Türkiye de Çeşitli Sağlık Kurumlarında Doktor, Hemşire ve Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Boyutu

Türkiye de Çeşitli Sağlık Kurumlarında Doktor, Hemşire ve Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Boyutu Sabahat TEZCAN*, Nazan YARDIM* * Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, ANKARA ÖZET Sigara içme toplumda rol modeli olan sağlık çalışanlarında önemli bir davranıştır. Bu nedenle Türkiye de doktor, hemşire ve tıp fakültesi öğrencileri arasında yapılmış olan 22 çalışma derlenmiştir. Sigara içme prevalansı sırasıyla doktorlar arasında %32.6-66.2, hemşireler arasında %40.3-68.6 ve tıp fakültesi öğrencileri arasında %15.1-36.6 olarak bulunmuştur. Sigara içme sağlık çalışanları arasında oldukça yaygındır. Toplumda rol model olan sağlık çalışanları, sigara kontrol programlarında öncelikli olarak ele alınmalıdır. Anahtar Kelimeler: Sigara içme, sağlık çalışanları (doktor, hemşire, tıp fakültesi öğrencileri). SUMMARY Prevalance of Smooking Between the Doctors, Nurses and Medical Faculty Students at Some Health Facilities in Turkey Smoking is an important behaviour amoung health professionals who are role models for the public. For this reason 22 studies are selected which are smoking behaviours amoung doctors, nurses and students of medical school in Turkey. Smoking prevalance is found 32.6-66.2%, 40.3-68.6% and 15.1-36.6% amoung doctors, nurses and students of the medical faculties respectively. Smooking is fairly widespread amoung health professionals. Health professionals who are assume to be role models for the public have to be considered primarly in cigarette control programs. Key Words: Smooking, health professionals (doctor, nurse, student of medical faculty). Halen dünyada her yıl 3 milyon ve her 10 saniyede bir kişi, tütünün yol açtığı bir hastalık nedeniyle ölmektedir ve bu sayı sigara kullanımının yaygınlaşması sonucu giderek de artmaktadır. Yazışma Adresi (Address for Correspondence): Dr. Sabahat TEZCAN, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, ANKARA - TÜRKİYE 390

Tezcan S, Yardım N. Mevcut durum değiştirilmezse Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tahminlerine göre 2020-2030 lu yılların başlarında dünyada yılda 10 milyon insan (%70 i gelişmekte olan ülkelerde) hayatını kaybedecektir. Gelişmiş ülkelerde 1940-1950 li yıllarda yaygın olarak içilen sigaranın etkileri 1960-1970 li yıllardan itibaren görülmektedir ve 1990 lı yıllardaki tüm ölümlerin hemen %20 si tütün kullanımına bağlıdır. Otuzbeş-altmışdokuz yaş grubunda erkekler arasındaki ölümlerin %35 i, kadınlar arasındaki ölümlerin %15 i tütün nedeniyle olmaktadır (1). Türkiye de sigara içme alışkanlığı önemli halk sağlığı sorunlarından birisi haline gelmiştir. 1988 yılında ülke genelinde yapılmış ilk çalışmada, sigara içme sıklığı 15 yaş ve üzeri grupta %44.5 (erkeklerde %62.8, kadınlarda %24) olarak bulunmuştur (2). Türkiye kişi başına sigara tüketimi yönünden Avrupa ülkeleri arasında Yunanistan dan sonra ikinci sırada gelmektedir. Sigara tüketimi 1976 yılında kişi başına 1.8 adet iken, bu sayı 1984 yılında 2.7 ye yükselmiştir. Sigara tüketimindeki artış gençler ve kadınlar arasında daha fazladır. 1990 lı yıllarda sigara içen erkekler hafif ölçüde azalırken, sigara içen kadınlar hızla artmıştır. 1990 yılında sigara bağımlısı üç erişkin erkeğe bir kadın düşerken, beş yıl sonra her 2-2.5 erkeğe karşılık bir kadın sigara içmektedir (3). Koroner kalp hastalığı açısından sigara içilmesi Türkiye de en yaygın risk faktörüdür. Ergenlik çağındakiler de dahil edilince yaklaşık 16.5 milyon Türk ün düzenli biçimde sigara içtiği tahmin edilmektedir. Yirmi yaş ve üzeri ele alındığında, 1990 yılında erişkin erkeklerin %60 ını oluşturan 9.1 milyon, kadınların ise %19 unu oluşturan 2.7 milyon kişi sigara içiyorken, 1998 yılında 10.4 milyon erkek (%58) ve 3.9 milyon kadının (%22) sigara içtiği saptanmıştır. 1990 yılındaki kesit taramasında sigara içme koroner hastalık için 30 yaşını aşkın erkeklerde sınırda anlamlı, 30-59 yaş kadınlarda anlamlı bir etken olarak bulunmuştur. Genel popülasyona kıyasla rölatif risk erkeklerde %59 fazla iken, kadınlarda üç kat olarak saptanmıştır. 1995 yılındaki takip taramasında sigara içmenin koroner ölümler üzerine sonraki beş yıl içerisinde yarattığı tahripkar etki 1.8 lik bir rölatif risk olarak ifade edilmektedir. Hiç sigara içmemiş 40 yaş ve üzeri 575 erkek ve kadında koroner ölüme %3.13 oranında rastlanırken, sigarayı bırakmış veya içmeye devam eden aynı yaş grubu kişilerde koroner ölüm %5.64 olarak bulunmuştur (4). Tıp fakültesi öğrencileri ve doktorlar arasında yapılmış olan bazı çalışmalar da tütünün sağlık üzerine etkilerine ilişkin yeterli eğitim verilmediğini göstermiştir. Eğitim programlarındaki yetersizliğin nedenlerinden biri de tütünün sağlık üzerine etkileri, korunma önlemleri ve bırakma programları konusunda yeterli bilgiye sahip eğitici yetersizliğidir. Mevcut tıp fakülteleri müfredat programları arasında tütün başlığını içeren konu son derece azdır. Eğitim formatları da çeşitlilik göstermektedir (5). Sağlık çalışanlarının (doktorlar, hemşireler ve geleceğin doktor adayları) bu konuda önemli sorumlulukları bulunmaktadır. Sağlık çalışanlarının öncelikle kendilerinin sigara içmeyerek topluma örnek olmaları beklenir. Ayrıca, hasta ile ilişkilerinde özellikle doktorlar hastalarını, sigaranın sağlığa ilişkin zararları konusunda bilinçlendirerek sigara karşıtı etkinliklerde aktif rol oynamalıdır. Bu derleme ile Türkiye de toplumun sağlığı ve sorunlara getirilecek çözüm yaklaşımlarında sorumlulukları olan sağlık çalışanlarının (doktor, hemşire ve geleceğin doktorları olan tıp fakültesi öğrencileri) sigara içme boyutlarını inceleyen çalışmaların önemli sonuçlarının ilgililerin dikkatine topluca sunulması amaçlanmıştır. AMAÇLAR Sigara içme davranışları açısından son derece önemli olan sağlık çalışanlarının (doktor, hemşire, tıp fakültesi öğrencileri) sigara içme davranış ve tutumlarına yönelik yapılmış olan çalışmaların derlenerek sigara içme boyutunun belirlenmesi amaçlanmıştır. BULGULAR Bulgularda doktor, hemşire ve tıp fakültesi öğrencileri sırasıyla özetlenmiştir. Doktorlar Bilir ve arkadaşlarının yaptıkları Ankara daki Sigara İçme Konusundaki Davranışlar ve Tu- 391

Türkiye de Çeşitli Sağlık Kurumlarında Doktor, Hemşire ve Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Boyutu tumlar araştırmasında, katılan doktorlar 30 lu yaşlardadır, kadın erkek sayıları hemen hemen eşittir. Halen sigara içenler %43.9 dur (3). Güneş ve arkadaşlarının yapmış oldukları Turgut Özal Tıp Merkezi Hekim, Hemşire ve Tıp Öğrencilerinde Sigara İçme Sıklığı araştırmasında her gün sigara içme boyutu erkek doktorlarda %43.7, kadın doktorlarda %13.6 olarak saptanmıştır (Kikare = 9.87, SD: 3, p< 0.05). Her gün ve ara sıra sigara içenler birlikte ele alındığında doktorlarda sigara içme prevalansı %45.9 dur (6). Tezcan ve arkadaşlarının yaptığı HÜTF de Çalışan Akademik Personelin Kişisel Sağlık Davranışlarının İncelenmesi araştırması kapsamında, hekim akademik personelin %38.0 i hiç sigara içmemişlerdir, %15.8 i daha önce içip bırakmıştır. Üçyüzyetmişbir hekim akademik personelin %37.2 sinin ise araştırma sırasında sigara içtikleri saptanmıştır (erkeklerde %37.9, kadınlarda %36.3). Erkeklerde sigara içme istatistiki olarak anlamlı şekilde fazladır (Ki-kare= 9.96, p= 0.007) (7). Aykut ve arkadaşları tarafından Erciyes Üniversitesi ne bağlı fakülte, yüksek okul ve bölümlerde çalışmakta olan 472 akademik personelden 293 ünde sigara içme durumu ve etkileyen faktörler anket yöntemiyle araştırılmıştır. Tıp fakültesinde çalışmakta olan hekim akademik personelin sigara içme sıklığı %35.6 olarak bulunmuştur (8). İlçin ve arkadaşlarının yaptıkları, Dicle Üniversitesi Eğitim ve Araştırma Hastanesi nde Sigara İçme Bırakmaya İlişkin Tutum ve Davranışlar isimli çalışmalarında, öğretim üyeleri (n= 60) arasında sigara içme boyutu %40; araştırma görevlileri (n= 156) arasında ise %41 olarak bulunmuştur. Tüm çalışmaya katılanlar arasında sigara içme erkeklerde %54.6, kadınlarda %38.5 tir (n= 725) (9). Demircan ve arkadaşlarının Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi çalışanlarına anket yöntemi uygulayarak yaptıkları çalışmada, hekim grubunda sigara içme sıklığı %31.9 olarak bulunmuştur. Her gün sigara içme erkeklerde %44.6, kadınlarda %35.4 olarak bulunmuştur (10). Öncel in İzmir metropolünde çalışan sağlık personelinin sigara konusundaki tutum ve davranışları konusundaki çalışmasında ise hekimlerin %48.2 si sigara içmektedir (11). Sezer ve arkadaşlarının gerçekleştirdikleri Elazığ da görev yapan tüm hekimleri ve diş hekimlerini kapsayan çalışmada, hekimler ve diş hekimleri birlikte değerlendirildiğinde erkeklerin sigara içme boyutu %54.9, kadınların sigara içme boyutu %39.5 olarak saptanmıştır (SD= 1.75, p> 0.05). Hekimler grubu; öğretim üyeleri, şehirdeki diğer uzman hekimleri, asistan ve pratisyen hekimleri kapsamaktadır. Erkek hekimler grubundan %15 (n= 209) sigara içtikleri belirlenen öğretim üyesi hekimler dışlanırsa erkek hekimler grubunun sigara içme sıklığı %56.3 (n= 160) olmaktadır (12). Piyal in 1995 yılında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çalışanlarında Bazı Davranışsal Risk Faktörleri araştırmasında, katılımcıların (akademisyen, sağlık hizmetlileri -uzman, asistan-, genel idari hizmetliler, yardımcı hizmetliler) uluslararası standartlara göre bir sigara bağımlılığı ölçütü olan 100 sigara içme durumu %70 (n= 249) olarak saptanmıştır. Bunların %81.5 i araştırma sırasında sigara içmektedir (13). Çan ve arkadaşlarının Trabzon İl Merkezinde Görev Yapan Doktorlarda Sigara İçme Sıklığı araştırmasında, erkek doktorlar arasında sigara içme sıklığı %54.3, kadın doktorlar arasında %32.3 olarak bulunmuştur. Sigara içme yönünden erkek doktorların kadınlara göre anlamlı olarak daha fazla sigara içtikleri tespit edilmiştir. (p< 0.000002) (14). Kocabaş ve arkadaşlarının Çukurova bölgesinde (Adana, İçel ve Hatay) görev yapan hekimlerin sigara içme davranışlarını araştırmak amacıyla yaptıkları çalışmada, katılan hekimlerdeki sigara içme boyutu %45.6 olarak bulunmuştur (15). Aşut ve arkadaşlarının TTB 41. Ulusal Genel Kurulu na katılan hekimler üzerinde yaptıkları sigara içme araştırmasında sigara kullanım boyutu %66.2 (erkeklerde %64.5, kadınlarda %72.2) olarak saptanmıştır (16). Özkurt ve arkadaşları tarafından yapılan Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Çalışanlarında Sigara İçme Prevalansı, Nikotin Bağımlılığı ve Solunum Fonksiyon Testleri çalışmasında, 392

Tezcan S, Yardım N. 132 si sağlık personeli olmak üzere toplam 175 kişi değerlendirilmiştir (98 erkek, 77 kadın). Sigara içme, erkek doktorlar arasında %33.3, kadın doktorlar arasında %32.1 olarak bulunmuştur (17). Semerci tarafından yapılan Ankara Atatürk Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Merkezinde Çalışan Doktorların Sigara İçme Durumlarının Saptanması araştırmasında, katılan hekimlerin %32.6 sı halen sigara içmektedir. Sigara içme kadın hekimlerde %27, erkek hekimlerde %44 olarak bulunmuştur (18). Hemşireler İnanç ve arkadaşları tarafından Gülhane Askeri Tıp Akademisi nde çalışan doktor ve hemşirelerde yapılan çalışmada, doktorlar arasında sigara içme boyutu %52.0, hemşireler arasında %56.6 olarak bulunmuştur (19). Dramalı ve arkadaşlarının yaptıkları Hastanelerdeki Sağlık Personelinin Sigara Kullanımı ve Kullanım Anındaki Rolünün Değerlendirilmesi çalışmasında, katılan doktor ve hemşireler arasında sigara içme boyutu %47.62 (%51.81 erkek, %46.12 kadın) olarak bulunmuştur (20). Güneş ve arkadaşlarının yapmış oldukları Turgut Özal Tıp Merkezi Hekim, Hemşire ve Tıp Öğrencilerinde Sigara İçme Sıklığı araştırmasında her gün sigara içme boyutu hemşirelerde %29.9 olarak saptanmıştır (Ki-kare= 18.53, SD= 3, p< 0.05). Her gün ve ara sıra içenler birlikte ele alındığında bu değer %40.3 olmaktadır (6). Öncel in İzmir Metropolünde Çalışan Sağlık Personelinin Sigara Konusundaki Tutum ve Davranışları konulu çalışmalarında ebe-hemşirelerin %57.5 i sigara içmektedir (11). Yine İlçin ve arkadaşlarının yapmış oldukları çalışmada, hemşireler arasında sigara içme sıklığı ağır içiciler ve günlük içicilerde %43 olarak bulunmuştur (ara sıra içenler hariç) (9). Sezer ve arkadaşlarının Elazığ İlinde Görev Yapan Hemşire ve Ebelerin Sigara Konusundaki Tutum ve Davranışları konusundaki araştırmasında, her gün sigara içme prevalansı %50.76 olarak bulunmuştur (21). Özkurt ve arkadaşları tarafından yapılan Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Çalışanlarında Sigara İçme Prevalansı, Nikotin Bağımlılığı ve Solunum Fonksiyon Testleri çalışmasında, hemşire ve teknisyenler arasında sigara içme boyutu %68.6 olarak saptanmıştır (p< 0.01) (17). Türkiye de hemşireler arasında yapılmış sigara içme boyutunu gösteren çeşitli araştırmalara ait özellikler Tablo 1 de gösterilmektedir. Tıp Fakültesi Öğrencileri Güneş ve arkadaşlarının yapmış oldukları Turgut Özal Tıp Merkezi Hekim, Hemşire ve Tıp Öğrencilerinde Sigara İçme Sıklığı araştırmasında, her gün sigara içme boyutu tüm öğrencilerde %26.8 (erkek öğrencilerde %35.7, kız öğrencilerde %13.2) olarak bulunmuştur (Ki-kare= 18.53, SD= 3, p< 0.05). Ara sıra içenlerle birlikte tıp öğrencilerinde sigara içme prevalansı %39 dur (6). Tablo 1. Türkiye de hemşireler arasında yapılmış sigara içme boyutunu gösteren çeşitli araştırmalara ait özellikler. Çalışma Yıl Yer Katılan hemşire sayısı Sigara içme (%) Sezer 1988 Elazığ 653 50.7 İnanç 1990 Ankara 182 56.6 Demircan 1993 İzmir 182 46.2 İlçin 1993* Diyarbakır 192 43.2 Öncel 1994* İzmir 273 57.5 Özkurt 1996 Denizli 35 68.6 Güneş 1997 Malatya 67 40.3 * Yayınlanma tarihleri. Araştırmalar kesitsel tipte epidemiyolojik çalışmalardır ve veriler anket uygulamaları ile toplanmıştır. 393

Türkiye de Çeşitli Sağlık Kurumlarında Doktor, Hemşire ve Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Boyutu Burgut ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada Türkiye deki tüm tıp fakültelerinden olasılıklı küme örneklem yöntemi ile seçilen sekiz tıp fakültesinin tüm birinci (n= 1164), dördüncü (n= 1280) ve altıncı (n= 827) sınıfları araştırma kapsamına alınmıştır. Sigara kullanım prevalans hızı birinci sınıfta %10.4, dördüncü sınıfta %27.9, son sınıf öğrencileri arasında %29.1 ve toplam olarak %22 bulunmuştur (22). Tezcan ve Yeşildal ın danışmanlığında Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi (HÜTF) Halk Sağlığı İnternleri tarafından yapılan HÜTF İnternlerinde Sigara Kullanma Prevalansı ve Sigaranın Sağlığa Etkilerinin Bilinme Boyutu çalışmasında internlerin %52.7 si hiç sigara içmemiş, %12.4 ü içip bırakmış ve %34.9 u halen (%40.7 erkek, %27.9 kadın) sigara içmektedir (23). Metintaş ve arkadaşları tarafından 1998 yılında Eskişehir de yapılan Üniversite Öğrencilerinde Sigara İçme Örüntüleri çalışmasında, tıp fakültesi öğrencilerinde sigara içme prevalansı %33.9 olarak bulunmuştur (24). Keskinler ve arkadaşlarının Atatürk Üniversitesi Öğrencilerinde Sigara İçme Prevalansı ve Etkileyen Faktörler konulu çalışmalarında da tıp fakültesi ögrencilerinde sigara içme sıklığı %21.4 olarak bulunmuştur (25). Sahip ve arkadaşlarının İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesinde Tıp Öğrencilerinin Sigara ve Sigara İçmeme Kampanyaları Karşısında Tutum ve Davranışları çalışmasında, her gün sigara içme prevalansı öğrenciler arasında %15.1 olarak bulunmuştur. Erkek öğrencilerde bu boyut %20.7 ve kadınlarda %8.5 tir (26). Yine Çan ve arkadaşlarının Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları Çalışması nda katılımcıların %62.6 (n= 566) sı erkek ve %37.4 (n= 338) ü kız öğrencilerden oluşmuştur. Düzenli sigara içme boyutu erkeklerde %38.5, kızlarda %17.7 olarak bulunmuştur (27). Özdemir ve arkadaşlarının Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları ve Sigaranın Sağlığa Etkileri Konusundaki Düşünceleri araştırmasına katılan 509 (%65) erkek ve 274 (%35) kız öğrencinin sigara içme sıklığı %36 olarak bulunmuştur. Erkeklerin sigara içme süresi ve içtikleri sigara miktarı kadınlardan daha yüksek bulunmuştur (p< 0.01). Sigara içilmesi ilerleyen sınıflarda artmaktadır (28). Özkurt ve arkadaşları tarafından yapılan Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Çalışanlarında Sigara İçme Prevalansı, Nikotin Bağımlılığı ve Solunum Fonksiyon Testleri çalışmasında intern doktorlar arasında sigara içme sıklığı %36.6 olarak bulunmuştur (17). Çeşitli tıp fakültesi öğrencilerinin sigara içme sıklığı Tablo 2 de gösterilmektedir. Tablo 2. Çeşitli tıp fakültesi öğrencilerinin sigara içme sıklığı. Çalışma Yıl Yer Katılan öğrenci sayısı Sigara içme (%) İstanbul Ü. - İstanbul - 15.1 Seçilmiş sekiz tıp fak. 1992* Adana 3271 22.0 Akdeniz Ü. 1992* Antalya 783 36.0 Karadeniz Teknik Ü. 1996 Trabzon 904 30.8 Pamukkale Ü. 1996 Denizli 30 36.6 İnönü Ü. 1997 Malatya 231 26.8 HÜTF 1997 Ankara 302 34.9 Atatürk Ü. 1997 Erzurum 140 21.4 Anadolu-Osmangazi Ü. 1998* Eskişehir 307 33.9 * Yayınlanma tarihleri. Araştırmalar kesitsel tipte epidemiyolojik çalışmalardır ve veriler anket uygulamaları ile toplanmıştır. 394

Tezcan S, Yardım N. TARTIŞMA ve ÖNERİLER Türkiye de sağlık çalışanlarının sigara içme boyutunu araştırmak amacıyla yapılmış olan çalışmalardan ulaşılabilen 22 çalışma değerlendirmeye alınmıştır. Değerlendirilen çalışmalarda doktor, ebe-hemşire, tıp öğrencilerinin sigara içme alışkanlıkları, bazı özelliklere göre sigara içme durumundaki farklılaşmalar, sigara içmeye ilişkin bazı davranışlar, sigaraya ilişkin bazı görüşler incelenmiştir. Makalelerde sigara içme tanımı olarak farklı tanımlar kullanılmıştır. Bazı çalışmalarda kadın erkek değerleri belirtilmemiş olup, toplam sigara içme sıklıkları verilmiştir. Bu çalışmada sadece ulaşılabilen çalışmalardan bulunan sigara içme sıklıkları verilmektedir. Çalışmanın gerçek amacına ulaşabilmesi için yapılan çalışmaların ilerde meta-analiz yolu ile değerlendirilmesi gerekliliği göz ardı edilmemelidir. Sigara içme sıklığı doktorlar arasında en yüksek Aşut ve arkadaşlarının TTB Yöneticileri Arasında Sigara İçimi çalışmalarında bulunmuştur. Ancak çalışmaya katılanların sayısı azdır (n= 90) ve seçilmiş bir gruptur. İkinci en yüksek değer Piyal in Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çalışanlarında Bazı Davranışsal Risk Faktörleri çalışmasında (%64.5), en düşük Semerci nin Ankara Atatürk Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Merkezinde Çalışan Doktorların Sigara İçme Durumlarının Saptanması çalışmasında bulunmuştur (%32.6). Hekimlerdeki sigara içme sıklığı, 1988 yılında Türkiye de 15 yaş üzeri nüfusta yapılan çalışmada %44.5 olarak bulunan sigara içme sıklığından yüksek görünmektedir. Erkek hekimler arasında en yüksek değer Aşut un çalışması hariç tutulursa Sezer in çalışmasında (%54.9), en düşük olarak da Özkurt ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada bulunmuştur (%33.3). Kadın hekimler arasında en yüksek boyutta sigara içilmesi Dramalı ve arkadaşlarının çalışmalarında (%46.1), en düşük olarak da Semerci tarafından yapılan çalışmada saptanmıştır (%26.9) (Tablo 3). Diğer çalışmalar da göz önüne alındığı takdirde, hekimlerin sigara içme boyutları oldukça yüksektir. Fransa da yapılan bir çalışmada hekimler arasında sigara içme boyutu %34 (29); Japonya daki bir çalışmada %26 (30); Kosta-Rika da %19 (31) ve İtalya da göğüs Tablo 3. Türkiye de doktorlar arasında yapılmış sigara içme boyutunu gösteren çeşitli araştırmalara ait özellikler. Çalışma Yıl Yer Erkek hekim (%) Kadın hekim (%) Toplam (%) Aykut 1988* Kayseri - - 35.6 Sezer 1988 Elazığ 54.9 39.5 56.3 Dramalı 1990 İzmir 51.8 46.1 47.6 İnanç 1990 Ankara - - 52.0 İlçin 1993* Diyarbakır - - 40.0 Demircan 1993 İzmir 44.6 35.4 40.4 Kocabaş 1993 Adana, İçel, Hatay 49.0 38.1 45.6 Aşut 1993 Ankara 64.5 72.2 66.2 Öncel 1994* İzmir - - 48.2 Piyal 1995 Ankara - - 64.5 Özkurt 1996 Denizli 33.3 32.1 48.0 Çan 1996-1997 Trabzon 54.3 32.3 - Bilir 1997 Ankara 51.2 33.9 43.9 Güneş 1997 Malatya - - 45.9 Tezcan 1998 Ankara 37.9 36.3 37.2 Semerci 2001 Ankara 44.1 26.9 32.6 * Yayınlanma tarihleri. Araştırmalar, Bilir hariç, kesitsel tipte epidemiyolojik çalışmalardır ve veriler anket uygulamaları ile toplanmıştır. 395

Türkiye de Çeşitli Sağlık Kurumlarında Doktor, Hemşire ve Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Boyutu hastalıkları uzmanları arasında %25 (32) olarak saptanmıştır. Yapılan çalışmalarda hemşireler arasında sigara içme sıklığı en yüksek %68.6, en düşük %40.3 olarak saptanmıştır (Tablo 1). Tıp fakültesi öğrencilerinde sigara içme sıklığı bir çalışma hariç (%15.1) %36.6-21.4 arasında değişmektedir (Tablo 2). Aynı durum 14 Avrupa ülkesini kapsayan bir çalışmada %29.6-34.8, İngiltere de İskoçya ve Galler i içine alan 13 tıp fakültesinde %11; Asya da 15 tıp fakültesinde yapılan bir çalışmada %13-24; Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde 23 tıp fakültesi öğrencilerini kapsayan bir çalışmada %10, İsrail de tıp fakültesi öğrencileri arasında %15.5-28.3 olarak bulunmuştur (33). Tüm bu sonuçlar, toplumda kendileri örnek olma durumunda olan hekimler, hemşireler ve tıp fakültesi öğrencilerinin sigara kontrol programlarında öncelikli hedef gruplardan birisi olarak ele alınmalarını gerektirmektedir. Çalışmaların hiçbirisinde pasif sigara içiciliğinin değerlendirilmemiş olması, çalışmaların ortak sınırlılıkları olmuştur. 1996 yılında yürürlülüğe giren yasanın sigara içme boyutuna fazla bir olumlu etkisinin olmadığı çalışma sonuçlarından anlaşılmaktadır. Ancak yasayı takiben yapılmış çalışma sayısı azdır. İlerde yapılacak çalışmalar, beklenen olumlu etkiyi değerlendirmede daha yol gösterici olacaktır. Yetişkinler arasında yaygın bir alışkanlık olan sigara içme davranışı ne yazık ki özdeşim kurulacak modeller olan sağlık çalışanları arasında da yüksektir. Sigarasız Avrupa (Smoke-Free Europe) ile ilgili olarak DSÖ Avrupa Bölgesinin 2001 yılı hedefleri ve 1997-2001 eylem planının yedinci maddesine göre temel sağlık hizmetlerinde çalışan doktor, hemşire, eczacı ve diş hekimlerine, standartlara uygun olarak sigara bırakma yöntemleri konusunda eğitim yapılmalıdır öngörüsü gerçekçi bir yaklaşımdır. Öneriler 1. İncelenen tüm çalışmaların sonuçları göstermektedir ki, bir halk sağlığı sorunu olan sigara içme davranışı sağlık çalışanları arasında da büyük sorundur. 2. Sağlık çalışanları arasında yüksek boyutta sigara içilmesi, her zaman bilginin davranışa yansımadığının iyi bir göstergesidir ve davranış değişikliği için farklı eğitim stratejilerinin izlenmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. 3. Sigara içme alışkanlığı, yapılan çalışmalarda öğrenciler arasında da yüksek boyutlardadır. Tıp fakülteleri arasında standart bir eğitim programı başlatılması için eğitimciler sigara eğitimi konusunda eğitilmelidir. Hastane servis deneyimleri ve öğrenci grup çalışmaları yararlı olmuştur (30). 4. Tüm sağlık kuruluşları, çalışanlarının sigaranın zararlı etkilerinden kurtulmaları için profesyonel yardım programları geliştirmeli, sigarayı bırakmak isteyen elemanlarının yararlanmaları sağlanmalıdır. 5. Sigara içme davranışının sosyal bir norm olarak yerleşmemesine yönelik aktiviteler sağlık çalışanlarından başlanarak etkili bir biçimde yürütülmelidir. 6. Bu derlemede değinilmemesine karşın, sigara içme davranışının bazı çalışmalarda hasta yanında, hastane ve muayenehane içerisinde gerçekleştirildiği saptanmıştır. İlgili yasanın sağlık kurum ve kuruluşlarında etkili biçimde uygulanmasının sağlanması zorunludur. KAYNAKLAR 1. Guidelines for Controlling and Monitoring the Tobacco Epidemic, Tobacco or Health Programme, WHO, March, 1996. 2. Türk Toplumunda Sigara İçme Davranışları ve Sigara İçme ve Sigara Karşıtı Kampanyalara Karşı Tutumlar, TC. Sağlık Bakanlığı Raporu, PİAR, Ocak 1988. 3. Bilir N ve ark. Sigara İçme Konusundaki Davranışlar ve Tutumlar, Ankara, 1997. 4. Türk Kardiyoloji Derneği, Türkiye Kalp Raporu 2000. 5. Richmond R. Educating Medical Students Abaut Tobacco: Planing and Implementation, Tobacco Prevention Section International Union Against Tuberculosis and Lung Disease Paris, France. 6. Güneş G ve ark. Turgut Özal Tıp Merkezi Hekim, Hemşire ve Tıp Öğrencilerinde Sigara İçme Sıklığı, Jour of Turgut Özal Center 4(4): 1997. 7. Tezcan S ve ark. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesinde Çalışan Akademik Personelin Kişisel Sağlık Davranışlarının İncelenmesi, 1998. 396

Tezcan S, Yardım N. 8. Aykut M ve ark. Erciyes Üniversitesinde Görevli Akademik Personelin Sigara İçme Durumu ve Bunu Etkileyen Bazı Faktörler, Ulusal Halk Sağlığı Kongresi- 88 Bildiri Özetleri, Antalya, 1988. 9. İlçin E ve ark. D. Ü. Eğitim ve Araştırma Hastanesinde Sigara İçme Bırakmaya İlişkin Tutum ve Davranışlar, III. Halk Sağlığı Günleri, Kayseri, 1993. 10. Demircan C ve ark. Tıp Fakültesi Çalışanlarında Sigara İçme Prevalansı, IV. Halk Sağlığı Kongresi, Didim, 1994. 11. Öncel S. İzmir Metropolünde Çalışan Sağlık Personelinin Sigara Konusundaki Tutum ve Davranışları, IV. Halk Sağlığı Kongresi, Didim, 1994. 12. Sezer E ve ark. Elazığ da Görev Yapan Hekimlerin ve Diş Hekimlerinin Sigara Konusundaki Davranışları, Tutumları, Doğa- Tr. J. Of Medical Sciences 1990; 14: 381-90. 13. Piyal B. Ankara Üniversitesi, Tıp Fakültesi Çalışanlarında Bazı Davranışsal Risk Faktörleri, Uzmanlık Tezi, 1995. 14. Çan ve ark. Trabzon İl Merkezinde Görev Yapan Doktorlarda Sigara İçme Sıklığı. 15. Kocabaş A ve ark. Çukurova bölgesinde çalışan pratisyen ve uzman hekimlerde sigara içme prevalansı. Tüberküloz ve Toraks 1995; 43: 16. Aşut ve ark. Tobacco-Smoking Among Executives of the Turkish Medical Association, Tobacco and Health, NY, 1995. 17. Özkurt ve ark. Tıp fakültesi çalışanlarında sigara içme prevalansı, nikotin bağımlılığı ve solunum fonksiyon testleri. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2000; 48: 140-7. 18. Semerci B. Ankara Atatürk Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Merkezinde Çalışan Doktorların Sigara İçme Durumlarının Saptanması, HAS 645 Epidemiyoloji Araştırma Planlama Uygulama Dersi Kapsamında Yaplmış Çalışma, Yayınlanmamış Rapor. 19. İnanç N ve ark. GATA da Çalışan Doktor ve Hemşirelerin Sigara İçme Davranışına İlişkin Özelliklerin İncelenmesi, II. Ulusal Hemşirelik Kongresi Bildirileri, İzmir, 1990. 20 Dramalı ve ark. Hastanelerdeki Sağlık Personelinin Sigara Kullanımı ve Kullanım Anındaki Rolünün Değerlendirilmesi, II. Ulusal Hemşirelik Kongresi Bildirileri, İzmir, 1990. 21. Sezer E ve ark. Elazığ İlinde Görev Yapan Hemşire ve Ebelerin Sigara Konusundaki Tutum ve Davranışları, Sigara Alarmı, Haziran 1992, 2. 22. Burgut ve ark. Üniversite Öğrencilerinin Sigara Kullanımı ile İlgili Bilgi, Tutum ve Davranışları, III. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Özet Kitabı, 1992. 23. Tezcan S ve ark. HÜTF İnternlerinde Sigara Kullanma Prevalansı ve Sigaranın Sağlığa Etkilerinin Bilinme Boyutu, Ankara, 1997. 24. Metintaş S ve ark. Smoking Patterns of University Students in Eskişehir, Turkey, Public Health (1998), 112, 261-4. 25. Keskinler D ve ark. Atatürk Üniversitesi Öğrencilerinde Sigara İçme Prevalansı ve Etkili Faktörler, AÜTD 1999, 31: 112-6. 26. Sahip Y ve ark. İstanbul Üniv. Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları ve Davranışları ve Sigara Karşıtı Kampanyalar. 27. Çan ve ark. Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 1998; 46: 245-9. 28. Özdemir T ve ark. Akdeniz Üniversitesi Tıp Fak. Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları ve Sigaranın Sağlığa Etkileri Konusundaki Düşünceleri. Akdeniz Ü Tıp Fak Dergisi 1992; 9(1-2). 29. Smoking behavior & opinions of French general practitioner. J Natl Med Assoc 2000; 92: 382-90. 30. Smoking behavior of medical doctors. J Epidemiol 2000; 10: 157-62. 31. Smoking attitudes of Costa Rica physicans. Bull WHO 1999; 77: 315-22. 32. The influence of personal tobacco smoking on the clinical practice of Italian chest physicans. Eur Respir J 1998; 12: 1450-3. 33. Teaching Medical Students Abaut Tobacco, Thorax, London Jan 1999. 397