak Web 3.0 teknolojileri ile gelecek Semantik Web in internet dünyasına katacağı yenilik ve faydaları değerlendirmek gerekliliği görülmektedir. RDF formatında hazırlanacak dosyalarda, finans verilerimizi tuttuğumuz etiketlerin ne anlamlara geldiğinin, web üzerindeki diğer kaynaklarla olan bağlantıların niteliğinin anlaşılmasının, yazılımlar tarafından tespit edilerek yorumlanmasının Semantik Web uygulamaları ile mümkün olduğunu hesaba kattığımızda bu alanda geliştirmeler yapılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu çalışmada sunulan uygulama ile XBRL XML dosyası RDF/XML formatına dönüştürülmüştür. Ayrıca RDF/XML formatındaki dosyalar RDF üçlüleri olarak ifade edilmiş ve kaydedilmiş RDF üçlüleri SparQL ile sorgulanmıştır. Burada önerilen yöntem XBRL XML dosyasını analiz etmekte ve başarılı şekilde en çok kullanılan muhasebe oranlarını web ortamında görüntülemektedir. Ayrıca XBRL XML dosyası RDF/XML ve RDF üçlüleri formatına dönüştürülmekte, üçlülere dönüştürülen bilgiler SparQL ile sorgulanabilmektedir. Ancak XSD taksonomi dosyası ve bağlantılı olduğu XML dosyaları XBRL XML dosyasının
dönüştürülme işlemi hesaba katılmadığı için tam olarak bir dönüştürme işlemi gerçekleşmemiş olup daha çok örnek dosyanın RDF formatında ifade edilmesi sağlanmaktadır. 7. İleri Çalışmalar ve Öneriler Bu çalışmadaki uygulama doğrudan XBRL örnek dosyasını hedef almakta ve bu dosya üzerinden gerekli semantik web dönüşümlerini gerçekleştirmektedir. Ancak tek dosya üzerinden değerlendirildiğinde XBRL yi oluşturan sunum, hesap, etiket, referans, tanım gibi XML dosyaları ve bu dosyalara bağlantı kuran taksonomi XSD dosyası ihmal edilmektedir. Dolayısı ile uygulama çalışması daha kapsamlı olarak düşünülüp XML şema dosyasının OWL ye dönüştürülmesi sunum, hesap gibi bağlantı dosyalarının da bu dönüştürme işlemlerinde hesaba katılması daha kesin ve tam sonuçlar elde edilebilmesini ve oluşturulan RDF üçlü dosyasının XBRL örnek dokümanını tam olarak temsil edebilmesini sağlayacaktır. Yine uygulamaların web ortamına entegrasyonu sağlanıp kaynakların URI adresleri ile web üzerinden elde edilebilmesi, semantik web servisleri ile sorgulanıp yorumlanabilmesi ve sonuçların yine web ortamında yayımlanabilmesinin sağlanması da bu çalışmanın bir sonraki adımını oluşturacaktır. Kaynaklar [1] Virendra K. Vasal, Rajendra P. Srivastasa, 'Extensible Business Reporting Language', The Digital Language of Business :An Indian Perspective, Indian Accounting Vol. 6 No. 1,June 2002, pp. 41-59. [2] Hannon, Neal J., Why Should Management Accountants Care About XBRL? Strategic Finance, July 2004, pp.55-56. [3] Erkuş H., Genişletilebilir İşletme Raporlama Dili XBRL? Gazi Kitabevi, Haziran 2008, p 12. [4] Bill Cotton., XBRL the second wave is coming', Chartered Accountants Journal, March 2007, p 66. [5] Erkuş H., Genişletilebilir İşletme Raporlama Dili XBRL? Gazi Kitabevi, Haziran 2008, p 55. [6] Kurtel Kaan, Web in Geleceği: Anlamsal Web, Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review 8 (1) 2008, p 211. [7]http://www.thefigtrees.net/lee/sw/sparql -faq#what-is [8] Florescu V, P. Cosmin Amza, G. Catalin Tudor, The Normalization Of Financial Data Excange Over The İnternet, Adopting İnternational Standart XBRL, Annals of Faculty of Economics, 2009, vol. 4, issue 1, pp. 935-939. [9] Taylor Z. E., Dzuranin C. A., Interactive Financial Reporting,An Introduction to XBRL71 83)Accounting education, vol.25, no.1 2010 pp. 71-83. [10] http://www.xbrl.org/whatisxbrl. [11] Hurt, L.R, 2008, Accounting information systems,2008, MC Graw Hill, p262. [12] Erkuş H., Genişletilebilir İşletme Raporlama Dili XBRL? Gazi Kitabevi, Haziran 2008, pp 52-58 [13] http://tr.wikipedia.org/wiki/xml [14] Hebeler J., Matthew Fisher, Ryan Blace, Andrew Perez-Lopez, Mike Dean, The Semantic Web Programming, Willey Publishing Inc. USA 2009 pp 66 67.
[15] Kurtel Kaan, Web in Geleceği: Anlamsal Web, Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review 8 (1) 2008, pp 205-213. [29]http://xbrl.squarespace.com/journal/20 10/5/14/comparing-xml-xbrl-and-rdfinitial-observations.html [16] http://www.w3.org/xml/schema [17] Daconta C. Micheal, Leo J. Obrst, Kevin T. Smith, The Semantic Web: A guide to the future of XML, Web Services and Knowledge Management Willey Publishing USA, 2003, pp: 1-2, 37 [18]http://www.w3schools.com/xlink/xlin k_intro.asp [19]http://www.tr.wikipedia.org/wiki/Sem antic_web [20] Berners-Lee T., J. Hendler ve O. Lassila, Scientific American: Feature Article The Semantic Web Mayıs 2001,Vol:184 no:5, [21]http://www.altova.com/semantic_web. html [22] Ayokuş S., 2003, Anlamsal Web, Anlamsal Web Dilleri ve Araçları, Bilişim Kurultayı http://vdb.gib.gov.tr/edirnevdb/kultur/ppt/a nlamsal_web_rdf_dc_owl.ppt [23] http://www.w3.org/rdf/ [24] Daconta C. Micheal, Leo J. Obrst, Kevin T. Smith, The Semantic Web: A guide to the future of XML, Web Services and Knowledge Management Willey Publishing USA, 2003, pp: 1-2, 37 [25] http://en.wikipedia.org/wiki/sparql [26] http://people.w3.org/~dsr/blog/ [27] http://rhizomik.net/semanticxbrl/html/ [28]http://razor.occams.info/code/semweb/