İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER 1 TABLO LİSTESİ 2 ŞEKİL LİSTESİ 3 1. GENEL BİLGİLER 4 1.1. Dünyada ve Türkiye de Sigara Kullanım Yaygınlığı 4 1.1.1. Ülkelere Göre Genel Sigara Tüketim Miktarları 4 1.1.2. Cinsiyete Göre Sigara Kullanım Yaygınlığı 5 1.1.3. Sosyoekonomik Düzeye Göre Sigara Kullanım Yaygınlığı 7 1.1.4. Çocuklar ve Gençlerde Sigara Kullanım Yaygınlığı 8 1.2. Sigara Kullanımının Sağlık Üzerinde Olumsuz Sonuçları 9 1.3. Sigarayı Bırakma Tedavi Yöntemlerine Genel Bakış 9 2. YÖNTEM 14 3. BULGULAR 15 3.1. IQS Merkezlerinden Elde Edilen Veriler 15 3.2. Araştırma Grubunun Topladığı Veriler 26 KAYNAKÇA 46 EK 1. IQS Merkezlerinden ve Araştırma Grubunca Elde Edilen Verilerin Özeti 50 1
TABLO LİSTESİ Sayfa Tablo 1. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Cinsiyet ve 16 Yaşlara Göre Dağılımı Tablo 2. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Cinsiyet ve 16 Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımı Tablo 3. IQS Merkezlerinde Tedavi Almış Kadın ve Erkeklerin Bu Tedaviyi 23 Talep Etme Sayısı Tablo 4. Tedavi Alma Sayısının Eğitim Düzeyine Göre Dağılımı 24 Tablo 5. Tedavi Alma Sayısının Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 24 Tablo 6. Tedavi Alma Sayısının Günlük Sigara İçme Sayısına Göre Dağılımı 25 Tablo 7. Tedavi Alma Sayısının Tedavi Öncesi Sigara İçme Yılına Göre 25 Dağılımı Tablo 8. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Bu Tedaviden 26 Memnuniyet Dereceleri Tablo 9. IQS Merkezlerinde Kulak Akupunkturu Tedavisi Alanların Cinsiyete 29 Göre Sigarayı Bırakma Durumu Tablo 10. IQS Merkezlerinde Kulak Akupunkturu Tedavisiyle Sigara Bırakma 30 Durumunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 11. IQS Merkezlerinde Uygulanan Kulak Akupunkturu Tedavisiyle 30 Sigara Bırakma Durumunun Eğitim Düzeyine Göre Dağılımı Tablo 12. IQS Merkezlerinde Uygulanan Kulak Akupunkturu Tedavisiyle 30 Sigara Bırakma Durumunun Tedavi Öncesi Günlük Sigara İçme Sayısına Göre Dağılımı Tablo 13. IQS Merkezlerinde Uygulanan Kulak Akupunkturu Tedavisiyle 30 Sigara Bırakma Durumunun Tedavi Öncesi Sigara İçme Yılına Göre Dağılımı Tablo 14. IQS Merkezlerinde Uygulanan Kulak Akupunkturu Tedavi Sayısına 31 Bağlı Olarak Sigarayı Bırakma Oranı Tablo 15. İlk Tedavinin Verilmesi ile Araştırmacının Telefonla Araması 32 Arasında Geçen Zaman (Ay Olarak) 2
Tablo 16. Farklı Zaman Dilimlerinde IQS Merkezlerinde Sigara Bırakma 33 Tedavisi Aldıktan Sonra Sigara İçen ve İçmeyen Kişilerin Özellikleri Tablo 17. Bir ve İki Yıl Önce IQS Sigara Bırakma Programına Katılan 38 Kişilerin Sigarayı Bırakma Durumu Tablo 18. IQS Merkezlerinde Tedavi Almış 63 Kişinin Değişik Zaman 40 Dilimlerinde Sigara İçme Durumlarının İzlenmesi ŞEKİL LİSTESİ Sayfa Şekil 1. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Yaş Gruplarına 17 Göre Genel Dağılımı Şekil 2. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Eğitim 17 Düzeylerine Göre Genel Dağılımı Şekil 3. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Dört Eğitim 18 Düzeyine Göre Dağılımı Şekil 4. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Üç Yaş Gruba 19 Göre Dağılımları Şekil 5. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Tedavi Öncesi 20 Günlük Sigara İçme Sayısı Şekil 6. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Sigara İçme Yılı 21 Şekil 7. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Tedavi Alma 23 Sayıları Şekil 8. IQS Sigara Bırakma Programından Memnuniyet Yüzdeleri 27 Şekil 9. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Psikolog 28 Tarafından Arandığı Zaman Diliminde Kendi İfadelerine Göre Sigara İçip İçmeme Durumu Şekil 10. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kadın ve Erkeklerin 29 Kendi Beyanlarına Göre Sigarayı Bırakma Yüzdeleri 3
1. GENEL BİLGİLER Dünyada en yaygın olarak kullanılan bağımlılık yapıcı maddenin tütün olduğu belirtilmektedir (American Cancer Society, 2006: 88-89). Tütün ürünleri arasında en çok kullanılan sigara, ince kıyılmış tütünün kağıda sarılarak hazırlanmış şeklidir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) (Word Health Organization-WHO), sigarayı dünyada en büyük sağlık sorunu olarak kabul etmiştir. Sigaranın yol açtığı ölümler, AIDS, trafik kazaları, yasa dışı madde kullanımı ve hatta terör gibi sebeplerin toplamından çok daha fazladır. DSÖ, 2000 yılında dünyada sigara sebebiyle yaklaşık 4 milyon insanın hayatını kaybettiğini ve bu sayının önlem alınmazsa 2030 yılında yaklaşık 10 milyona ulaşabileceğini ilan etmiştir (WHO, 2002: 37). DSÖ verilerine göre, dünya genç nüfusunun neredeyse 1/4 ü ilk sigara içme deneyimini 10 lu yaşlarından önce yaşamaktadır (WHO, 2002: 28-29). Ülkemizde de sigara kullanımının lise ve üniversite gençleri arasında oldukça yaygın olduğunu ve bu gençlerin çoğunlukla ilköğretim sırasında sigara içmeye başladıklarını gösteren birçok çalışma bulunmaktadır (Ceylan, Yanık ve Gencer, 2005; Gündüz-Telli ve ark., 2004; Karlıkaya, 2002; Kutlu ve Çivi, 2006; Ögel ve ark., 2001; Ögel ve ark., 2004; Peşken ve ark., 2005; Yıldırım, 1997). 1.1. Dünyada ve Türkiye de Sigara Kullanım Yaygınlığı Ülkelere göre sigara içen kişi sayısında farklılıklar bulunması ile birlikte 2000-2010 yılları arasında tüm dünyada toplam 1.4 milyar; 2010-2020 yılları arasında 1.6 milyar; 2020-2030 yılları arasında 1.8 milyar ve 2040-2050 yılları arasında da 2.2 milyar insanın sigara içeceği tahmin edilmektedir (American Cancer Society, 2006: 88-89). 1.1.1. Ülkelere Göre Genel Sigara Tüketim Miktarları Gelişmiş ülkelerde yapılan sigara karşıtı çalışmalar, özel sigarayı bıraktırma kampanyaları, sigaranın zararları konusunda halkın bilinçlendirilmesi ve bu konuda yapılan bazı hukuki düzenlemeler ile bu ülkelerde sigara tüketim miktarının azalmasına karşın (Aslan ve Bilir, 2006), genel olarak tüm dünyada tüketilen sigara miktarında yıllara göre artış görülmektedir. 1950 yılında dünyada 1.686 milyar sigara tüketilirken, bu 4
sayı 1980 de 4.388 milyara, 2000 yılında da 5.500 milyara ulaşmıştır. Dünyada en fazla sigara tüketimi 2.715 milyar ile Asya, Avustralya ve Uzak Doğu da görülmekle birlikte ikinci sırada 745 milyar ile Kuzey ve Güney Amerika; üçüncü sırada 631 milyar ile Doğu Avrupa ve eski Sovyet Toplulukları ve dördüncü sırada ise 606 milyar ile Batı Avrupa gelmektedir. 1998 yılında sadece Çin de 1.643 milyar, Amerika da 451 milyar, Japonya da 328 milyar, Rusya da 258 milyar ve Endonezya da 215 milyar sigaranın tüketildiği belirtilmiştir (WHO, 2002: 30-31). Amerika Tarım Bakanlığı nın 2000 yılında yayınladığı verilere göre, sigara fiyatlarının ve tütün üzerinden alınan vergilerin arttırılması sonucu Amerika da 1997 yılında tüketilen sigara miktarı 1998 yılında %7 oranında azalmış ve bu düşüş 1999 senesinde de devam etmiştir. Türkiye de ise aynı dönemlerde sigara tüketim miktarında neredeyse %50 yi aşan bir patlama yaşanmış ve Türkiye, Pakistan ve Bulgaristan dan sonra en yüksek artışın görüldüğü ülke olmuştur (United States of Department of Agriculture, 2000). Türkiye de 1990 yılında toplam 793 milyon yabancı, 63.055 milyon yerli sigara olmak üzere toplam 63.848 milyon sigara tüketilmiştir. Son yıllarda yabancı sigara tüketiminin artması sonucunda 1995 yılında 17.812 milyon yabancı sigara tüketilirken, bu sayı 2000 yılında 37.535 milyona ulaşmıştır. Bununla birlikte 1995 yılı toplam tüketim miktarı 96.500 milyon iken 2000 yılında 212.035 milyon sigara tüketilmiştir. Kişi başına düşen tüketim miktarı da her geçen yıl yükselmiştir. 15 yaşından büyük bireylerde 1990 yılında kişi başına 86.92 paket sigara tüketildiği bildirilirken, 1995 yılında 121,25 paket ve 2000 yılında 134.65 paket sigara tüketildiği belirlenmiştir (Önder, 2002). 1. 1. 2. Cinsiyete Göre Sigara Kullanım Yaygınlığı DSÖ nün 2002 yılında yayınladığı tütün atlasında, tüm dünyada yaklaşık 1 milyar erkeğin ve 250 milyon kadının sigara içtiğini bildirilmiştir. Gelişmiş ülkelerde erkeklerin %35 i ve kadınların %9 u sigara içerken, gelişmekte olan ülkelerde ise erkeklerin %50si ile kadınların %22 si sigara içmektedir. Dünya genelinde erkeklerin sigara kullanım sıklığı daha yüksektir. Sigara tüketiminin fazla olduğu ülkelerde, erkeklerin de sigara içme sıklığının diğer ülkelere göre daha fazla olduğu görülmektedir. Örneğin Çin de 5
yaklaşık 300 milyondan fazla erkeğin sigara içtiği belirtilmiştir. Bununla birlikte Norveç, Danimarka, İsveç ve Yeni Zelanda gibi bazı ülkelerdeki kadınların erkekler kadar sigara içtiği bulunmuştur (WHO, 2002: 24-27). İngiltere ve Amerika da ise uygulanan sigara karşıtı çalışmalar sayesinde bu ülkelerde kadınların sigara içme oranları giderek azalmıştır. İngiltere de 1990 yılında ülkedeki kadınların %29 u sigara içerken bu oran 2000 de %26 ya, 2003 te %24 düşmüş aynı şekilde Amerika da 1990 yılında kadın nüfusunun %23 ü sigara içerken, 2000 yılında bu oran %21, 2004 yılında ise %19 olmuştur (American Cancer Society, 2006: 24-25). Ülkemizde, sigaranın kullanım yaygınlığını araştıran çalışmalar genellikle yerel çalışmalar olup belli bölge veya şehirlerdeki ya da bazı üniversite ve liselerdeki örneklem ile sınırlı kalmıştır. Türkiye de sigara içme yaygınlığı konusunda tüm ülkeyi temsil eder nitelikte bilinen iki araştırma bulunmaktadır. Her iki araştırma da Sağlık Bakanlığı adına yapılmış olup birincisi 1988 yılında PİAR tarafından, ikincisi ise 1993 yılında BİGTAŞ tarafından yapılmıştır. PİAR tarafından yapılan çalışmada 2048 kişiyle görüşülmüş ve 15 yaş üstü erkeklerin %62.8 inin, kadınların %24.3 ünün olmak üzere 2048 kişinin %43.6 sının sigara içtiği saptanmıştır. BİGTAŞ tarafından yapılan araştırmada ise 26.546 kişiyle görülmüş olup 20 yaş ve üzeri erkeklerin %57.8 inin, kadınların %13.5 inin ve tüm katılımcıların %33.6 sının sigara içtiği tespit edilmiştir. Türkiye de yapılan yerel çalışmalar da, ülkemizde erkekler arasında sigara kullanımının kadınlara göre daha yaygın olduğunu göstermektedir. Ögel ve arkadaşları tarafından 2000 yılında İstanbul örnekleminde yapılan bir araştırmada, çalışmaya katılan 707 kişinin %76.9 unun hayatı boyunca en az bir kez sigara içtiği ve bu oranın erkeklerde %88.2 iken kadınlarda %65.0 olduğu bulunmuştur. Ancak aynı çalışmada düzenli olarak sigara kullanım yaygınlığına bakıldığında kadınlar ile erkekler arasındaki bu fark azalmış, çalışmaya katılan kadınların %55.6 sı ve erkeklerin %63.6 sı düzenli olarak sigara içtiklerini belirtmişlerdir. Bunun yanı sıra, çalışmada günlük sigara tüketim miktarları açısından da kadınlar ve erkekler arasında fark bulunmuş, kadınların genellikle günde 1-10 adet arası sigara içtiği fakat erkeklerin daha çok günde 10 adetten fazla sigara içtiği tespit edilmiştir (Ögel ve ark., 2003). 6
Yapılan çalışmalar farklı meslek gruplarında da, genel olarak yine erkekler arasında sigara tüketiminin daha yaygın olduğunu göstermektedir. 1999 yılında Elazığ ili lise ve dengi okullarında görev yapan 533 öğretmen arasında yapılan çalışmada, kadınların %29.2 sinin erkeklerin ise %46.4 ünün sigara içtiği tespit edilmiştir (Turgut ve ark., 2001). Meslek grupları arasında özellikle hekimler ve sağlık personeli arasında sigaranın oldukça fazla tüketildiği belirtilmektedir. Hekimler arasında sigara içme yaygınlığının değerlendirildiği bir derleme çalışmasında, farklı şehirlerde hekimlerle yapılan çalışmaların sonuçları değerlendirilmiş ve hemen hepsinde kadın hekimler arasında sigaranın erkek hekimlere göre daha düşük bir kullanım yaygınlığına sahip olduğu bulunmuştur (Yorgancıoğlu ve Esen, 2000). 1.1.3. Sosyoekonomik Düzeye Göre Sigara Kullanım Yaygınlığı Bilir ve arkadaşları 1997 yılında yaptıkları bir çalışmada, ülkemizde gelir düzeyi yükseldikçe sigara kullanımının arttığını bulurken, öğretmen, doktor, gazeteci gibi eğitim seviyesi yüksek olan meslek gruplarında diğer mesleklere göre sigara kullanımının oldukça yaygın olduğu tespit etmişlerdir (Bilir, Güçiz ve Yıldız, 1997). Aynı yıl Amerika da yapılan araştırmada ise, eğitim seviyesi yükseldikçe sigara kullanım oranının azaldığı görülmüştür. 9-11 yıl arası eğitim seviyesinde olanların %35.4 ü, 12 yıl eğitim görenlerin %28.4, 13-15 yıl arası eğitim görenlerin %25.1 ve 16 yıldan fazla eğitim görenlerin %11.6 sı sigara içtiğini bildirmiştir (Centers for Disease Control and Prevention, 1999). Çan ve arkadaşlarının (2007) Doğu Karadeniz Bölgesi nde yaptıkları çalışmada, eğitim düzeylerine göre sigara kullanım yaygınlığının değiştiği tespit edilmiştir. Çalışmaya katılan 6103 kişi örgün eğitim almayan, ilkokul mezunu, ortaokul mezunu, lise mezunu ve yüksekokul mezunu olarak ayrılmış ve sigara kullanımının en fazla lise mezunları arasında (%46.3) olduğu belirlenmiştir. Bunun yanı sıra, örgün eğitim almayanların (sadece okuma-yazma bilenler) %15.3 ü, ilkokul mezunlarının %30.5 i, ortaokul mezunlarının %38.3 ü sigara içtiğini belirtmiştir. Bu bulgular, dünyada gelir düzeyi ve eğitim seviyesi düştükçe sigara kullanımının azaldığını, ülkemizde ise arttığını göstermektedir. 7
1.1.4. Çocuklar ve Gençlerde Sigara Kullanım Yaygınlığı Dünyada ve Türkiye de çocuklar ve gençler arasında sigara kullanımının oldukça yaygın olduğu bilinmektedir. Dünyada genç nüfusun arasında sigara kullanımının en yaygın olduğu bölgeler ise, Orta ve Doğu Avrupa, Hindistan ın bazı bölgeleri ve bazı Batı Pasifik Adaları olarak gösterilmektedir (WHO, 2002: 28-29). Türkiye de de her geçen yıl sigaraya başlama yaşı düşmektedir. Ülkemizde 1996 yılında Ankara da yapılan bir çalışmada, sigaraya başlama yaşının 12 yaş ve altına kadar düştüğü bulunmuştur (Yürekli, 2002). 2001 yılında Yeniden Sağlık ve Eğitim Vakfı tarafından dokuz ayrı ilde 12.270 ilköğretim öğrencisi üzerinde yapılan Sigara, Alkol ve Madde Yaygınlık Araştırması'nın (SAMAY) sonuçlarına göre, 10-12 yaş arası yaş grubunda yaşam boyu en az bir kez sigara kullanım oranı %15.9 olarak bulunmuştur (Ögel ve Erol, 2005: 29-30). Ögel ve arkadaşları (2004) tarafından yine dokuz ilde 11.989 ilköğretim öğrenci ile yapılan bir tarama çalışması sonucunda da, 10-12 yaş grubu 6. sınıf öğrencileri arasında yaşam boyu en az bir kez sigara kullanım oranı %16.1 olarak bulunmuştur. Lise gençleri arasında sigara kullanım yaygınlığının 15 farklı ilde araştırıldığı kapsamlı bir araştırmada, 18.599 anket üzerinden veri toplanmıştır. Anket sonuçlarına göre öğrencilerin yaşam boyu en az bir kez sigara kullanım oranı %63.9 olarak bulunurken, her gün sigara kullanım oranı %22 olarak tespit edilmiştir. Ayrıca öğrencilerin %3.9 unun günde 11-20 tane, %2.7 sinin günde bir paketten fazla sigara içtiği bulunmuş, düzenli sigara kullanım oranı ise %6.6 olarak saptanmıştır (Ögel ve ark., 2001). 15-17 yaş arasında 12.270 lise ikinci sınıf öğrencisi arasında sigara kullanım yaygınlığının dokuz ilde araştırıldığı diğer bir çalışmada ise, yaşam boyu en az bir kez sigara kullanım oranının %55.9 olduğu bulunmuştur (Ögel ve ark., 2004). 1996 yılında Gazi Üniversitesi nden 418, Hacettepe Üniversitesi nden 424 ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi nden 376 olmak üzere toplam 1218 üniversite öğrencisi ile yapılan bir çalışmada, öğrencilerin %42 sinin sigara içtiği, bu oranın 666 kız öğrencide %40, 552 erkek öğrencide ise %46 olduğu saptanmıştır (Yıldırım, 1997). 1999-2000 yılında Ege Üniversitesi ne kayıt yaptıran 3533 öğrencinin %27.9 nun sigara içtiği ve en geç 15-17 yaş arasında sigara içmeye başlandığı bulunmuştur (Gündüz- Telli ve ark., 2004). 8
Sonuç olarak, sigara içme yaygınlığı ile ilgili yukarıda bahsedilen çalışmalar, sigara kullanımının lise ve üniversite gençleri arasında oldukça yaygın olduğunu ve bu gençlerin çoğunlukla ilköğretim sırasında sigara içmeye başladıklarını göstermektedir. 1.2. Sigara Kullanımının Sağlık Üzerinde Olumsuz Sonuçları Sigara kullanımı önlenebilir erken ölüm ve hastalık nedenlerinin başında yer almaktadır. Tütün binlerce çeşit madde içermekle birlikte karbon monoksit, nikotin ve katran temel bileşenleridir. Katran birçok kanserojen madde içermektedir. Bu maddeler arasında; arsenik (fare zehri), amonyak (tuvalet temizleyicisi), aseton (oje sökücü), bütan (tüp gaz), kadmiyum (akü metali), DDT (böcek öldürücü), hidrojen siyanür (gaz odaları zehri), metanol (füze yakıtı), naftalin (güve kovucu), toluen (tiner) gibi maddeler de yer almaktadır (WHO, 2002: 36-37). Nikotin ise, sigara kullanımında bağımlılığa neden olan temel bileşen olup arteriel dolaşımda emildikten hemen sonra hızla beyni etkiler ve ilk kullanımdan itibaren merkezi sinir sistemi fonksiyonları üzerindeki etkisi ile önce alışkanlık, daha sonra da bağımlılık yaratır (Lee ve D Alanzo, 1993; Pomerleau, 1992). Sigarada bulunan bu maddeler sebebiyle, başta merkezi sinir sistemi olmak üzere vücudumuzdaki diğer tüm sistemler olumsuz yönde etkilenmektedir. Sigara kullanımı, özellikle akciğer kanseri ve birçok kanser türü, solunum sistemi hastalıkları, sindirim sistemi hastalıkları, kalp damar hastalıkları, cilt hastalıkları, romatizma hastalıkları, endokrin hastalıklar, böbrek hastalıkları, ağız hastalıkları, diş ve diş eti hastalıkları, erkek üreme sistemi hastalıkları, kadın hastalıkları ve doğum anomalileri gibi pek çok hastalığın nedenleri arasında gösterilmektedir (Yıldız ve Kılıç, 2000). Ayrıca sigara kullanımının, dünyadaki akciğer kanserlerinin %90 nından, kronik bronşit ve amfizemin %75 inden ve kalp hastalıklarının %25 inden sorumlu olduğu bildirilmiştir (WHO, 2002: 33). 1.3. Sigarayı Bırakma Tedavi Yöntemlerine Genel Bakış Sigarayı bırakma tedavi yöntemleri, psikososyal tedaviler ve farmakolojik tedaviler olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Psikososyal tedaviler arasında davranışçı yöntemler, 9
hipnoz ve grup terapileri yer alırken, farmakolojik tedaviler arasında nikotin replasman tedavisi (NRT) ve nikotin dışı farmakolojik tedaviler yer almaktadır (Sarandöl, 2002). Nikotin bağımlılığı tanısı alan kişilerin tedavisi için öncelikle, bu kişilerin bağımlılık düzeylerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Bunun için sıklıkla Fagerstrom Nikotin Bağımlılık Testi (Heatherton ve ark., 1991) veya EMASH ın (European Medical Association Smoking or Health, 1997) önerdiği tek soruluk test kullanılmaktadır (Uzaslan, 2003). Fagerstrom Nikotin Bağımlılık Testi nden 7 puan ve üzeri alan kişilere NRT önerilir. NRT, 1960 ların başından itibaren sigarayı bırakmak için kullanılan geleneksel tedavi yöntemidir. NRT nde nikotin sakızları, nikotin bantları, nikotin burun spreyi ve nikotin inhaler kullanılmaktadır (Miller, Cocores ve Beklin, 1991). Cummimgs ve Hyland (2005) NRT nin sigara içme davranışı üzerindeki etkisi üzerine kapsamlı bir tarama çalışması yapmışlar ve NRT uygulanan kişilerin plasebo grubuna göre sigarayı bırakmada ve/veya tüketilen sigara sayısını azaltmada daha başarılı olduklarını tespit etmişlerdir. Bununla birlikte NRT nde uygulanacak olan tedavi türünün (sprey, sakız, bant gibi), tedavi süresinin ve nikotin dozajının kişinin bağımlılık düzeyine ve bireysel özelliklerine göre titizlikle belirlenmemesi durumunda tedaviden yararlanma olasılığının düştüğü belirtilmektedir (Bansal ve ark., 2004). Örneğin nikotin sakızlarının kolaylıkla ağızdan alınması ve farklı tatlarda çeşitlerinin olması gibi avantajları varken kişilerin bu tedaviye devam etme ihtimalleri genellikle düşük olmaktadır. Başka bir NRT türü olan burun spreyleri ise nikotinin hızlı bir şekilde burundan alınmasını sağlar ancak genellikle hoş bir etki yaratmadığından kişiler tekrar denemek için cesaret etmede sorun yaşamaktadırlar. Nikotin bantları da sabit bir dozda günde bir defa uygulanır ancak nikotinin bedene yayılımı bu NRT türünde yavaş olduğundan, herhangi bir akut sigara içme isteğini engellemede başarılı olamayabilir (Cummimgs ve Hyland, 2005). Ayrıca sigara bağımlılarının bir kısmı NRT ni bağımlılık yaratacağı korkusu nedeniyle kullanmak istememekte, bazı hastalar ise tedavi bittikten sonra ortaya çıkan yoksunluk belirtilerinden şikayet etmektedir. NRT nin her zaman başarılı olmaması ve nikotin bağımlılığı ile psikiyatrik hastalıklar arasındaki ilişkinin fark edilmesi sonucunda, sigara bağımlılığının tedavisinde nikotin dışı farmakolojik tedaviler de uygulanmaya başlanmıştır (Covey ve ark., 2000). 10
Sigara içen kişiler arasında depresyon görülme sıklığının yüksek olması ve depresyonu olan kişilerin depresyonu olmayanlara göre sigarayı bırakmada daha fazla zorlanmaları gibi bulgular, sigara bırakma tedavisinde antidepresanların etkili olabileceğini düşündürmüştür (Glassman, 1993; Marakoğlu ve ark., 2006; Transkanen ve ark., 1999). Sigara bırakma tedavisinde kullanılmak üzere araştırılan pek çok antidepresan (doksepin, nortriptilin, moklobemid, fluoksetin) olmasına karşın, sigara bırakma tedavisinde Food and Drug Administration tarafından 1997 de onaylanmış tek nikotin dışı farmakolojik tedavi yöntemi bupropiondur (George ve ark., 2002). Bupropionun, noradrenalin ve dopaminin sinaptik geri alınımında zayıf da olsa bir inhibitör etkisi yaptığı ve bu sebeple nikotin yoksunluk belirtilerinin azalmasına yardım ettiği belirtilmektedir (Scwartz, 1992; Golstein, 1998). Sigarayı bırakma tedavi yöntemlerinin etkinliğinin araştırıldığı çalışmalara genel olarak bakıldığında; herhangi bir farmakolojik tedavi ile birlikte kişiye sağlanan psikolojik destek ve/veya tedavilerin, bir tedavi yönteminin tek başına uygulanmasına göre sigaranın bırakılmasında başarıyı arttırdığı göze çarpmaktadır (örn; Baillie ve ark., 1994; George ve ark., 2008; Hughes, 1991). Sigarayı bırakmak için kullanılan diğer bir yöntem ise, I Quit Smoking (IQS) tedavi yöntemidir. IQS sigara bırakma yöntemi, 1950 li yıllarda Fransız Dr. Paul Nogier tarafından geliştirilen Kulak Akupunkturu (Auricular Theraphy) yöntemine dayanmaktadır. Bu yöntemden yola çıkılarak, 1998 yılında uluslararası bilim adamları grubu, sigarayı bırakmayı kolaylaştıran ve aynı zamanda nikotin yoksunluğundan kaynaklanabilecek sıkıntıları da ortadan kaldırmak veya hafifletmek amacıyla bir cihaz (R.I.S.E: Reflection Instrument Scanning Electro-Pulse) geliştirmişlerdir. Yapılan araştırma ve denemelerden sonra, 2001 yılında bu cihazın patenti alınmış ve cihazla yapılan uygulamanın entegre edildiği I Quit Smoking sigarayı bıraktırma programı İrlanda'da yerleşik Quit Smoking International Ltd. (QSI) şirketi yoluyla bir franchise sistemi olarak dünyaya açılmıştır. IQS sistemi çok kısa bir sürede dünya çapında yayılma başarısı göstermiş olup şu anda Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Almanya ve İngiltere dahil olmak üzere toplam 30 ülkede faaliyet göstermektedir. 11
IQS sigarayı bıraktırma programında, nikotinin yol açtığı fizyolojik bağımlılığı ortadan kaldırmak için, patenti IQS'e ait olan bilgisayarlı R.I.S.E. cihazı kullanılmaktadır. Patentli R.I.S.E cihazıyla sigara içen kişinin her iki kulağındaki belirli "refleks" noktaları çok düşük gerilimli elektrik akımıyla uyarılarak beta-endorfinler salgılatıldığı ve bu sayede sigarayı bırakan kişinin nikotin yoksunluğu sıkıntılarıyla ve nikotin isteğiyle kolayca baş edebildiği iddia edilmektedir. R.I.S.E. cihazıyla yapılan uygulamanın yanı sıra kişiye özel destek, izleme ve danışmanlığı içeren 6 ay süreli IQS sigarayı bıraktırma programı, üç aşamadan oluşmaktadır: 1. Psikolojik Görüşme Bu görüşme sırasında IQS terapisti tarafından sigara içen kişinin fizyolojik ve psikolojik bağımlılık profili çıkarılır. Fagerstrom Nikotin Bağımlılığı Testi nin sonuçları, Quit Smoking International Ltd. şirketi tarafından geliştirilmiş olan NoSmoke adlı bilgisayar yazılım programına kaydedilir. Yazılım programı, şirketin intranet sistemindeki veri bankasında yer alan verilerden yararlanarak, bağımlıya uygulanacak tedavinin parametrelerini belirler. Sigara içen kişinin sigarayı bırakma motivasyonu ölçülür. Sigaranın vücuttaki tahribatı kişiye kısa ve etkili bir şekilde anlatılarak kişinin sigarayı bırakma motivasyonu pekiştirilir. Burada amaç, sigara içen kişinin sigaraya ve diğer tütün ürünlerine karşı kesin bir tavır almasını sağlamak, sigarayı bırakma motivasyonunu arttırmaktır. 2. R.I.S.E. Cihazının Kullanılması R.I.S.E. cihazı, NoSmoke yazılım programı tarafından programlanır. POD adı verilen bir sonda yardımıyla sigara içen kişinin kulağındaki refleks noktaları elektrik pulslarıyla uyarılır. Uyarılacak refleks noktaları, noktaların ne kadar süreyle uyarılacağı, uygulanacak elektro pulsların şiddeti ve diğer parametreler bilgisayar tarafından belirlenir. Uygulamadan yaklaşık 2 saat sonra beta-endorfinlerin salgılanmaya başladığı, uygulamadan sonraki 3 gün boyunca salgılanmanın artacağı ve 7 gün boyunca da azalarak salgılanmaya devam edeceği ileri sürülmektedir. Endorfinlerin, nikotin yoksunluğu sürecinde ortaya çıkan sersemlik hali, stres, sinirlilik, tedirginlik, endişe, 12
depresyon, uyku bozukluğu, iştah açılması, nikotin isteği gibi sıkıntıları ortadan kaldıracağı ve buna bağlı olarak da nikotine karşı fizyolojik bağımlılığın sona ereceği iddia edilmektedir. 3. Destek ve Takip IQS sigarayı bıraktırma programında, R.I.S.E cihazı ile fizyolojik bağımlılığın sona erdirilmesinden sonra sıra, psikolojik bağımlılığın ortadan kaldırılmasına gelir. IQS tedavi yönteminde, psikolojik bağımlılığın sigarayla ilgili öğrenilmiş hatalı davranışlar bütünü olduğu vurgulanır. Örneğin; tedaviyi alan kişiye sabah ilk kahvenizi içerken, işe gitmek için arabanıza bindiğinizde veya durakta otobüs beklerken, birine telefon etmeden veya gelen telefona cevap vermeden önce, eşinizle tartıştığınızda, sinemada 10 dakika ara verildiğinde, televizyonda reklamlar çıktığında, bir toplantıya girmeden önce, yemeklerden sonra, canınız sıkıldığında ya da mutlu olduğunuzda sigara içmeyi öğrendiniz gibi ifadeler sunularak ilk tedaviyi izleyen 6 aylık sürede, tersine bir öğrenme sürecinin yani psikolojik bağımlılıktan kurtulma sürecinin başlatılması amaçlanır. Bu süreç içerisinde, kişiler belli periodlarla takip edilir ve sigarayı bırakabilmeleri için psikolojik destek sağlanır. IQS sigarayı bıraktırma yöntemi toplam 5 seanstan oluşuyor olsa da, tedaviyi alan herkesin R.I.S.E cihazı için 5 seans gelmesi zorunlu değildir. Kişinin tedaviyi kaç seansta tamamlayacağı kişinin durumuna bağlı olarak belirlenir. Bu tedavide önemli olan bir nokta, hem cihazın kullanılması aşamasında hem de diğer aşamalarda iğne, yan etkileri olan birtakım ilaçlar, nikotin bantları, nikotin sakızları gibi maddelerin kullanılmamasıdır. Bununla birlikte, yine de kalp pili taşıyanlar, epilepsisi olanlar, hamileler ve depresyon tedavisi görenler bu tedavi programına alınmamaktadırlar. IQS sigarayı bıraktırma programında, kişinin sigarayı bırakmayı ne kadar istediği ve bırakmaya yönelik motivasyonun ne denli güçlü olduğu sonuca ulaşmada önemlidir. Bu sebeple kişilerin istek ve motivasyonlarını kaybetmemeleri adına bu konuda 6 ay boyunca ve tedavi alan kişinin talepleri doğrultusunda destek sağlanır. IQS sigarayı bıraktırma yöntemi, destek ve takip ile R.I.S.E cihazının kullanılmasını birleştirmesi sebebiyle, diğer tedavi yöntemlerine göre daha avantajlı bir 13
konumda görünmektedir. Bununla birlikte, IQS programının sigarayı bırakmada gerçekten etkili olup olmadığının bilimsel bir çalışma ile tespit edilmesi gerekmektedir. Bu çalışmanın amacı, 2006-2008 yıllarında IQS merkezlerinde tedavi olmuş ve merkezlerden bilgilerine ulaşılmış kişilerin verileri ve araştırma grubumuzun bu listedeki kişilerle telefonla iletişim kurarak onlardan topladığı ek bilgileri analiz ederek IQS sigarayı bıraktırma programının etkinliği hakkında genel bir fikir edinmektir. Bu sayede IQS merkezlerinde uygulanan tedavi yönteminin sigarayı bırakma konusundaki yararının kapsamlı bir bilimsel çalışma ile incelenmeye değer olup olmadığı anlaşılmaya çalışılacaktır. 2. YÖNTEM Bu çalışmada rapor edilen veriler iki aşamada toplanılmıştır. İlk aşamada, IQS merkezlerinden 2006-2008 yıllarında R.I.S.E cihazı ile kulak akupunkturu almış kişilerin bir listesi oluşturulmuş, merkezlerde toplanmış bilgiler değerlendirilmiş ve analiz edilecek hale getirilmiştir. İkinci aşamada ise IQS merkezleriyle ilişkisi olmayan araştırma grubumuz içinde yer alan bir psikolog, bu listedeki kişileri telefonla arayarak ulaşabildiği kişilerin sigara içme davranışı ve uygulanan tedavi ile ilgili görüşleri hakkında ek veriler toplamıştır. Bu çalışmada, IQS merkezlerinden elde edilmiş 436 kişinin verisinin içinden kendisine ulaşılıp sigara içme ve tedavi ile ilgili telefon görüşmesi yapılabilmiş toplam 315 kişinin verisi analiz edilmiştir. IQS merkezlerinde toplanılan bilgilerden, bu tedaviyi almış kişilerin eğitim düzeyi, kaç kere tedavi aldıkları, sigara içme yılı ve günde kaç adet sigara içtikleri bilgisi elde edilmiştir. Çalışmada, hem bu bilgiler hem de bu merkezlerden bağımsız araştırma grubumuzdaki bir psikoloğun merkezlerde tedavi edilmiş kişiler arasından telefonla ulaşabildiklerinden topladığı yaş, sigara içip içmedikleri, içiyorlarsa günde kaç tane sigara içtikleri ve tedaviden memnun olup olmadıkları bilgisi analiz edilmiştir. IQS sigara bırakma programına katılmış kişilerden elde edilen bu veriler SPSS programı ile analiz edilmiştir. IQS sigara bırakma programına katılmış kişilerin profilinin saptanması ve eldeki verilerin izin verdiği düzeyde IQS sigara bırakma yönteminin 14
etkinliliğinin araştırılması amaçlanan bu çalışmada tanımlayıcı analiz olarak Bağımsız Örneklemli t Testi, Eşleştirilmiş Örneklemli t Testi, Korelasyon analizleri ve parametrik olmayan testler (Ki kare, çoklu örneklemler için testler) kullanılmıştır. Bu çalışmada, eğitim düzeyi, yaş, cinsiyet, sigara içme yılı ve günlük sigara tüketim miktarı ve IQS merkezlerinde uygulanan kulak akupunkturu tedavisinin talep edilme sayısı değişkenlerinin sigarayı bırakmada etkisi istatistiksel analizlerle tespit edilmiştir. Veriler, IQS merkezlerinden elde edilmiş veriler ve araştırma grubunca toplanmış veriler olmak üzere iki başlık altında sunulacaktır. 3. BULGULAR 3.1. IQS Merkezlerinden Elde Edilen Veriler IQS sigara bırakma programına katılmış 315 kişinin yaş aralığı 17-79 arasında olup yaş ortalaması 39.5 tir (SS=10.2) (Bu çalışmada rapor edilen yaş bilgisi ve yaşla ilgili analizler, psikoloğun bu kişileri aradığı tarihte hesaplanan yaş temel alınarak yapılmıştır). Katılımcıların eğitim yılı ortalaması 14.6 yıldır (SS=2.9). IQS sigara bırakma programına katılmış kişilerden 172 tanesi erkektir. Erkeklerin yaş ortalaması 39.4 (yaş aralığı=19-76, SS=10.0), eğitim yılı ortalaması ise 14.5 yıldır (eğitim yılı aralığı=5-20, SS=3.0). Bu tedaviyi alan kişilerin 143 tanesi kadın olup yaş ortalaması 39.5 (yaş aralığı=23-79, SS=10.4), eğitim yılı ortalaması ise 14.6 yıldır (eğitim yılı aralık=5-18, SS=2.7). IQS sigara bırakma programına katılmış erkek ve kadınların yaş ve eğitim düzeyleri bağımsız t testi ile analiz edildiğinde gerek yaş (t= -0.08, sd=313, p=0.94) gerekse eğitim (t= -0.14, sd=313, p=0.89) düzeyi açısından kadın ve erkeklerin farklılaşmadıkları görülmüştür. Tablo 1 de bu tedaviyi alan kişilerin cinsiyet ve yaşlara göre, Tablo 2 de ise cinsiyet ve eğitim düzeylerine göre dağılımı görülmektedir. Şekil 1 ve Şekil 2 de ise bu kişilerin yaş ve eğitim düzeyi açısından genel dağılımları yüzde olarak gösterilmiştir. 15
Tablo 1. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Cinsiyet ve Yaşlara Göre Dağılımı (%) YAŞ CİNSİYET TOPLAM GRUPLARI KADIN ERKEK n (%) n (%) n (%) 19-29 22 (15.4) 21 (12.2) 43 (13.7) 30-39 62 (43.4) 80 (46.5) 142 (45.1) 40-49 36 (25.2) 43 (25.0) 79 (25.1) 50-59 14 (9.8) 21 (12.2) 35 (11.1) 60-69 7 (4.9) 5 (2.9) 12 (3.8) 70-79 2 (1.4) 2 (1.2) 4 (1.3) Tablo 2. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Cinsiyet ve Eğitim Düzeylerine Göre Dağılımı (%) EĞİTİM DÜZEYLERİ CİNSİYET KADIN ERKEK n (%) n (%) TOPLAM n (%) İLKOKUL 4 (2.8) 5 (2.9) 9 (2.9) ORTAOKUL 3 (2.1) 10 (5.8) 13 (4.1) LİSE 34 (23.8) 36 (20.9) 70 (22.2) MESLEK YÜKSEK OKULU 8 (5.6) 4 (2.3) 12 (3.8) ÜNİVERSİTE 85 (59.4) 101 (58.7) 186 (59.0) YÜKSEK LİSANS 9 (6.3) 14 (8.1) 23 (7.3) DOKTORA 0 (0.0) 2 (1.2) 2 (0.6) 16
50 40 30 20 10 0 20 30 40 50 60 70 Şekil 1. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Yaş Gruplarına Göre Genel Dağılımı (%) 17
70 60 50 40 30 20 10 0 UNIVERSITE MESLEK YUKSEK OKULU ILKOKUL ORTAOKUL LISE DO KTORA YUKSEK LISAN S Şekil 2. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Eğitim Düzeylerine Göre Genel Dağılımı (%) Liseden sonra eğitim alanların yüzdeleri düşük olduğu için meslek yüksek okulu, yüksek lisans ve doktora eğitimi alanlar üniversite ve üstü eğitimi başlığı altında toplanmış ve böylece bu raporda eğitim düzeyi ile ilgili bütün istatistiksel analizler ilkokul, ortaokul, lise, üniversite ve üstü olmak üzere dört grupla gerçekleştirilmiştir. Şekil 3 te IQS sigara bırakma programına katılmış kişilerin eğitim düzeyinin yeni dağılımı yüzde olarak gösterilmiştir. 18
80 60 40 20 0 ORTAOKUL LISE ILKOKUL UNIVERSIT E ve ustu Şekil 3. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Dört Eğitim Düzeyine Göre Dağılımı (%) Veriler yaş değişkeni açısından incelendiğinde ise yaş, 3 yaş grubuna toplanılarak analiz edilmiştir (19-29, 30-50 yaş, 50 ve üstü). Şekil 4 de sigara bırakma programına katılmış kişilerin bu üç yaş gruba göre dağılımları görülmektedir. 100 80 60 40 20 0 19-29 30-50 50veustu 19
Şekil 4. IQS Sigara Bırakma Programına Katılmış Kişilerin Üç Yaş Gruba Göre Dağılımları (%) Son üç yılda kulak akupunktru yoluyla IQS merkezlerinde sigara bırakma tedavisi görmüş kişilerin yaş aralığının 19 ila 79 arasında değiştiği ve %45 inin 30-39 yaş aralığında olduğu görülmektedir. Bu kişiler eğitim düzeyi açısından incelendiğinde ise tedavi alan kişilerin %59.6 sının üniversite eğitimine sahip olduğu dikkat çekmektedir. IQS sigara bırakma programına katılmış kadın ve erkeklerin eğitim ve yaş düzeyleri bakımından benzer oldukları dikkat çekmektedir (Bkz, Tablo 1-2). Bu tedaviyi alan kişilerin çoğunun eğitim düzeylerinin oldukça yüksek olması, eğitimli kişilerin bu yöntemi tercih ettiği şeklinde düşünelebileceği gibi üniversite eğitimli kişilerin ilkokul mezunlarına göre ekonomik açıdan daha iyi durumda oldukları ve eğitim düzeyi düşük kişilere göre tedavi masraflarını karşılayabildikleri için bu yöntemle tedaviyi daha çok tercih ettikleri şeklinde de düşünülebilir. Tedavi Öncesi Günlük Sigara Tüketimi ve Sigara İçme Yılı Günlük Sigara Tüketimi IQS merkezlerinden elde edilen verilere dayanarak bu tedaviyi alan kişilerin tedavi öncesi günlük sigara tüketimi ve kaç yıldır sigara içtikleri analiz edilmiştir. Ortalamalar incelendiğinde, IQS sigara bırakma programına katılmış kişilerin tedaviyi almadan önce günlük sigara içme sayısının ortalama 28 olduğu tespit edilmiştir (SS=12.3, aralık=1.5-80). Bu veri IQS merkezlerinde tedavi olan kişilerin ağır sigara içici olduklarını göstermektedir (Bkz Şekil 5). 20