Kahramanmaraş ta Su Ürünleri Sektörünün Gelişimi ve Balıkçılığa Uygun Su Kaynakları

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), 2006 104 KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 Kahramanmaraş ta Su Ürünleri Sektörünün Gelişimi ve Balıkçılığa Uygun Su Kaynakları Ahmet ALP, Hakan Murat BÜYÜKÇAPAR Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Su Ürünleri Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET: Kahramanmaraş ta su kaynakları ve balıkçılık tesisleri incelenerek, bölgenin mevcut su ürünleri üretimi ve söz konusu su kaynaklarının toplam üretim potansiyelleri araştırılmıştır. Su ürünleri açısından önem arz eden ve debisi 1000 litre/sn nin üzerinde olan toplam 20 civarında akarsu varlığı belirlenmiş, bunların toplam uzunluğu 1034 km ve toplam debisi ise 60721 litre/sn olarak hesaplanmıştır. Bölgede 8 adet baraj gölü ve 7 adet gölet mevcut olup bunların oluşturduğu toplam yüzey alanı 18317 hektardır. Kahramanmaraş ta toplam 19 adet alabalık işletmesi mevcuttur. Bunlardan 16 adedi beton havuzlarda yetiştiricilik yapmakta olup kullandıkları toplam su miktarı 3305 litre/saniye ve proje bazında toplam üretim miktarı ise 435 ton/yıl dır. Sır Baraj Gölü nde yapılmakta olan kafeslerde alabalık yetiştiriciliği ise yılda 380 ton olup 4 adet tesis tarafından üretim faaliyeti sürdürülmektedir. Menzelet, Sır ve Aslantaş baraj göllerinde ticari anlamda balık avcılığı yapılmaktadır. Her ne kadar Türkiye su ürünleri istatistiklerinde Kahramanmaraş Bölgesi nde avcılık yoluyla yılda 500 tonun üzerinde balık avlandığı bildirilse de bu çalışmada toplam 185 ton civarında avcılık yapıldığı saptanmıştır. Sonuç olarak, Kahramanmaraş ta toplam balık üretiminin yılda yaklaşık 500 tonu bulduğu ve bölgedeki su kaynaklarının yeterince kullanılması halinde ise bunun 12000 ton/yıl ı aşabileceği tahmin edilmektedir. Anahtar kelimeler: Kahramanmaraş, balık üretimi, balık avcılığı Water Resources for Commercial Fisheries and Evolution of Aquaculture in Kahramanmaras ABSTRACT: Water resources for commercial fisheries and aquaculture in Kahramanmaras were investigated and, total fish production of the region was assessed. A total of 20 streams which have flow rate more than 1000 l/sn and their total lenght was estimated as 1034 km with a total flow rate 60721 l/sn. Eight dam lakes and 7 puddles are present in the region and their total surface area is 18317 ha. Twenty trout farms are present in the region and 16 of them are concrete raceways structure and total water used in these farms is about 3305 l/sn, and their total production capacity is 435 tons/years in project base. There are also 4 cage farms in Sır Dam Lake and annual trout production is about 380 tons. Menzelet, Sır and Aslantaş reservoirs are used for commercial fisheries. Although fisheries statistics of DİE reported thet total catch of Kahramanmaraş was about 500 ton/year in the previous years, we have determined that total catch of the region is about 185 ton/year. Consequently, fish production in Kahramanmaraş is about 500 ton/year and we belive that total fish production can be increased up to 12000 ton/year, if the water resources of the region are used in the optimum level. Key words: Kahramanmaras, fısh Production, fisheries GİRİŞ Deniz ve iç sulardaki bitkisel ve hayvansal organizmalarla bunların yetiştiriciliği, avcılığı, işletmeciliği ve her türlü yönetimi su ürünleri kapsamına girmektedir. Bir bölgenin su ürünleri zenginliği hiç şüphe yok ki söz konusu bölgenin su varlığına bağlıdır. Kahramanmaraş Bölgesi tatlısu kaynakları bakımından oldukça zengin olmasına rağmen bu kaynaklar yıllarca sadece sulama ve içme suyu amaçlı kullanılmıştır. 1980 li yıllardan sonra bölgede barajlar kurulmaya ve su kaynakları elektrik üretimi amaçlı da kullanılmaya başlanmıştır. Söz konusu barajlarda su tutulmasıyla birlikte bu rezervuarlar balıklandırılmış ve avlanabilir balık stokları oluşmaya başlamıştır. Bu durgun suların yanında çok sayıda kaynak suları mevcut olup, bu kaynaklar alabalık tesisi kurulması açısından uygundur. Ancak, 1990 lara kadar söz konusu kaynak sularından yararlanılmamıştır. Buradan da anlaşılacağı üzere ülkemizdeki su ürünleri sektörünün gelişme süreci, Kahramanmaraş Bölgesi ne çok geç gelmiştir. Türkiye deki bir çok bölgenin sucul biyoçeşitliliği ve balık faunası üzerine çok sayıda bilimsel çalışma mevcut olup bu araştırmalar 1930 lu yıllara kadar dayanmaktadır. Kahramanmaraş Bölgesi ndeki su kaynaklarında ise su ürünleri açısından 1990 lara kadar herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Bölgenin su kaynaklarında su ürünleri ile ilgili yapılan çalışmaları ise şu şekilde özetlemek mümkündür; Sağat ve ark. (1991) Menzelet Baraj Gölü ndeki Barbus rajanorum ve Capoeta barroisi türlerinin büyümesini; Büyükçapar ve ark. (1997) Kahramanmaraş Bölgesinde yaşayan bazı balık türlerinin taksonomisini; Alp ve Büyükçapar (1998 ve 1999) Sır Baraj Gölü nde ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında optimum stoklama yoğunluğunu; Büyükçapar (1998) Sır Baraj Gölü nde ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında büyüme ve yem değerlendirme oranlarını; Kara (1999) Sır Baraj Chondrostoma regium ve Leuciscus cephalus türlerinin bazı biyolojik özelliklerini; Alp ve ark. (1999) Tekir ve Fırnız çaylarında yaşayan balık populasyonları ve biyolojik özelliklerini; Alp ve Büyükçapar (1999) Sır

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), 2006 105 KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 Baraj Gölünde yüzer konumlu bir alabalık kuluçkahane sistemini; Paksoy (2002) Menzelet Baraj Gölü nün bazı fizikokimyasal özellikleri ve zooplanktonunu; Çömlekçioğlu (2003) Sır Baraj Gölü nde su kirliliğini; Alp ve ark. (2003) Fırnız Çayı ndaki doğal alabalığın üreme biyolojisini; Alp ve ark., (2004) Menzelet Baraj Gölü ndeki yayın populasyonunun üreme biyolojisini; Büyükçapar (2003) Sır Baraj Gölünde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında pigmentasyon; Alp ve ark. (2003) Menzelet Baraj Gölü balıkçılığını; Alp ve ark. (2003) Ceyhan, Seyhan ve Fırat havzalarındaki doğal alabalıkları ve koruma gereksinimlerini; Kara ve Alp (2005) Ceyhan ve Fırat havzalarındaki doğal alabalıkların beslenmelerini çalışmışlardır. Görüldüğü üzere iç su kaynakları bakımından ülkemizin en önemli bölgelerinden biri olan Kahramanmaraş ta sucul biyoçeşitlilik ve balıkçılıkla ilgili çalışmalar oldukça yeni olup ve yetersiz sayıdadır. Bu çalışma ile Kahramanmaraş ta su ürünleri sektörünün tarihsel gelişimi, bölgesel su kaynakları ve potansiyelinin su ürünleri açısından irdelenmesi amaçlanmıştır. MATERYAL ve METOT Kahramanmaraş Bölgesinde Su Ürünleri açısından önem arz eden su kaynakları, debileri ve akarsu uzunlukları belirlenmiştir. Su kaynaklarının debileri DSI, Köy Hizmetleri ve yerinde yapılan ölçümlerden, akarsu uzunlukları ise ölçekli harita üzerinde hesaplanmıştır. Bölgenin balık çeşitliliği daha önce yapılan çalışmalar ve halen sürmekte olan projelerden alınmıştır. Avcılık ve yetiştiricilik verileri Tarım İl Müdürlüğü, DİE ve balıkçılarla yapılan görüşmelerden sağlanmıştır. Bunların yanında istatistiki verilerin temininde Anonim 1990-2001, Babadoğan, 1998 ve Şenel ve ark., 1999 dan yararlanılmıştır. Söz konusu veriler kullanılarak bölgedeki su ürünleri faaliyetleri proje bazında ve gerçekleşen şeklinde yıllara göre irdelenmiştir. Su ürünleri faaliyetleri avcılık ve kültür balıkçılığı şeklinde ikiye ayrılarak incelenmiştir. Avcılıkla ilgili olarak yıllara göre avlanan balık miktarları, kooperatif ve balıkçı sayıları belirlenmiştir. Kültür balıkçılığında ise yıllara göre üretim miktarları, kooperatif ve işletme sayıları, kullanılan toplam su miktarı ve tüketilen toplam yem miktarı hesaplanmıştır. Kullanılan toplam su miktarının toplam üretim miktarına bölünmesiyle 1 ton alabalık yetiştirmek için ne kadar su gerektiği hesaplanmış ve buradan orantı yoluyla bölge iç su kaynaklarının alabalık üretim potansiyeli tahmin edilmiştir. Benzer şekilde 1 hektardan avlanan balık miktarı tespit edilerek toplam su yüzey alanına oranlanmış ve baraj göllerinin toplam av potansiyeli hesaplanmıştır. BULGULAR Su Kaynakları Kahramanmaraş Bölgesi nde su ürünleri açısından önem taşıyan iç sular; kaynak suları, akarsular ve durgun sulardan oluşmaktadır. Bu su kaynakları ve bazı özellikleri aşağıda ele alınmıştır. Kaynak Suları ve Akarsular Kahramanmaraş taki su potansiyelinin büyük çoğunluğu Ceyhan Nehir Havzası na aittir. Sadece Nurhak İlçesinde bulunan Göksu ve Tapkıran dereleri Fırat Nehrine dökülmektedir. Kahramanmaraş Bölgesi nde debisi 1000 l/s nin üzerinde olan akarsular Tabo 1 de verilmiştir. Tablodan da görüldüğü üzere bölgedeki 1000 l/s nin üzerinde olan ve su ürünleri açısından önem arz eden kaynak suları ve akarsuların toplam su debisi 60721 l/s olup, toplam akarsu uzunluğu ise 1034 km dir. Tablo 1. Kahramanmaraş ta debisi 1000 litre/saniye nin üzerinde olan önemli su kaynakları Su Kaynağı Akarsu Bulunduğu Debi Uzunluğu Yer (lt/sn) (km) 1. Ceyhan Elbistan 230 12000 2. Söğütlü Nurhak 58 1282 3. Nergele Ekinözü 29 1910 4. Hurman Afşin 74 4737 5. Kömür Göksun 20 1035 6. Terbüzek Göksun 15 2300 7. Esendere Göksun 7 1500 8. Göksun Göksun 60 5000 9. Tekir K.Maraş 44 4699 10. Fırnız K.Maraş 27 5166 11. Zeytin K.Maraş 31 1576 12. Bertiz K.Maraş 34 1533 13. Aksu Çağlayancerit 115 3698 14. Erkenez K.Maraş 45 2274 15. Deliçay Pazarcık 30 3214 16. Orçan K.Maraş 15 2635 17. Körsulu K.Maraş 65 2312 18. Keşişsuyu Andırın 50 1100 19. Göksu Nurhak 55 1750 20. Tapkıran Nurhak 30 1000 TOPLAM 1034 60721 Durgun Sular Bölgedeki durgun su sistemleri; doğal göller, baraj gölleri ve göletlerden oluşmaktadır. K.Maraş Bölgesi ndeki doğal göller; Gavur Gölü, Kumaşır Gölü, Mizmilli Bataklığı, İnekli Gölü, Izgın Bataklığı ve Karagöl dür. Ancak bu sulak alanlar sucul biyoçeşitlilik açısından önemli birer habitat iken, balıkçılık açısından

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), 2006 106 KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 fazla önem taşımamaktadırlar. Söz konusu bu sulak alanların bir çoğu sulama suyu ve arazi kazanımı gibi nedenlerden dolayı kurutulmuş yada doğal özellikleri bozulmuştur. Su ürünleri açısından potansiyel oluşturan durgun su sistemleri toplam 18317 hektarlık bir yüzey alanına sahip olup, bunların asıl önemli kısmını baraj gölleri oluşturmaktadır (Tablo 2). Bölgede toplam 8 adet baraj gölü ve 7 adet gölet mevcuttur. Tablo 2. Kahramanmaraş Bölgesi ndeki Baraj Gölleri ve Göletler A) Baraj Adı Alan (ha) Mevcut durum Bulunduğu yer 1. Menzelet Barajı 4200 İşletmeye açık K.Maraş 2. Sır Barajı 4750 İşletmeye açık K.Maraş 3. Kartalkaya Barajı 1125 İşletmeye açık Pazarcık 4. Aslantaş Barajı 4900 İşletmeye açık Andırın 5. Kılavuzlu Barajı 290 İnşaa halinde K.Maraş 6. Ayvalı Barajı 276 İnşaa halinde K.Maraş 7. Adatepe Barajı 1860 İnşaa halinde Göksun 8. Karakuz Barajı 342 İnşaa halinde Afşin B) Gölet Adı Alan (ha) Mevcut durum Bulunduğu yer 1. Kemallı Göleti 20.6 İşletmeye açık Göksun 2. Kamışcık Göleti 28 İşletmeye açık Göksun 3. Çardak Göleti 54 İşletmeye açık Göksun 4. Esence Göleti 14.2 İşletmeye açık Afşin 5. Kızıliniş Göleti 33.9 İşletmeye açık Türkoğlu 6. Düzbağ Göleti 54.4 İşletmeye açık Çağlayancerit 7. Yapalak Göleti 56.1 İşletmeye açık Elbistan TOPLAM 18317 Balık Faunası Bölgedeki iç suların balık çeşitliliği ile ilgili kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Ancak, Sağat ve ark. (1991), Büyükçapar ve ark. (1997), Kara (1999), Alp ve ark. (1999), Alp ve ark. (2003), Alp ve ark. (2004), tarafından yapılan çalışmalara göre Tablo 3 teki balık türleri belirlenmiştir. Tabloda verilen balık türlerinin dışında bölge sularında yaşayan yılan balığı (Anguilla anguilla), barajların yapılmasından sonra, barajlarda balık geçitleri olmadığından, üreme göçü yapamamış bu yüzden orta ve yukarı Ceyhan Havzası nda yok olmuştur. Tablo 3. Kahramanmaraş Bölgesindeki iç sularda yaşayan Balık Türleri Bilimsel adı Türkçe adı(geldiay ve Balık (1988) Yerel adı Cyprinus carpio Sazan Üretim, aynalı Leuciscus cephalus Tatlısu kefali Kefal Capoeta capoeta angorae Siraz Sarı balık Capoeta barroisi Siraz Çapar balık Alburnus orontis İnci balığı Gümüş balığı Silurus glanis Yayın Et balığı Clarias lazera Kara balık Kara balık, Sekiz bıyık Salaria fluviatilis Horozbina Salmo trutta macrostigma Dağ alabalığı Kırmızı benekli alabalık Acanthobrama marmid Tahta balığı Çipura Barbus rajanorum Bıyıklı balık Sivri sazan Aphanius cyprii Dişli azancık Nemachaeilus angorae Çöpçü Nemachaeilus tsyhienchus Çöpçü Phoxinellus zeregii Ot balığı Rutilus tricolar Gördek balığı Garra rufa Yağlı balık Kaya balığı Cobitid sp. Tatlı su kaya balığı Kaya balığı Avcılık Ticari anlamda balık avcılığı bölgedeki baraj göllerinden; Menzelet, Sır, Kartalkaya ve Aslantaş barajlarında yapılmaktadır. Bu baraj göllerinde faaliyet gösteren su ürünleri kooperatiflerine üye balıkçılar avlamış oldukları balıkları genellikle kooperatife satmaktadırlar. Balık avcılığı yapılan 4 baraj gölünde toplam 46 balıkçı, 40 adet tekneyle balıkçılık yapmaktadır. Sır Baraj Gölü nden 60 ton/yıl; Menzelet ten 30 ton/yıl; Kartalkaya dan 8 ton / yıl ve Aslantaş tan 56 ton/yıl balık avlanmaktadır. Bu 4 baraj gölünden yılda toplam 154 ton civarında balık

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), 2006 107 KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 avlanmaktadır. Toplam av miktarının göl yüzey alanına bölünmesiyle hektardan 10.28 kg ürün alındığı görülmektedir. Söz konusu bu birim av miktarının toplam durgun su yüzey alanına oranlanması ile bölgedeki iç sulardan 188.299 ton/yıl balık avlanabileceği hesaplanmıştır. Bölgede yıllara göre avlanan balık miktarları Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4. Kahramanmaraş iç sularında yıllara göre avlanan balık miktarları ve Türkiye iç su ürünleri üretimindeki yeri. Yıl Türkiye K.Maraş K. Maraş ın Türkiye deki Payı (%) 1990 37315 279 0.75 1991 39401 349 0.89 1992 1993 41575 600 1.44 1994 42838 572 1.34 1995 44983 658 1.46 1996 42202 554 1.31 1997 50460 592 1.17 1998 54500 600 1.10 1999 50190 460 0.91 2000 42824 330 0.77 2001 43323 189 0.43 2002 43928 186 0.42 Tablo 4 incelendiğinde 1998 yılına kadar yıllık av miktarının 300-650 ton arasında değiştiği, 2001-2002 yıllarından sonra ise av veriminin 180-190 ton civarında olduğu görülmektedir. Bu durum konuyla ilgili istatistiki veri toplamanın sağlıksız yürütülmesinden kaynaklanmıştır. 1997 yılından itibaren Tarım İl Müdürlüğünde su ürünleri ile ilgili teknik personel çalışmaya başlaması ile birlikte söz konusu istatistiki veriler daha sağlıklı tutulmaya başlamıştır. Bu nedenle bölgedeki iç sulardan avcılık yoluyla elde edilen gerçek ürün miktarının 200 ton civarında olduğu düşünülmektedir. Kahramanmaraş taki iç sularda avcılığı yapılan balık türlerini Cyprinus carpio, Silurus glanis, Acanthobrama marmid, Capoeta capoeta angorae, Capoeta barroisi, Barbus rajanorum ve Clarias lazare türü balıklar oluşturmaktadır. Bunların dışında ticari amaçlı olmayıp daha çok sportif amaçlı olarak akarsu ve derelerde Salmo trutta macrostigma avcılığı yapılmaktadır. Kültür Balıkçılığı Bölgede balık yetiştiriciliği tek bir tür üzerine olup, gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) üretimine dayanmaktadır. Kahramanmaraş iç sularında iki tür yetiştiricilik yöntemi olup, bunlardan birincisi kaynak yada akarsular üzerinde kurulan beton havuzlarda alabalık yetiştiriciliği ve ikincisi ise baraj göllerinde yapılan kafeslerde alabalık yetiştiriciliğidir. Kahramanmaraş Bölgesi nde balık yetiştiriciliği 1991 yılında başlamış ve bu tarihten itibaren alabalık üretim miktarları yıllara göre Tablo 5 de verilmiştir. 1990 yılında yetiştiricilik yoluyla hiçbir üretim söz konusu değil iken, 1991 de 24 ton, 1993 de 120 ton ve 1998 de ise proje bazında 1100 ton alabalık üretimi söz konusudur. 1996 dan sonraki yıllarda katlanarak büyümeye, bölge iç sularında kafes yetiştiriciliğinin başlatılması da neden olmuştur. Özellikle 1996-1998 arasında Sır Baraj Gölü nde çok sayıda kafes projesi onaylanmış, ancak sonraki yıllarda ülkede meydana gelen ekonomik kriz bunların bir çoğunun kapanmasına neden olmuştur. 1998 yılından sonra ise uygulamaya giren yeni proje olmamış ve 1100 ton /yıllık proje kapasitesi 815 ton/yıla düşmüştür. Bölgede toplam 20 adet alabalık tesisi bulunmaktadır (Tablo 6). Bu işletmelerin proje bazında yıllık kapasiteleri 3-150 ton/yıl arasında değişmektedir. Proje bazında, bölge de bulunan işletmelerin toplam üretim kapasitesinin 815 ton/yıl olmasına rağmen, 1999-2003 yılları arasında üretim miktarı 264.63 393.70 ton/yıl olarak gerçekleşmiştir (Tablo 7). Diğer bir ifadeyle bölgedeki işletmeler tam kapasiteyle çalışmamaktadırlar. Tablo 5. Kahramanmaraş iç sularında proje bazında yıllara göre kültür yoluyla üretilen alabalık miktarları ve proje bazında Türkiye üretimindeki (iç sular) payı (DİE). Yıl Türkiye K.Maraş 1990 5782 0 0 1991 7835 24 0.31 1992 1993 12438 120 0.96 1994 15998 140 0.88 1995 12837 218 1.70 1996 17960 300 1.67 1997 27300 900 3.30 1998 33290 1100 3.30 1999 36870 815 2.21 2000 42572 815 1.91 2001 36827 815 2.21 2002 33707 815 2.41 K.Maraş ın Türkiye deki Payı (%) Bölgede 2003 yılında (kafes balıkçılığı dışında) toplam 3305 l/sn su ile 333.7 ton alabalık üretilmiştir. 1 ton alabalık üretmek için ise yaklaşık 10 lt/sn su kullanılmıştır. Bölgede alabalık yetiştiriciliği yapılabilecek su miktarı 60721 lt/sn dir. 5 lt/sn su ile 1 ton alabalık üretimi yapılacağı kabul edilirse (Sedwick, 1995) bölgenin yaklaşık alabalık üretim kapasitesinin yaklaşık 12000 ton civarında olduğu görülmektedir. Bölgede gerçekleşen alabalık üretimi için (264.63 393.70 ton/yıl) yıllık olarak 323.72 434.32 ton arasında yem tüketilmiştir. Tüketilen bu yemin tamamı diğer illerden (İzmir-Denizli) temin edilmiş bölgede balık yemi üreten fabrika bulunmamaktadır.

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), 2006 108 KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 Tablo 6. Kahramanmaraş Bölgesi ndeki alabalık tesisleri ve kullanılan su miktarları İşletme Adı Tipi *P.k (ton/yıl) Yer Kullanılan su/göl alanı l /s da Karsu Kafes 150 Sır Barajı 3 Çağlayan Kafes 90 Sır Barajı 2 Gökkuşağı Kafes 90 Sır Barajı 2 EMTA Kafes 50 Sır Barajı 2 Tekir Havuz 115 Tekir 630 Tapkırankale Havuz 30 Nurhak 112 Paksoy Havuz 20 Elbistan 100 Kevser Havuz 12 Nurhak 200 Bekişoğlu Havuz 20 Elbistan 75 Gölpınar Havuz 20 Afşin 100 Mehmet Bey Havuz 95 Göksun 1000 Darıcıoğlu Havuz 3 Göksun 50 Kaya Havuz 20 Göksun 132 Aslanbey Havuz 4 Göksun 105 Mahmutbey Havuz 3 Göksun 105 Kale Havuz 55 Andırın 350 Dalaklıoğlu Havuz 7 Andırın 16 Altunboğa Havuz 3 Andırın 71 Güngür Havuz 25 Andırın 259 TOPLAM 815 3305 9 *Proje kapasitesi Ton/yıl Tablo 7. 1999-2003 yılları arasında Kahramanmaraş içsularında üretilen toplam alabalık ve kullandıkları yem miktarları. Yıl Proje kapasitesi Gerçekleşen üretim Kullanılan yem Yem değerlendirme oranı (YDO) 1999 815 264.63 323.72 1.223 2000 815 329.00 400.53 1.217 2001 815 270.90 330.41 1.220 2002 815 281.50 335.20 1.191 2003 815 393.70 434.32 1.103 Tablo 8. Kahramanmaraş Bölgesi ndeki iç sulardan elde edilen su ürünlerinin YTL cinsinden yıllara göre değerleri. Yıl Yetiştiricilik. Avcılık Toplam Ürün Toplam Değer (YTL) 1999 263.13 460 723 300 2432.52 2000 329.00 330 659 000 2306.00 2001 330.41 189 519 410 1888.64 2002 335.20 186 521 200 1898.00 2003 393.70 618 1011 700 3428.80 (Yetiştiricilik yoluyla üretilen alabalığın ortalama değeri 4 YTL/kg ve avcılıkla elde edilen ürününki ise 3YTL/kg alınmıştır) (1,4YTL =1$) SONUÇ ve ÖNERİLER Türkiye nin iç sulardan gerçekleştirdiği yıllık alabalık üretimi 2003 yılı itibarı ile proje bazında 34553 ton olup, bunun 1094 tonu Kahramanmaraş iç sularından elde edilmiştir. İç sulardaki üretimde proje bazında Muğla 1. sırada yer alırken, Kahramanmaraş 9. sırada bulunmaktadır. Türkiye de iç sulardan en fazla alabalık üretimi yapan ilk dokuz il ve proje bazındaki üretim miktarları Şekil 1 de verilmiştir. İlk sıralardaki illerde tesis sayısı az olmasına rağmen üretim miktarları fazladır. Bu durum söz konusu bölgelerde ekonomik açıdan güçlü ve eğitim seviyesi daha yüksek kişilerin sektörde bulunması ve büyük yatırımlarla işe girmelerinden kaynaklanmaktadır. Örneğin Muğla yöresinde tek bir işletmenin yıllık kapasitesi 1000-1500 ton, Kayseri ve Denizli de tek bir işletmenin proje kapasitesi 500-600 tondur. Kahramanmaraş ta ise balıkçılık daha çok küçük çaplı aile işletmeleri şeklinde yürütülmektedir. Bölgede büyük sermayenin bu işe yönelmesi durumunda üretim katlanarak artacak ve pazar ağı genişleyecektir. Balıkçılığın İl Ekonomisine Sağladığı Katma Değer Bölgede kültür balıkçılığı ile gerçekleşen üretim miktarı 2003 yılında 393.70 ton, avcılıkla ise 186.00 ton dur. Kültür balıkçılığı ile elde edilen ürünün tamamı alabalık olup söz konusu ürünün ortalama kg fiyatı 4 YTL civarındadır. Avcılıkla elde edilen ürünün kg fiyatı ise ortalama 3 YTL olarak kabul edilmiştir. Bu birim fiyatlarının kullanılması ile proje bazında balıkçılıktan sağlanan ekonomik gelir yıllara göre Tablo 8 de verilmiştir. Tablo 8 incelendiğinde 1999 yılında balıkçılıktan 2432.52 YTL ekonomik gelir sağlanırken, 2003 de 3428.80 YTL ye yakın gelir elde edilmiştir. Bölge su kaynaklarının toplam balık üretim potansiyeli ekonomik değerinin ise 35000.00 YTL nin üzerinde olacağı tahmin edilmektedir. Kahramanmaraş su ürünleri sektöründe; avcılıkta 150 kişi, kültür balıkçılığında 80 kişi, satıcı olarak ise 40 kişi olmak üzere toplam 270 civarında insan çalışmaktadır. Ton 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3920 3319 Muğla Bilecik 2324 1475 1412 1319 1243 1238 1094 Kayseri Antalya Denizli Trabzon Aydın Samsun K.Maraş Şekil 1. Proje bazında iç sularda en çok alabalık üretimi yapan ilk 9 il ve Kahramanmaraş ın Türkiye üretimindeki yeri (DİE, 2003) Kahramanmaraş Bölgesi nde balıkçılığın sorunları ve çözüm önerilerini aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür.

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), 2006 109 KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 Baraj göllerindeki doğal stoklar bilinmemekte ve stoklarla ilgili bilimsel çalışma bulunmamaktadır. Bölgede avlanan balık miktarları ve stok miktarları konularında yapılacak bilimsel çalışmalar avcılıkla elde edilen ürün miktarının artmasını sağlayacaktır. Bu konuda sadece Menzelet Baraj Gölü ndeki balık avcılığı ile ilgili bir çalışma mevcuttur (Alp ve ark., 2003). Özellikle Sır Baraj Gölü başta olmak üzere su kaynaklarının kirletilmesi balıkçılık için olumsuzluk yaratmaktadır. Konuyla ilgili olarak Çömlekçioğlu (2003) ün çalışması olup dar kapsamda yapılan tez çalışmasıdır. Oysaki bu tür kirlilik belirleme çalışmaları, belirli dönemlerde kirliliğin izlenmesi amacıyla yapılmalıdır. Baraj göllerinde avcılık yapan balıkçılar konuyla ilgili bilgi eksikliğine sahiptir. Bu konuda uygulayıcı kuruluşların üniversite ile işbirliği yaparak balıkçıları bilgilendirme çalışmaları yapılmalıdır. Göletler başta olmak üzere bir çok baraj gölü balık avcılığına kapalıdır. Bölgede 8 adet gölet olup bunların tamamı balıkçılığa kapalı durumdadır. Barajlarda balık geçitlerinin olmaması nedeniyle akarsularda yumurta bırakan balık stokları azalmakta yada yok olmaktadır. Barajlar yapılmadan önce bölge sularında bol miktarda bulunan yılan balığı Kahramanmaraş iç sularında yok olmuştur. Güredin Çayı üzerinde kurulan Suçatı Barajı Menzelet Baraj Gölü nden Tekir ve Fırnız çaylarına üreme göçü yapacak Capoeta capoeta angorae, Capoeta barrosi ve Barbus rajanorum gibi balık türlerinin stoklarında azalmaya neden olacaktır. Bu nedenle bu türlerin üreme göçlerini yapabilmeleri için balık geçitleri inşa edilmelidir. Özellikle Menzelet Barajı yağış havzasında ve Fırnız Vadisi ndeki orman kesimi nedeniyle baraj gölünde siltasyon artmış ve balık türleri olumsuz etkilenmiştir. Bölgedeki barajlarda yaşayan balık türlerinin üreme biyolojisi ile ilgili yeterli bilimsel çalışma bulunmamaktadır. Konuyla ilgili olarak Menzelet Baraj Gölü ndeki yayın balığının ve Fırnız Çayı ndaki alabalığın üreme biyolojisi mevcut olup (Alp ve ark., (2003) ve Alp ve ark.(2004)) diğer balık türlerinin üreme zamanı ve biyolojisi ile ilgili çalışma yoktur. Bu nedenle av yasaklarının ve kurallarının belirlenmesi diğer bölgelere göre yapılmakta bu durum ise bir çok hatalara sebep olmaktadır. Yapılan hesaplamalara göre bölgede yaklaşık 10 l/sn su ile 1ton alabalık üretilmektedir. Ancak daha öncede belirtildiği gibi bu su miktarı ile 2 kat daha fazla alabalık üretimi yapılabilir. Buradan K.Maraş ta bulunan balık üretimine uygun suların yeterince verimli işletilmediği, uygun bir yönetim ve üretim şekli ile bu suların balık üretimi açısından daha verimli kullanılabileceği anlaşılmaktadır. Bölgede su ürünleri işleme tesisi ve soğuk zincir bulunmamakta, buna bağlı olarak da ürün, değerinin altında pazarlanmaktadır. Konuyla ilgili soğuk zincirin ve işleme tesislerinin kurulması ürünün daha geniş bir zaman diliminde ve daha ekonomik olarak değerlenmesini sağlayacaktır. Bölgede sadece soğuk su balığı olan gökkuşağı alabalığı kültürü yapılmakta, özellikle baraj göllerinin büyük bir bölümü atıl vaziyette olup balık yetiştiriciliğinde kullanılamamaktadır. Ilık su balıklarından yayın ve sazan gibi balık türlerinin yetiştiriciliğinin denenmesi gerekmektedir. Bölgedeki sulama göletleri üretime kapalı durumdadır. Üretim amaçlı birçok ılık su balığı denenebileceği gibi limnolojik ve biyolojik etütler yapıldıktan sonra özellikle kerevit aşılaması yapılarak ekonomik değeri yüksek ve tamamen ihraç ürünü olan bir su ürünü bölgeye kazandırılmış olacaktır. Bölgede bir füme tesisinin olmaması üretilen alabalığın Adana ve İzmir deki aracı tesisler aracılığı ile pazarlanmasına neden olmaktadır. Bölgede ve çevre illerde yılda yaklaşık 1500 ton alabalık yemi tüketilmekte olup tamamı İzmir ve Denizli den getirilmektedir. Kahramanmaraş ta kurulacak bir yem fabrikası aynı zamanda bölge illere de balık yeminin temininde yardımcı olacaktır. Gerekli yatırımlar sağlandığı taktirde bölgeden yılda toplam 8000-10000 ton balık üretimi ve 30-35 milyon YTL katma değer ve 1000-1500 kişilik istihdam söz konusudur. Ayrıca yem ve işleme gibi yan sanayii gelişebilecektir. Sonuç olarak Kahramanmaraş ta su ürünleri sektörünün gelişmesi sadece ekonomik girdi açısından değil bölge halkının balık tüketimini de artıracak ve halkın daha sağlıklı beslenmesine katkı sağlayacaktır. KAYNAKLAR Alp, A., Büyükçapar, H.M. 1998. Sır Baraj Gölünde(Kahramanmaraş) ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında (O. mykiss, W., 1792) optimum stoklama yoğunluğunun tespiti. KSÜ Araştırma Fonu Projesi, Sonuç Raporu, Proje no: 17, 32 s. Alp, A., Büyükçapar, H.M. 1999. Sır Baraj Gölünde (Kahramanmaraş) ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıklarında (O. mykiss, W., 1792) optimum stoklama yoğunluğunun tespiti. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, (22-24 Eylül)6, Adana. Alp, A., Kara, C., Büyükçapar, H.M., Bülbül, O. 1999. Tekir ve Fırnız çaylarında (Kahramanmaraş) yaşayan balık populasyonları ve biyolojik özellikleri. KSÜ araştırma fonu Projesi, Sonuç Raporu, Proje no: 1997/7-1/1, 94 s. Alp, A., Büyükçapar, H.M. 1999. Sır Baraj Gölü nde (Kahramanmaraş) yüzer konumlu alabalık (Oncorhynchus mykiss, Walbaum, 1792) hatcheri sistemi. TÜBİTAK, TİDEB 970173, proje sonuç raporu, 14 s. Alp, A., Büyükçapar., H.M., Eren, A. 2003. Menzelet Baraj Gölü (Kahramanmaraş) balıkçılığı ve ekonomik olarak avlanan balık türleri. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 6:142-153.

KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(1), 2006 110 KSU. Journal of Science and Engineering 9(1), 2006 Alp, A., Kara, C., Buhan, E. 2003. Ceyhan, Seyhan ve Fırat havzalarındaki doğal alabalıklarda bazı populasyon özellikleri ve koruma gereksinimleri. Türk Sucul Yaşam Dergisi, 1: 23-29. Alp, A., Kara, C., Büyükçapar, H.M. 2003. Reproductive biology of Brown trout, Salmo trutta macrostigma Dumeril 1858, in a tributary of the Ceyhan River which flows into the eastren Mediterranean Sea. Journal of Applied Ichthyology, 19:346-351. Alp, A., Kara, C., Büyükçapar, H.M. 2004. Reproductive biology in a native European catfish, Silurus glanis L., 1758, population in the Menzelet Reservoir. Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences, 28, 613-622. Anonim. 2001. Su Ürünleri ve Su Ürünleri Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Sekizinci beş yıllık Kalkınma Planı. DPT, 588s. Anonim. 1990. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 28s. Anonim. 1991. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 30s. Anonim. 1993. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 30s. Anonim. 1994. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 32s. Anonim. 1995. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 32s. Anonim. 1996. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 30s. Anonim. 1997. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 29s. Anonim. 1998. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 35s. Anonim. 1999. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 33s. Anonim. 2000. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 34s. Anonim. 2001. Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 32s. Anonim. 2002, Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 31s. Anonim. 2003 Su ürünleri İst. DİE, Ankara, 33s. Babadoğan, G. 1998. Su Ürünleri Sektör Araştırması. Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Müdürlüğü. Ankara, 45s. Büyükçapar, H.M., Alp, A., Kara, C. 1997. Kahramanmaraş yöresi tatlı su kaynaklarında yaşayan bazı balık türlerinin taksonomi ve dağılımları. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 1:17-27. Büyükçapar, H.M. 1998. Sır Baraj Gölü nde (Kahramanmaraş) ağ kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalıkları (O. mykiss) ında büyüme ve yem değerlendirme oranının belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Büyükçapar, H.M. 2003. Kırmızı biber (Capsicum annum), Kadife Çiçeği (Tagetes erecta) ve sentetik astaksantinin gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) nın pigmentasyonu ve büyümesi üzerine etkileri. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 84 s. Çömlekçioğlu, U. 2003. Sır Baraj Gölü kirliliğinin fiziko-kimyasal parametrelerle incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, KSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü. Geldiay, R., Balık, S. 1988. Türkiye Tatlısu Balıkları. Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, s.520. Kara; C. 1999. Sır Baraj Gölü nde (Kahramanmaraş) yaşayan Chondrostoma regium (Heckel, 1843) ve Leuciscus cephalus (Linnaeus, 1758) un bazı biyolojik özellikleri üzerine araştırmalar. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Kara, C., Alp, A. 2005. Feeding habits and diet composition of Brown trout (Salmo trutta) in the upperstreas of River Ceyhan and River Euphrates. Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences. 29; 417-428. Paksoy, M.F. 2002. Menzelet Baraj Gölü nde (Kahramanmaraş) fizikokimyasal özellikler, zooplanktonik organizmaların tür çeşitliliği, yoğunluğu ve mevsimsel dağılımı. Yüksek Lisans Tezi. KSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü. Sağat, Y., Erdem, Ü., Başusta, N. 1991. Menzelet Baraj Gölü nde (Kahramanmaraş) yaşayan Barbus rajanorum ve Capoeta barroisi türlerinin bazı biyolojik özelliklerinin incelenmesi. Eğitimin 10. Yılında Su Ürünleri Sempozyumu, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, İzmir. Sedwick, S.D., 1995. Trout Farming Handbook. Blackwell Publishing. 176 s. Şenel, G., Atik, F., Bayrak, M., Taşer, B., Kuşhan, S., Saygın, S., Deveci, S. 1999. Su Ürünleri Ekonomisi. Üretim, Miktar, Fiyat ve Değer Değişimleri 1997. DPT Yayınları.