KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1533 KAHRAMANMARAŞ 'TA SU ÜRÜNLERİ SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ VE BALIKÇILIĞA UYGUN SU KAYNAKLARI Ahmet ALP* Orhan BÜLBÜL** H. Murat BÜYÜKÇAPAR*** Özet 'ta su kaynakları ve balıkçılık tesisleri incelenerek, bölgenin mevcut su ürünleri üretimi ve söz konusu su kaynaklarının toplam üretim potansiyelleri araştırılmıştır. Bölgedeki su varlığını kaynak suları, akar sular ve durgun su sistemleri oluşturmaktadır. Su ürünleri açısından önem arz eden ve debisi 1000 litre/saniye'nin üzerinde olan toplam 20 civarında akarsu varlığı tespit edilmiş, bunların toplam uzunluğu 1034 km ve toplam debisi ise 60721 litre/saniye olarak hesaplanmıştır. Bölgesi'ndeki durgun su sistemlerinin büyük çoğunluğunu baraj gölleri ve göletler oluşturmaktadır. Toplam 8 adet baraj gölü ve 7 adet gölet mevcut olup bunların oluşturduğu toplam yüzey alanı 18317 hektardır. Bölgesi'nde su ürünleri sektörünü balık yetiştiriciliği ve balık avcılığı oluşturmaktadır. Bölgede toplam 20 adet alabalık işletmesi mevcuttur. Bunlardan 16 adedi beton havuzlarda yetiştiricilik yapmakta olup kullandıkları toplam su miktarı 3355 litre/saniye ve proje bazında toplam üretim miktarı ise 435 ton/yıl dır. Sır Baraj Gölü'nde yapılmakta olan kafeslerde alabalık yetiştiriciliği ise yılda 380 ton olup 4 adet tesis tarafından üretim faaliyeti sürdürülmektedir. 'ta özellikle barajların kurulmasından sonra balık avcılığı başlamış ve şu anda Menzelet, Sır ve Aslantaş baraj göllerinde ticari anlamda balık avcılığı yapılmaktadır. Her ne kadar Türkiye su ürünleri istatistiklerinde Bölgesi'nde avcılık yoluyla yılda 500 tonun üzerinde balık avlandığı bildirilse de bizim çalışmada toplam 185 ton civarında avcılık yapıldığı tespit edilmiştir. Sonuç olarak bölgede 1990'ların başında başlayan balıkçılık faaliyetlerinin hızlı bir gelişme göstererek yaklaşık yılda 1000 tonları bulduğu ve bölgedeki su kaynaklarının yeterince kullanılması halinde ise bunun 7000 ton/yıl'ı aşabileceği tahmin edilmektedir. 1. Giriş Deniz ve iç sulardaki bitkisel ve hayvansal organizmalarla bunların yetiştiriciliği, avcılığı, işletmeciliği ve her türlü yönetimi su ürünleri kapsamına girmektedir. Bir bölgenin su ürünleri zenginliği hiç şüphe yok ki söz konusu bölgenin su varlığı ile yakından ilgilidir. Bölgesi tatlı su kaynakları bakımından oldukça zengin olmasına rağmen bu kaynaklar yıllarca sadece sulama ve içme suyu amaçlı düşünülmüştür. 1980'li yıllardan sonra bölgede barajlar kurulmaya ve su kaynakları elektrik üretimi amaçlı da kullanılmaya başlanmıştır. Söz konusu barajların suyla dolmasıyla birlikte bu rezervuarlar balıklandırılmış ve avlanabilir balık stokları oluşmaya başlamıştır. Bu durgun suların yanında oldukça çok sayıda kaynak suları mevcut olup özellikle alabalık tesisi kurulması açısından idealdir. Ancak ne yazık ki 1990'lara kadar söz konusu kaynak sularından yararlanılmamıştır. Buradan da anlaşılacağı üzere ülkemizdeki su ürünleri sektörünün gelişme süreci Bölgesi'ne çok geç gelmiştir. Türkiye'deki bir çok bölgenin sucul biyoçeşitliliği ve balık faunası üzerine çok sayıda bilimsel çalışma mevcut olup bu araştırmalar 1930'lu yıllara kadar dayanmaktadır. Bölgesi'ndeki su kaynaklarında ise su ürünleri açısından 1990'lara kadar * Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Su Ürünleri Bölümü, aalp@ksu.edu.tr ** Tarım İl Müdürlüğü, Proje ve İstatistik Şubesi *** Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Su Ürünleri Bölümü
1534 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Bölgenin su kaynaklarında su ürünleri ile ilgili yapılan çalışmaları ise şu şekilde özetlemek mümkündür; Sağat ve ark. (1991) Menzelet Baraj Gölü'ndeki Barbus rajanorum ve Capoeta barroisi türlerinin büyümesini; Büyükçapar ve ark. (1997) Bölgesinde yaşayan bazı balık türlerinin taksonomisini; Alp ve Büyükçapar (1998 ve 1999) Sır Baraj Gölü'nde ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında optimum stoklama yoğunluğunu; Büyükçapar (1998) Sır Baraj Gölü'nde ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında büyüme ve yem değerlendirme oranlarını; Kara (1999) Sır Baraj Gölü'ndeki Chondrosîoma regium ve Leuciscus cephalus türlerinin bazı biyolojik özelliklerini; Alp ve ark. (1999) Tekir ve Fırnız çaylarında yaşayan balık populasyonlan ve biyolojik özelliklerini; Alp (1999) Sır Baraj Gölünde yüzer konumlu bir alabalık kuluçkahane sistemini; Paksoy (2002) Menzelet Baraj Gölünün bazı fizikokimyasal özellikleri ve zooplanktonunu; Çömlekçioğlu (2002) Sır Baraj Gölünde su kirliliğini; Alp ve ark. (2003) Fırnz Çayı'ndaki doğal alabalığın üreme biyolojisini; Alp ve ark., (baskıda) Menzelet Baraj Gölü'ndeki yayın populasyonunun üreme biyolojisini; Büyükçapar (2003) Sır Baraj Gölünde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında pigmentasyonu; Alp ve ark. (2003) Menzelet Baraj Gölü balıkçılığını; Alp ve ark. (2003) Ceyhan, Seyhan ve Fırat havzalarındaki doğal alabalıkları ve koruma gereksinimlerini ve Kara ve Alp (baskıda) Ceyhan ve Fırat havzalarındaki doğal alabalıkların beslenmelerini çalışmışlardır. Görüldüğü üzere iç su kaynakları bakımından ülkemizin en önemli bölgelerinden bir olan 'ta sucul biyoçeşitlilik ve balıkçılıkla ilgili çalışmalar oldukça yeni olup ve yetersiz sayıdadır. Bu çalışma ile 'ta su ürünleri sektörünün tarihsel gelişimi, bölgesel su kaynaklan ve potansiyelinin su ürünleri açısından irdelenmesi amaçlanmıştır. 2. Materyal ve metot Bölgesinde Su Ürünleri açısından önem arz eden su kaynakları, debileri ve akarsu uzunlukları tespit edilmiştir. Su kaynaklarının debileri DSİ, Köy hizmetleri ve yerinde yapılan ölçümlerden, akarsu uzunlukları ise ölçekli harita üzerinde hesaplanmıştır. Bölgenin balık çeşitliliği daha önce yapılan çalışmalar ve halen sürmekte olan projelerden alınmıştır. Avcılık ve yetiştiricilik verileri Tarım İl Müdürlüğü, DİE ve balıkçılarla yapılan görüşmelerden sağlanmıştır. Bunların yanında istatistiki verilerin temininde Anonim 1990-2001, Babadoğan, 1998 ve Şenel ve ark., 1999 dan yararlanılmıştır. Söz konusu veriler kullanılarak bölgedeki su ürünleri faaliyetleri proje bazında ve gerçekleşen şeklinde yıllara göre irdelenmiştir. Su ürünleri faaliyetleri avcılık ve kültür balıkçılığı şeklinde ikiye ayrılarak incelenmiştir. Avcılıkla ilgili olarak yıllara göre avlanan balık miktarları, kooperatif ve balıkçı sayıları tespit edilmiştir. Kültür balıkçılığında ise yıllara göre üretim miktarları, kooperatif ve işletme sayıları, kullanılan toplam su miktarı ve tüketilen toplam yem miktarı hesap edilmiştir. Kullanılan toplam su miktarının toplam üretim miktarına bölünmesiyle 1 ton alabalık yetiştirmek için ne kadar su gerektiği hesaplanmış ve buradan orantı yoluyla bölge iç su kaynaklarının alabalık üretim potansiyeli tahmin edilmiştir. Benzer şekilde 1 hektardan avlanan balık miktarı tespit edilerek toplam su yüzey alanına oranlanmış ve baraj göllerinin toplam av potansiyeli hesaplanmıştır. 3. Bulgular 3.1. Su kaynakları Bölgesi'nde su ürünleri açısından önem taşıyan iç sular; kaynak suları, akarsular ve durgun sulardan oluşmaktadır. Bu su kaynakları ve bazı özellikleri aşağıda ele alınmıştır. 3.1.1. Kaynak Suları ve Akarsular 'taki su potansiyelinin büyük çoğunluğu Ceyhan Nehir Havzası'na aittir. Sadece Nurhak İlçesinde bulunan Göksu ve Tapkıran dereleri Fırat Nehrine dökülmektedir.
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1535 Tablo 1. 'ta debisi 1000 Iitre/saniye'nin üzerinde olan önemli su kaynakları. Su Kaynağı 1. Ceyhan 2. Söğütlü 3. Nergele 4. Hurman 5. Kömür 6. Terbüzek 7. Esendere 8. 9. Tekir 10. Fırnız 11. Zeytin 12. Bertiz 13. Aksu 14. Erkenez 15. Del i çay 16. Orçan 17. Körssulu 18. Keşişsuyu 19. Göksu 20. Tapkıran TOPLAM Bulunduğu Yer Elbistan Elbistan-Nurhak Ekinözü Afşin Göksun Göksun Göksun Göksun Çağlayancerit Pazarcık Nurhak Nurhak Akarsu Uzunluğu (km) 230 58 29 74 20 15 7 60 44 27 31 34 115 45 30 15 65 50 55 30 1034 Debi (litre/saniye) 12000 1282 1910 4737 1035 2300 1500 5000 4699 5166 1576 1533 3698 2274 3214 2635 2312 1100 1750 1000 60721 Bölgesinde debisi 1000 litre/saniye'nin üzerinde olan akarsular Tabo 1 de verilmiştir. Tablodan da görüldüğü üzere bölgedeki 1000 I/s nin üzerinde olan ve su ürünleri açısından önem arz eden toplam su debisi 60721 l/s olu, toplam akarsu uzunluğu ise 1034 km dir. 3.1.2. Durgun Sular Bölgedeki durgun su sistemleri; doğal göller, baraj gölleri ve göletlerden oluşmaktadır. K. Maraş Bölgesi'ndeki doğal göller; Gavur Gölü, Kumaşır Gölü, Mizmilli bataklığı, İnekli Gölü, Izgın Bataklığı ve Karagöl'dür. Ancak bu sulak alanlar sucul biyoçeşitlilik açısından önemli birer habitat iken, balıkçılık açısından fazla önem taşımamaktadırlar. Söz konusu bu sulak alanların bir çoğu sulama suyu ve arazi kazanımı gibi nedenlerden dolayı kurutulmuş yada doğal özellikleri bozulmuştur. Tablo 2. Bölgesi'ndeki Baraj Gölleri ve Göletler. A) Baraj Adı 1. Menzelet Barajı 2. Sır Barajı 3. Kartalkaya Barajı 4. Aslan taş Barajı 5. Kılavuzlu Barajı 6. Ayvalı Barajı 7. Adatepe Barajı 8. Karakuz Barajı B) Gölet Adı 1. Kemallı Göleti 2. Kamışçık Göleti 3. Çardak Göleti 4. Esence Göleti 5. Kızıliniş Göleti 6. Düzbağ Göleti 7. Yapalak Göleti TOPLAM Alam (ha) 4200 4750 1125 4900 290 276 1860 342 Alanı (ha) 20.6 28 54 14.2 33.9 54.4 56.1 18317 Mevut durumu işletmeye açık İnşa halinde İnşa halinde İnşa halinde İnşa halinde Mevcut durumu işletmeye açık işletmeye açık Bulunduğu yer Pazarcık Afşin Bulunduğu yer Afşin Türkoğlu Çağlayancerit Elbistan Su ürünleri açısından potansiyel oluşturan durgun su sistemleri toplam 18317 hektarlık bir
1536 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU yüzey alanına sahip olup bunların asıl önemli kısmını baraj gölleri oluşturmaktadır (Tablo 2). Bölgede toplam 8 adet baraj gölü ve 7 adet gölet mevcuttur. 3.2. Balık faunası Bölgedeki iç suların balık çeşitliliği ile ilgili kapsamlı bir çalışma mevcut değildir. Ancak bizim yapmış olduğumuz çalışmaya göre Tablo 3 teki balık türleri tespit edilmiştir; Tablo 3. Bölgesindeki iç sularda yaşayan balık türleri Bilimsel adı Cyprinus carpio Leuciscus cephalus Capoeta capoeta angorae Capoeta barroisi Alburnus orontis S Hur us glanis Clarias lazera Salaria fluviatilis Salmo trutta macrostigma Acanthobrama marmid Barbus rajanorum Aphanius cyprii Nemachaeiius angorae Nemachaeilus tsvhienchus Phoxinellus zeregii Rutilus tricolar Gara rufa Cobitid sp. Türkçe adı Sazan Tatlı su kefalı Siraz S İra/. İnci balığı Yayın Kara balık Horozbina Dağ alabalığı Tahta balığı Bıyıklı balık Dişili sazancık Yerel adı Üretim, aynalı Kefal Sarı balık Çapar balık Gümüş balığı Et balığı Kara balık, Sekiz bıyık Kırmız benekli alabalık Çipura Sivri sazan Tabloda verilen balık türlerinin dışında bölge sularında yaşayan yılan balığı {Anguilla anguilla), barajların yapılmasından sonra, barajlarda balık geçitleri olmadığından, üreme göçü yapamamış bu yüzden orta ve yukarı Ceyhan Havzası'nda yok olmuştur. 3.3. Balıkçuk 'ta iç sularda sürdürülen balıkçılık faaliyetlerini avcılık ve kültür balıkçılığı şeklinde iki ana başlık altında incelemek mümkündür. Diğer bir çok bölgede mevcut olan su ürünleri yan sanayi ve işleme sanayi şu an için bölgede mevcut değildir. 3.3.1. Avcılık Ticari anlamda balık avcılığı bölgedeki baraj göllerinden; Menzelet, Sır, Kartalkaya ve Aslantaş barajlarında yapılmaktadır. Bu baraj göllerinde faaliyet gösteren su ürünleri kooperatiflerine üye balıkçılar avlamış oldukları balıkları genellikle kooperatife satmaktadırlar. Balık avcılığı yapılan 4 baraj gölünde toplam 46 balıkçı, 40 adet tekneyle balıkçılık yapmaktadır. Sır Baraj Gölü'nden 60 ton / yıl; Menzelet'ten 30 ton / yıl; Kartal kaya'dan 8 ton / yıl ve Aslantaş'tan 56 ton / yıl balık avcılığı yapılmaktadır. Bu 4 baraj gölünden yılda toplam 154 ton civarında balık avlanmaktadır. Toplam av miktarının göl yüzey alanına bölünmesiyle hektardan 10.28 kg ürün alındığı görülmektedir. Söz konusu bu birim av miktarının toplam durgun su yüzey alanına oranlanması ile bölgedeki iç sulardan 188299 kg / yıl balık avlanabileceği hesaplanmıştır. Bölgede yıllara göre avlanan balık miktarları Tablo 4 de verilmiştir.
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1537 Tablo 4. iç sularında yıllara göre avlanan balık miktarları ve Türkiye iç su ürünleri üretimindeki yeri. Yıl Türkiye (Ton) (Ton) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 37315 39401 41575 42838 44983 42202 50460 41575 279 349 600 572 658 554 592 600 460 330 189 186 ' in Türkiye'deki Payı (%) ' 0.75 0.89 1.44 1.34 1.46 1.31 1.17 1.44 Tablo 4 incelendiğinde 1998 yılına kadar yıllık av miktarının 300-650 ton arasında değiştiği görülmektedir. 2001-2002 yıllarından sonra av veriminin 180-190 ton civarında olduğu görülmektedir. Bu durum konuyla ilgili istatistiki veri toplamanın sağlıksız yürütülmesinden kaynaklanmıştır. 1997 yılına kadar 'taki kamu kurumlarında su ürünleri ile ilgili teknik ve akademik personel bulunmamakta idi. 1997 den sonra ise gerek üniversitede gerekse Tarım İl Müdürlüğünde su ürünleri ile ilgili akademik ve teknik personel çalışmaya başlaması ile birlikte söz konusu istatistiki veriler daha sağlıklı tutulmaya başlamıştır. Bu nedenle bölgedeki iç sulardan avcılık yoluyla elde edilen gerçek ürün miktarının 200 ton civarında olduğu düşünülmektedir. 'taki iç sularda avcılığı yapılan balık türlerini Cyprinus carpio, Silurus glanis, Acanthobrama marmid, Capoeta capoeta angorae, Capoeta barroisi, Barbus rajanorum ve Clarias lazare türü balıklar oluşturmaktadır. Bunların dışında ticari amaçlı olmayıp daha çok sportif amaçlı olarak akarsu ve derelerde Salmo trutîa macrostigma avcılığı yapılmaktadır. 3.3.2. Kültür Balıkçılığı Bölgede balık yetiştiriciliği tek bir tür üzerine olup, gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) üretimine dayanmaktadır. iç sularında iki tür yetiştiricilik yöntemi olup, bunlardan birincisi kaynak yada akarsular üzerinde kurulan beton havuzlarda alablık yetiştiriciliği ve ikincisi ise baraj göllerinde yapılan kafeslerde alabalık yetiştiriciliğidir. Bölgesi'nde balık yetiştiriciliği 1991 yılında başlamış ve o yıldan bu yana alabalık üretim miktarları yıllara göre Tablo 5 de verilmiştir. 1990 yılında yetiştiricilik yoluyla hiçbir üretim söz konusu değil iken, 1991 de 24 000 kg, 1993 te 120 000 kg ve 1998 de ise proje bazında 1 100 000 kg alabalık üretimi söz konusudur. 1996 dan sonraki katlanarak büyümeye, kafes kültürünün bölge iç sularında başlatılması neden olmuştur. Özellikle 1996-1998 arasında Sır Baraj Gölü'nde çok sayıda kafes projesi onaylanmış, ancak sonraki yıllarda ülkede meydana gelen ekonomik kriz bunların bir çoğunun kapanmasına neden olmuştur. 1998 yılından sonra ise uygulamaya giren yeni proje olmamış ve 1100 ton /yıllık proje kapasitesi 815 ton/yıla düşmüştür. Bölgede toplam 20 adet alabalık tesisi mevcut olup bunların isimleri, yerleşim yerleri, proje kapasiteleri ve kullandıkları su miktarları gibi bir çok özellikleri Tablo 6 da verilmiştir. Bu işletmelerin proje bazında yıllık kapasiteleri 3-150 ton/yıl arasında değişmektedir. Proje bazında bölgenin toplam üretim miktarı 815 ton/yıl olmasına rağmen, gerçekleşen üretim miktarı 264.63-393.70 ton/yıl arasında değişmektedir (Tablo 7). Diğer bir ifadeyle bölgedeki işletmeler % 30-50 kapasiteyle çalışmaktadırlar.
1538 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Tablo 5. iç sularında proje bazında yıllara göre kültür yoluyla üretilen alabalık miktarları ve proje bazında Türkiye üretimindeki (iç sular) payı. Yıl Türkiye (Ton) (Ton) ' in Türkiye'deki Payı 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 5782 7835 12438 15998 12837 17960 27300 33290 0 24 120 140 218 300 900 1100 815 815 815 815 0 0.31 0.96 0.88 1.70 1.67 3.30 3.30 Kültür balıkçılığında toplam 3928 litre/saniye su kullanılmaktadır. Bir ton alabalık yetiştiriciliğinde ortalama 7.96 litre/saniye su kullanılmıştır. Bölgenin alabalık yetiştiriciliğine uygun toplam su debisinin (60721 litre/saniye) bu birime (7.96 litre/saniye) bölünmesi sonucu Bölgesindeki kaynak ve akarsularda yılda en az 7000 kg alabalık üretilebileceği hesaplanmıştır. Üretimi gerçekleştirilen toplam 264 630-393 700 kg alabalık için 323 720-434 320 kg arasında yem tüketilmiştir. Tüketilen bu yemin tamamı diğer illerde (İzmir) temin edilmekte olup bölgedeki yem fabrikaları bu teknolojiyi yakalayamamışlardır. Tablo 6. Bölgesindeki alabalık tesisleri Proje Tipi Kapasitesi Yerleşim yeri (Ton) Kafes 150 Sır Barajı Kafes 90 Sır Barajı Kefes 90 Sır Barajı Kafes 50 Sır Barajı Havuz 115 Tekir Havuz 30 Nurhak Havuz 20 Elbistan Havuz 12 Nurhak Havuz 20 Elbistan Havuz 20 Afşin Havuz 95 Havuz 3 Havuz 3 Havuz 20 Havuz 4 Havuz 3 Havuz 55 Havuz 7 Havuz 3 Havuz 25 815 İşletme Adı 1. Karsu Alabalık 2. Çağlayan Alabalık 3. Gökkuşağı Alabalık 4. EMTA Alabalık 5. Tekir Alabalık 6. Tapkırankale Alabalık 7. Paksoy Alabalık 8. Kevser Alabalık 9. Bekişoğlu Alabalık 10. Gölpınar Alabalık 11. Mehmet Bey Koop. 12. Darıcıoğlu Alabalık 1 13. Darıcıoğlı Alabalık 2 14. Kaya Alabalık 15. Aslan bey Alabalık 16. Mahmutbey Alabalık 17. Kale Alabalık 18. Dalakhoğlu Alabalık 19. Altunboğa Alabalık 20. Güngür Alabalık TOPLAM Kullandığı su miktarı (1 /s), (da) 3 da 2 da 2 da 2 da 630 112 100 200 75 100 1000 50 50 132 105 105 350 16 71 259 3355 litre /san. 9 da
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1539 Tablo 7.1999-2003 yılları arasında iç sularında üretilen toplam alabalık ve kullandıkları yem miktarları. 3.3.3. Balıkçılığın İl Ekonomisine Sağladığı Katma Değer Bölgede proje bazında kültür balıkçılığı ile yılda 815000 kg, avcılıkla ise 186000 kg balık üretimi olmaktadır. Kültür balıkçılığı ile elde edilen ürünün tamamı alabalık olup söz konusu ürünün ortalama kg fiyatı 3 $ civarındadır. Avcılıkla elde edilen ürünün kg fiyatı ise 0,7 $ ile 4 $ arasında değişmekte olup ortalama 2 $ olarak hesaplanmıştır. Bu birim fiyatlarının kullanılması ile proje bazında balıkçılıktan sağlanan ekonomik gelir yıllara göre Tablo 8 de verilmiştir. Tablo 8. Bölgesindeki iç sulardan elde edilen su ürünlerinin Amerikan Doları cinsinden yıllara göre değerleri. (Yetiştiricilik yoluyla üretilen alabalığın ortalama değeri 3 $/kg ve avcılıkla elde edilen ürününki ise 2 $/kg alınmıştır). Tablo 8 incelendiğinde 1990 yılında balıkçılıktan sadece 558000 $ ekonomik gelir sağlanırken, 1997 de 4000000 $ ı geçmiş ve 2002 de ise 3000000 $ a yakın gelir elde edilmiştir. 1999-2002 yılları arasında gerçekleşen ürün miktarlarına göre ise balıkçılık sektöründen toplam 1172000 $ ile 1550000 $ arasında bir katma değer sağlanmıştır. Bölgedeki su kaynaklarının toplam üretim potansiyelinin ekonomik değerinin ise 25000000 $ in üzerinde olacağı tahmin edilmektedir. su ürünleri sektöründe; avcılıkta 150 kişi, kültür balıkçılığında 80 kişi, satıcı olarak ise 40 kişi olmak üzere toplam 270 civarında insan çalışmaktadır. 4. Sonuç ve öneriler Türkiye'nin iç sulardan gerçekleştirdiği yıllık alabalık üretimi 1998 yılı itibarı ile proje bazında 33290 ton olup, bunun 1100 tonu 'a aittir. İç sulardaki üretimde proje bazında Muğla 1. sırada yer alırken, ; Bilecik, Antalya, Denizli ve Kayseri'den sonra 6. sırada bulunmaktadır. Türkiye'de iç sulardan en fazla alabalık üretimi yapan ilk on il ve proje bazındaki üretim miktarları Şekil 1 de verilmiştir. İlk sıralardaki illerde tesis sayısı az olmasına rağmen üretim miktarları fazladır. Bu durum söz konusu bölgelerde ekonomik açıdan güçlü ve eğitim seviyesi daha yüksek kişilerin sektörde bulunması ve büyük kapasitelerle işe
1540 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU girmeleridir. Örneğin Muğla yöresinde tek bir işletmenin yıllık kapasitesi 1000-1500 ton, Kayseri ve Denizli'de tek bir işletmenin proje kapasitesi 500-600 tondur. 'ta ise balıkçılık daha çok küçük çaplı aile işletmeleri şeklinde yürütülmektedir. Bölgede büyük sermayenin bu işe yönelmesi durumunda üretim katlanarak artacak ve pazar ağı genişleyecektir.. Şekil 1. 1998 yılı istatistiklerine göre proje bazında iç sularda en çok alabalık üretimi yapan ilk 10 il ve 'ın Türkiye üretimindeki yeri. Bölgesi'nde balıkçılığın sorunları ve çözüm önerilerini aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür; - Baraj göllerindeki doğal stokların bilinmemesi ve stoklarla ilgili bilimsel çalışma eksikliği: Bölgede avlanan balık miktarları ve stok miktarları konularında yapılacak bilimsel çalışmalar avcılıkla elde edilen ürün miktarının artmasını sağlayacaktır. Bu konuda sadece Menzelet Baraj Gölü'ndeki balık avcılığı ile ilgili bir çalışma mevcuttur (Alp ve ark., 2003). - Özellikle Sır Baraj Gölü başta olmak üzere su kaynaklarının balık yaşamı için tehlikeli olacak seviyede kirletilmesi: Konuyla ilgili olarak Çömlekçioğlu (2003)'ün çalışması olup buda dar kapsamda yapılan tez çalışmalarıdır. Oysaki Sır Baraj Gölü'nde kapsamlı bir proje ile kirliliğin araştırılması gerekmektedir. - Baraj göllerinde avcılık yapan balıkçıların konuyla ilgili bilgi eksikliği. Bu konuda uygulayıcı kuruluşların üniversite ile işbirliği yaparak balıkçıları bilgilendirme çalışmaları yapılabilir. - Göletler başta olmak üzere bir çok baraj gölünün balık avcılığına kapalı olması: Bölgede 8 adet gölet olup bunların tamamı balıkçılığa kapalı durumdadır. - Barajlarda balık geçitlerinin olmaması nedeniyle akarsularda yumurta bırakan balıkların stoklarının azalması yada yok olması: Barajlar yapılmadan önce bölge sularında bol miktarda bulunan yılan balığı iç sularında yok olmuş durumdadır. Güredin Çayı üzerinde kurulan Suçatı Barajı Menzelet Baraj Gölü'nden Tekir ve Fırnız çaylarına üreme göçü yapacak Capoeîa capoeta angorae, Capoeta barroisi, Barbus rajanorum gibi balık türlerinin stoklarında azalmaya neden olacaktır. - Özellikle Menzelet Barajı yağış havzasında ve Fırnız Vadisi'ndeki orman kesimi nedeniyle baraj gölünde siltasyonunun artması ve balık türlerini olumsuz etkilenmesi: Bölgede sıfır tıraşlama tabiri ile ağaç kesimleri olmuş ve aynı ormanın gelişmesi 10 yıllar alacaktır. - Bölgedeki barajlarda yaşayan balık türlerinin üreme biyolojisi ile ilgili yeterli bilimsel
KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1541 çalışmanın olmayışı. Konuyla ilgili olarak Menzelet Baraj Gölü'ndeki yayın balığının ve Fırnız Çayı'ndaki alabalığın üreme biyolojisi mevcut olup (Alp ve ark., 2003 ve Alp ve ark.(baskıda)) diğer balık türlerinin üreme zamanı ve biyolojisi ile ilgili çalışma yoktur. Bu nedenle av yasaklarının ve kurallarının belirlenmesi diğer bölgelere göre yapılmakta bu durum İse bir çok hatalara sebep olmaktadır. - Bölgede su ürünleri işleme tesisinin ve soğuk zincirin olmaması ve bundan dolayı ürünün değerinin altında pazarlanması: Konuyla ilgili soğuk zincirin ve işleme tesislerinin kurulması ürünün daha geniş bir zaman diliminde ve daha ekonomik olarak değerlenmesini sağlayacaktır. - Bölgede sadece soğuk su balığı olan gökkuşağı alabalığı kültürünün yapılması, özellikle baraj göllerinin büyük bir bölümünün atıl vaziyette olup balık yetiştiriciliğinde kullanılamaması: Ilık su balıklarından yayın ve sazan gibi balık türlerinin yetiştiriciliğinin denenmesi gerekmektedir. - Bölgedeki göletlerin üretime kapalı olması: Bu amaçla birçok ılık su balığı denenebileceği gibi özellikle kerevit aşılaması yapılarak ekonomik değeri yüksek ve tamamen ihraç ürünü olan bir su ürünü bölgeye kazandırılabilir. - Bölgede bir füme tesisinin olmaması üretilen alabalığın Adana ve İzmir deki aracı tesisler aracılığı ile pazarlanmasına neden olmaktadır. -Konu ile ilgili bürokrasinin oldukça fazla olması ve su ürünlerinde diğer hayvansal ve tarımsal ürünlerde olduğu gibi devlet desteğinin olmaması. - Bölgede ve çevre illerde yılda yaklaşık 1500 ton alabalık yemi tüketilmekte olup tamamı İzmir ve Denizliden getirilmektedir. 'ta kurulacak bir yem fabrikası aynı zamanda bölge illere de balık yemi satacaktır. - Gerekli yatırımlar ve istihdamlar sağlandığı taktirde bölgeden yılda toplam 8000-10000 ton balık üretimi ve 20-25 milyon dolar katma değer ve 1000-1500 kişilik istihdam söz konusudur. Ayrıca yem sanayii ve işleme sanayi gibi yan sanayii gelişebilecektir. Sonuç olarak 'ta su ürünleri sektörünün gelişmesi sadece ekonomik girdi açısından değil bölge halkının balık tüketimini de artıracak ve halkın daha sağlıklı beslenmesine katkı sağlayacaktır. 5. Kaynaklar Alp, A., Büyükçapar, H.M., 1998; Sır Baraj Gölünde () ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında (O. mykiss, W., 1792) optimum stoklama yoğunluğunun tespiti. KSÜ araştırma fonu Projesi, Sonuç Raporu, Proje no: 17, 32 s. Alp, A., Büyükçapar, H.M., 1999; Sır Baraj Gölünde () ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında (O. mykiss, W., 1792) optimum stoklama yoğunluğunun tespiti. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, Cilt I, 124-136, Adana. Alp, A., Kara, C, Büyükçapar, H.M., Bülbül, O., 1999; Tekir ve Fırnız çaylarında () yaşayan balık populasyonları ve biyolojik özellikleri. KSÜ araştırma fonu Projesi, Sonuç Raporu, Proje no: 1997/7-1/1, 94 s. Alp, A., 1999; Sır Baraj Gölü'nde () yüzer konumlu alabalık (Oncorhynchus mykiss, Walbaum, 1792) hatcheri sistemi. TÜBİTAK, TİDEB 970173, proje sonuç raporu, 14 s. Alp, A., Büyükçapar, H.M., Eren, A., 2003; Menzelet Baraj Gölü () balıkçılığı ve ekonomik olarak avlanan balık türleri. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 6:142-153. Alp, A., Kara, C, Buhan, E., 2003; Ceyhan, Seyhan ve Fırat havzalarındaki doğal alabalıklarda bazı populasyon özellikleri ve koruma gereksinimleri. Türk Sucul Yaşam Dergisi, 1: 23-29. Alp, A., Kara, C, Büyükçapar, H.M., 2003; Reproductive biology of Brown trout, Salmo
1542 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU trutta macrostigma Dumeril 1858, in a tributary of the Ceyhan River which flows into the eastren Mediterranean Sea. Journal of Applied Ichthyology, 19:346-351. Alp, A., Kara, C, Büyükçapar, H.M., (in press) Reproductive biology in a native European catfish, Silurus glanis L., 1758, population in the Menzelet Reservoir. Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences, (Accepted in 08 August 2003). Anonim, 2001; Su Ürünleri ve Su Ürünleri Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Sekizinci beş yıllık Kalkınma Planı. DPT:2575-ÖİK:588 Anonim, 1990; Su ürünleri İstatistikleri. DİE Yayınları Anonim, 1991; Su ürünleri İstatistikleri. DİE Yayınları Anonim, 1993; Su ürünleri İstatistikleri. DİE Yayınları Anonim, 1994; Su ürünleri İstatistikleri. DİE Yayınları Anonim, 1995; Su ürünleri İstatistikleri. DİE Yayınları Anonim, 1996; Su ürünleri İstatistikleri. DİE Yayınları Anonim, 1997; Su ürünleri İstatistikleri DİE Yayınları Anonim, 1998; Su ürünleri İstatistikleri. DİE Yayınları Babadoğan, G.,1998; Su Ürünleri Sektör Araştırması. Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Müdürlüğü. Büyükçapar, H.M., Alp, A., Kara, C, 1997; yöresi tatlı su kaynaklarında yaşayan bazı balık türlerinin taksonomi ve dağılımları. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 1:17-27. Büyükçapar, H.M., 1998; Sır Baraj Gölü'nde () ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıkları (O. mykiss)'mda büyüme ve yem değerlendirme oranının belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Büyükçapar, H.M., 2003; Kırmızı biber (Capsicum annum), kadife çiçeği (Tagetes erecta) ve sentetik astaksantinin gökkuşağı alabalığı {Oncorhynchus mykissymn pigmentasyonu ve büyümesi üzerine etkileri. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 84 s. Çömlekçioğlu, U., 2003; Sır Baraj Gölü kirliliğinin fiziko-kimyasal parametrelerle incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, KSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü. Kara; C, 1999; Sır Baraj Gölü'nde () yaşayan Chondrostoma regium (Heckel, 1843) ve Leuciscus cephalus (Linnaeus, 1758)'un bazı biyolojik özellikleri üzerine araştırmalar. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri enstitüsü. Kara, C, Alp, A., (in press); Feeding habits and diet composition of Brown trout (Salmo trutta) in the upperstreas of River Ceyhan and River Euphrates. Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences (Accepted in 12 March 2004). Paksoy, M.F., 2002; Menzelet Baraj Gölü'nde () fizikokimyasal özellikler, zooplanktonik organizmaların tür çeşitliliği, yoğunluğu ve mevsimsel dağılımı. Yüksek Lisans Tezi. KSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü. Şenel, G., Atik, F., Bayrak, M., Taşer, B., Kuşhan, S., Saygın, S., Deveci, S., 1999; Su Ürünleri Ekonomisi. Üretim, Miktar, Fiyat ve değer değişimleri 1997. DPT Yayınları. Sağat, Y., Erdem, Ü., Başusta, N., 1991; Menzelet Baraj Gölü'nde () yaşayan Barbus rajanorum ve Capoeta barroisi türlerinin bazı biyolojik özelliklerinin incelenmesi. Eğitimin 10. yılında Su Ürünleri Sempozyumu, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, İzmir.