Genç erişkin erkeklerde alkolsüz içecek tüketim alışkanlıklarının ve etki eden faktörlerin araştırılması

Genç erişkin erkeklerde alkolsüz içecek tüketim alışkanlıklarının ve etki eden faktörlerin araştırılması Mustafa Alparslan Babayiğit, Recai Oğur, Ömer Faruk Tekbaş, Metin Hasde Gülhane Askeri Tıp Akademisi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Ankara Amaç: Bu çalışmada genç erişkin erkeklerin günlük yaşamlarındaki içecek tüketim alışkanlıkları ve bunları etkileyen faktörler tanımlanmaya çalışılmıştır. Yöntem: İçecek tüketim alışkanlıklarını belirlemek üzere hazırlanan bir soru formu, 5 11 Mart 2005 tarihleri arasında bir askeri birlikte göreve yeni başlayan 1019 erbaş/er e uygulanmıştır. Bulgular: Çalışmaya katılanların yaş ortalaması 21.1±1.8 yıl dır. En çok tüketilen içeceğin Kolalı içecekler (1.4±2.1 L/hafta/kişi), en az tüketilen içeceğin Enerji içeceği (90±440 ml/hafta/kişi) olduğu bulunmuştur. Evlerinde buzdolabında en fazla bulundurulan içeceklerin süt (% 68.9) ve ayran (% 55.8) olduğu görülmüştür. İçecek tüketimlerini etkileyen faktörler arasında; aile gelir durumu, ailenin yaşadığı yerleşim birimi, öğrenim durumu, televizyon izleme durumu, arkadaşlarının içecek tüketim alışkanlıkları, içecek tad tercihleri ve yemek alışkanlıklarının etkili faktörler olduğu; buna karşın sigara alışkanlığının etkili bir faktör olmadığı görülmüştür. Çalışmaya katılanların % 63.9 u sigara içtiğini belirtmiştir. Haftalık kolalı içecek tüketimi ile içilen ortalama sigara miktarı arasında bir ilişki saptanmamıştır (r=0.112, P<0.05). Sonuç: Kolalı içecekler en fazla tüketilen içecek grubu olarak bulunmuştur. Susuzluğu gidermek için öncelikli olarak sağlıklı ve güvenilir içme suyu ve süt ürünleri tüketilmeli ve kolalı içeceklere tercih edilmelidir. Anahtar kelimeler: Genç yaş, erkek, meşrubat, kola, tüketim Observing non-alcoholic beverage consumption habits and factors effecting these in young male adults Objective: In this study, it is aimed to define non-alcoholic beverage consumption habits and factors effecting these in young male adults in their daily life. Methods: A questionnaire which has been prepared to predict the non-alcoholic beverage consumption was applied to 1019 recruits who has just recruited the Turkish Army Forces in a Troop during the March 5 to 11 in 2005. Results: The mean age of participants is 21.1±1.8 years. It has been found that the most choiced beverage is cola drinks (1.4±2.1 L/week/person), and the less one was energy drinks (90±440 ml/week/person). It has been specified that the most kept beverage in families fridges were milk (68.9%) and ayran (55.8%). The factors positively effecting non-alcoholic beverage were total family income, living local area, educational levels, television watching, friends non-alcoholic beverage consumption, beverage taste preferences and eating habits. Smoking habits were not related with beverage consumption statistically (P>0.05). In this study, 63.9% of the participants have reported that they smoke. It has been found that the amount of cigarette consumption was not related with weekly consumpted cola drinks (r=0.112, P<0.05). Conclusion: The most consumpted non-alcoholic beverages were cola drinks. The healthy and safe water and milk products should be used and preferred to cola drinks. Key words: Young-age, male, beverage, cola, consumption : 161-168 Kolalı içecekler, gazozlar, tonikler, sodalar vb. içecekler alkolsüz içkiler soft drink olarak Yazışma Adresi: Dr. Mustafa Alparslan Babayiğit, GATA Halk Sağlığı AD. 06018 Etlik /Ankara. e-posta: musalpbaba@yahoo.com anılmakta ve bu içeceklerin birçoğunda sitrik, tartarik ve fosforik asit ile bikarbonatlar bulunmaktadır. İçlerindeki şeker miktarlarının çeşitlerine göre değişmesi nedeniyle enerji değerlerini belirtmek güçtür (1). Çocukluktan adölesan döneme geçişte özellikle beslenme alışkanlıklarında pekçok değişiklikler 161

meydana gelmektedir. Bu değişikliklerden en dikkate değer olanı ise; alkolsüz içeceklerde tüketimin artmasının yanında süt tüketimindeki azalmadır (2-6). Türkiye Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) 2002 Hanehalkı Bütçe Anketi geçici sonuçlarına göre; gıda ve alkolsüz içecek harcamasına ayrılan payın % 32.8'den (1994 yılında) % 26.7'ye (2002 yılında) düştüğü gözlenmiştir. Bununla birlikte bu yıllar içerisinde süt tüketiminin aylık kişi başı 2,4 litre den 2,8 litreye yükseldiği (7), buna karşın diğer alkolsüz içeceklerin (kola, gazoz, meyve suyu, soda vb.) kişi başı tüketimlerinin; 2000 yılında 4,4, 2002 de 4,6, 2004 te 6,4 litreye ulaştığı gözlenmektedir (8). Meyve suyu Endüstrisi Derneği (MEYED) verilerine göre, içecek sektöründe gazlı içecek kategorisinde tüketim hızla artmaktadır. AC Nielsen ın verilerine göre, gazlı içecekler pazarı 2004 yılının ilk 6 ayında, 2003 ün aynı dönemine oranla yüzde 34.9 düzeyinde büyümüştür. MEYED, gazlı meşrubat satışlarında her yıl % 10 oranında bir büyüme olacağını beklemektedir (9). Alkolsüz içecek tüketimi, Amerika Birleşik Devletlerinde de çocuk ve adölesanlar arasında özellikle geçtiğimiz birkaç onyılda artış göstermiştir. Amerikan Ulusal Beslenme Ölçümü Verilerine göre; 1989-1991 yılları arası 196 ml/gün olan günlük alkolsüz içecek tüketimi 1994-1995 yılları arasında 270 ml/gün e yükselmiştir. Bu artışın özellikle genç erişkin erkekler arasında daha da belirgin olduğu görülmüştür (616 ml/gün). Özellikle çocuklar ve adölesanlar arasında alkolsüz içecek tüketimindeki bu tırmanış birçok araştırmaya konu olmuştur. Çünkü alkolsüz içecek tüketiminin beslenmeye ve sağlığa yönelik pek çok yan etkisi bulunmaktadır (3,10-15). Bir kohort çalışmada (10) son beş yılda çocuklardaki alkolsüz içecek tüketiminin 3 kat arttığı, buna karşın süt tüketiminin % 10 azaldığı bildirilmektedir. Süt alımındaki bu azalmanın özellikle büyüme ve gelişme döneminde olması önemlidir, çünkü süt içerisinde bol miktarda bulunan kalsiyum kemik formasyonunda ve osteoporozdan korunmada etkilidir (3,11). Bunun yanında araştırmacılar özellikle kolalı içeceklerin içerisinde bulunan fosforik asit in kandaki kalsiyumu bağlayarak kemik dokusu yitimini hızlandırmakta olduğuna da dikkat çekmektedirler (11). Kemik mineral dansitesi ile alkolsüz içecek tüketiminin ilişkisine ve kolalı içecek tüketimi ile kemik kırıklarındaki artışa dikkat çekilmektedir (4,14,16-19). Alkolsüz içecek tüketimi çocuk ve adölesanlarda enerji alımıyla ve obeziteyle doğrudan ilişkilidir (3,12-15). Türkiye Ulusal Gıda ve Beslenme Stratejisi Çalışma Grubu Raporu na göre de; şişmanlık orta yaşın sorunu gibi görünüyorsa da yaşamın herhangi bir döneminde ortaya çıkabilmektedir. Retrospektif çalışmalar, yetişkin obezlerde şişmanlığın 1/3 oranında çocuklukta ya da adölesan döneminde başladığını göstermiştir (20). Kolalı içecekler, oral ve özefagiyal mukozada proliferatif ve rejeneratif irritan etkilere neden olmaktadır (21,22) Bununla birlikte diş çürüğü ve dental erozyona da neden olduğu ortaya konmuştur (3,4,14,23-25). Çocuk ve adölesanların alkolsüz içecek tüketim paternleri pekçok faktörden etkilenmekle birlikte içecek tercihlerini de belirleyen bu faktörlerle ilgili çok az şey bilinmektedir. Bu faktörleri daha iyi bir biçimde anlamak için beslenme alışkanlıklarıyla ilgili, özellikle çocuklarda ve genç erişkinlerde alkolsüz içecek alımına yönelik planlama ve uygulamalara ihtiyaç duyulmaktadır (3,26,27). Beslenmeye dayalı kronik hastalık riskinin değerlendirilmesinde ve sağlığı geliştirici koruyucu uygulamalarda bu konunun da göz önünde bulundurulması gerektiği düşünülmektedir. Çalışmamız, alışkanlıkların davranışa yansımaya başladığı bir dönemi (genç erişkin) içermesi, özellikle genç erişkin erkek populasyonun toplu olarak eğitime tabi tutulduğu askeri birliklerde verilecek eğitimlere sağlığı koruyucu ve geliştirici teorik uygulamalara yol gösterici olacağı için önem arzetmektedir. Bu çalışmanın amacı; genç erişkin dönemdeki erkeklerin alkolsüz içecek tüketim alışkanlıklarını belirlemek, alkolsüz içecek tercihlerini incelemek, içecek tüketimleri ve tercihleri arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Yöntem Genç erişkin erkeklerde içecek tüketim alışkanlıklarını belirlemek üzere; 19 sorudan oluşan bir anket formu hazırlanmıştır. Hazırlanan bu anket formunun ön 162

denemesi 15 kişiye uygulanarak gerekli düzeltmeler yapılmıştır. Düzeltmeleri yapılan soru formu, 5 11 Mart 2005 tarihleri arasında bir askeri birlikte askerliğe yeni başlayan 1019 erbaş/ere uygulanmıştır. Katılımcılara doğum tarihleri, yaşadıkları yerleşim birimi, öğrenim durumu, hane başı aylık gelir durumu gibi sorular sorularak demografik verileri elde edilmiştir. Daha sonra hangi çeşit alkolsüz içecekten bir hafta boyunca ne kadar miktarda içtikleri sorulmuştur. İçecek alırken hangi tür ambalajı tercih ettikleri, hafta içi ve hafta sonu günlerinde kaç saat televizyon izledikleri, ailelerinin buzdolabında genellikle hangi tip alkolsüz içecek bulundurdukları da sorgulanmıştır. Ayrıca arkadaşlarının ne kadarının haftada 1 litre ve üzeri gazlı içecek tükettikleri ve katılımcıların her içecek türünün tadları hakkındaki düşünceleri ( çok seviyorum, seviyorum, hoşlanmıyorum ve hiç hoşlanmıyorum ) sorulmuştur. Soru formundaki her soru için frekans dağılımları hesaplanmıştır. Soru formunda hafta içi ve hafta sonu günlerinde kaç saat televizyon izledikleri sorulmuş ( günde 1 saaten az, günde 1-2 saat, günde 3-4 saat, günde 4 saatten fazla ), analizler günde 2 saatten az ve günde 2 saatten fazla şeklinde kesim noktası belirlenerek gerçekleştirilmiştir. Soru formunda etkili bir faktör olabileceği düşünülen sigara da sorgulanmıştır. Katılımcılara sigara içip içmedikleri, içiyorlarsa günde kaç adet içtikleri sorulmuştur. İçecek tüketim ortalamaları ve içecek tüketimleri üzerinde etkili olabilecek bu faktörler arasındaki ilişki; değişkenlerin dağılımının normal dağılıma uyup uymadığı Kolmogrof Simirnof Normallik Analizi ile ve varyansların eşitliği Levene Testi ile ortaya konup; normal dağılıma uymayan veriler Kruskal Wallis ve Mann-Whitney U Testleriyle değerlendirilmiştir. Ayrıca Pearson korelasyon testi de değişkenler arası korelasyonu ortaya koymak amacıyla kullanılmıştır. Analizler için SPSS 12.0 istatistik programı kullanılmıştır. Tablo 1. Katılımcılarla ilgili bazı demografik veriler (n=1019) Öğrenim Durumu (n=1018) İlkokul Ortaokul Lise Yüksekokul/Fakülte Gelir Durumu (n=995) 500 YTL ve altı 501 1500 YTL arası 1500 YTL ve üzeri Bulgular Sayı % 63 75 844 36 537 404 54 6.2 7.4 82.9 3.5 54.0 40.6 5.4 Genç erişkin erkeklerin alkolsüz içecek tercihleri ve bunları etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla yapılan bu çalışmaya katılanların yaş ortalaması 21.1±1.8 yıl dır. Katılımcıların % 25.7 si köy-beldede, % 35.3 ü ilçe merkezinde, % 39.0 u il merkezinde yaşamaktadır. İstanbul (% 14.9), İzmir (% 5.1) ve Kahramanmaraş (% 4.4) en çok yaşanılan iller olarak bulunmuştur. Diğer demografik veriler Tablo 1 de görülmektedir. Katılımcıların % 50.0 si cam şişe, % 24.1 i pet şişe, % 21.5 i metal kutu ve % 4.3 ü kağıt kutu yu tercih edilen ambalaj olarak belirtmiştir. Ailelerinin buzdolabında içecek bulundurma durumu incelendiğinde; % 68.9 ile en fazla bulundurulan içeceğin süt olduğu, daha sonra sırasıyla ayran (% 55.8), kola (% 54.4), meyve suyu (% 42.2), soda (% 28.8), Fanta-Yedigün (% 19.6), sade gazoz (% 8.0), enerji içeceği (% 4.0) ve diyet kola (% 1.5) bulundurulduğu görülmektedir. Buzdolabında hiçbir içecek bulundurmayanların oranı ise % 6.9 dur. Çalışmaya katılanların % 63.9 u sigara içtiğini beyan etmektedir. İçilen günlük sigara ortalaması 8.5±9.5 adettir. Sigara içenler ve içmeyenler arasında haftalık içecek tüketimlerine göre istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamıştır (P>0.05). Haftalık kolalı içecek tüketimi ile içilen sigara miktarı arasında bir ilişki saptanmamıştır (r=0.112, P<0.05). Haftalık kişi başı içilen kolalı içecekler ortalaması 1.4±2.1 L/hafta iken, kola dışı gazlı içecek (portakallı veya sade gazlı içecekler, sodalar) ortalaması 0.8±1.5, süt ve süt ürünleri (sütlü içecekler, ayran) ortalaması 1.0±2.0, meyve suyu ortalaması 0.7 ± 1.2 L/hafta ve 163

Tablo 2. Katılımcıların (n=1019)* ailelerinin oturduğu yerleşim birimine göre, kişi başı haftada tükettikleri alkolsüz içecek miktarları Ailelerin yaşadığı yerleşim birimi Kolalı içecekler (L) Kola dışı gazlı içecekler (L) Süt ve süt ürünleri (L) Meyve suyu (L) Enerji içeceği (ml) İl 1.7 ± 2.4 ** 0.8 ± 1.3 1.0 ± 2.0 0.8 ± 1.1 102 ± 468 İlçe 1.3 ± 1.7 0.8 ± 1.4 1.0 ± 1.9 0.8 ± 1.2 86 ± 416 Köy/belde 1.1 ± 2.2 ** 0.9 ± 1.8 1.1 ± 2.2 0.6 ± 1.0 56 ± 324 * Kolalı içeceklerde n=995 iken diğer içeceklerde n=1007 kişi üzerinden analiz yapılmıştır. **Ailesi ilde yaşayanlarda haftalık kolalı içecek tüketim ortalaması köy-beldede yaşayanlara göre daha fazla olup aradaki bu fark istatistiksel olarak anlamlıdır (Mann-Whitney U testi (Bonferroni düzeltmeli) P<0.05). Tablo 3. Katılımcıların (n=1019)* aylık gelirlerine göre; kişi başı haftada tükettikleri alkolsüz içecek miktarları Ailelerin aylık gelir durumu Kolalı içecekler (L) Kola dışı gazlı içecekler (L) Süt ve süt ürünleri (L) Meyve suyu (L) Enerji içeceği (ml) (YTL) 500 1.0 ± 1.5 a 0.7 ± 1.4 b 1.0 ± 2.0 0.6 ± 1.1 b 56 ± 334 b 501 1500 1.8 ± 2.6 a 0.8 ± 1.4 1.0 ± 1.8 0.9 ± 1.2 b 106 ± 506 b 1501 1.4 ± 2.1 a 1.3 ± 1.5 b 1.5 ± 2.9 1.0 ± 1.4 208 ± 442 b * Bütün içecek grupları için analizler n=995 kişi üzerinden analiz yapılmıştır. a İçecek tüketim ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (P<0.001). b İçecek tüketim ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (P<0.05). Kruskal Wallis Testi, Mann-Whitney U Testi (Bonferroni düzeltmeli) enerji içeceği ortalaması 90±440 ml/hafta olarak tespit edilmiştir. Katılımcıların öğrenim durumlarına göre haftalık kişi başı alkolsüz içecek tüketiminin en fazla ortaokul mezunlarında (1.5±2.0 L/hafta), en az tüketimin ise ilkokul mezunlarında (128±16 ml/hafta) nda olduğu görülmüştür. Ortaokul mezunlarının en çok tükettikleri alkolsüz içecek türü kolalı içecekler, ilkokul mezunlarınınki ise enerji içeceği olarak tespit edilmiştir. Lise mezunlarında kolalı içecek ve kola dışı gazlı içecek tüketim ortalamaları ilkokul mezunlarına göre daha fazla olup aradaki bu fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (P<0.05). Yüksekokul/fakülte mezunlarında meyve suyu tüketim ortalaması ilkokul mezunlarına göre daha fazla olup aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (P<0.05). Diğer içecek gruplarında öğrenim durumlarına göre içecek tüketim ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (P>0.05). Yaşadıkları yerleşim birimine göre en fazla alkolsüz içecek tüketiminin ailesi il merkezinde yaşayanlarda (1.7±2.4 L/hafta), en az tüketimin ise köy ve beldede yaşayanlarda (56±324 ml/hafta) olduğu, il merkezinde yaşayanlarda en fazla tüketimin kolalı içecekler de, köy ve beldede yaşayanlarda ise enerji içeceği nde olduğu saptanmıştır (Tablo 2). Aylık geliri 1500 YTL nin üzerinde olanlarda 1500 YTL ve altında aylık geliri olanlara göre haftalık içecek tüketim ortalaması daha fazladır; özellikle kolalı ve kola dışı gazlı içeceklerde, enerji içeceğinde ve meyve suyunda bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (P<0.05) (Tablo 3). Televizyon izlerken, hamburger, kebap ızgara vb. yerken ve akşam yemeği sonrası kolalı içecek ve meyve suyu içmeyi tercih edenlerde haftalık içecek tüketim ortalaması tercih etmeyenlere göre daha fazla 164

Tablo 4. Katılımcıların (n=1019)* belirtilen faaliyetleri gerçekleştirirken içecek tercih etme ve etmeme durumuna göre, kişi başı haftada tükettikleri alkolsüz içecek miktarları Faaliyetler Kolalı Kola dışı gazlı Süt ve süt Meyve Enerji içeceği içecekler (L) içecekler (L) ürünleri (L) suyu (L) (ml) Televizyon tercih eden 1.6 ± 2.4 ** 0.9 ± 1.6 ** 1.0 ± 1.9 0.8 ± 1.2 ** 102 ± 470 izlerken tercih etmeyen 1.0 ± 1.5 ** 0.6 ± 1.1 ** 1.0 ± 2.2 0.6 ± 1.0 ** 72 ± 280 Hamburger tercih eden 1.8 ± 2.6 ** 0.9 ± 1.5 ** 1.0 ± 1.9 0.8 ± 1.1 ** 98 ± 384 yerken tercih etmeyen 1.1 ± 1.6 ** 0.7 ± 1.4 ** 1.0 ± 2.1 0.7 ± 1.2 ** 86 ± 480 Sulu yemek tercih eden 1.8 ± 3.5 0.7 ± 1.1 1.5 ± 2.7 0.8 ± 1.0 106 ± 360 yerken tercih etmeyen 1.3 ± 1.9 0.8 ± 1.5 1.0 ± 1.9 0.7 ± 1.2 90 ± 440 Kebap ızgara tercih eden 1.6 ± 2.4 ** 0.9 ± 1.5 ** 1.1 ± 1.9 0.8 ± 1.2 ** 102 ± 458 yerken tercih etmeyen 1.1 ± 1.6 ** 0.7 ± 1.4 ** 1.0 ± 2.0 0.6 ± 1.0 ** 72 ± 400 Sigara içerken tercih eden 1.9 ± 2.9 ** 0.8 ± 1.4 0.9 ± 1.9 0.8 ± 1.3 156 ± 674 tercih etmeyen 1.3 ± 1.8 ** 0.8 ± 1.5 1.1 ± 2.0 0.7 ± 1.1 74 ± 340 Akşam yemek tercih eden 1.6 ± 2.5 0.9 ± 1.6 ** 1.1 ± 2.0 0.8 ± 1.3 102 ± 496 sonrası tercih etmeyen 1.2 ± 1.6 0.7 ± 1.3 ** 0.9 ± 2.0 0.6 ± 2.0 72 ± 360 * Kolalı içeceklerde n=995 iken, diğer içeceklerde n=1007 kişi üzerinden analiz yapılmıştır. ** Satırlarda belirtilen faaliyeti yaparken içecek tüketmeyi tercih edenler ve etmeyenler arasında haftalık alkolsüz içecek tüketim miktarları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (P<0.05). Mann-Whitney U Testi (Bonferroni düzeltmeli) Tablo 5. Katılımcıların (n=1019)* hafta içi ve hafta sonu günlerinde televizyon izleme durumuna göre, kişi başı haftada tükettikleri alkolsüz içecek miktarları Kolalı içecekler Kola dışı gazlı Süt ve süt Meyve Enerji içeceği Günlük televizyon izleme (lt) içecekler (lt) ürünleri (lt) suyu (lt) (ml) durumu (saat) 2 1.1 ± 1.7 ** 0.6 ± 1.2 ** 0.8 ± 1.7 ** 0.7 ± 1.1 56 ± 258 ** Hafta İçi > 2 1.6 ± 2.4 ** 1.0 ± 1.7 ** 1.2 ± 2.2 ** 0.8 ± 1.2 126 ± 570 ** 2 1.3 ± 2.0 ** 0.6 ± 1.1 0.8 ± 1.8 0.8 ± 1.2 60 ± 260 Hafta Sonu > 2 1.5 ± 2.2 ** 0.9 ± 1.6 1.2 ± 2.1 0.8 ± 1.1 114 ± 532 * Hafta içi günlerde n=1011 iken, hafta sonu günlerde n=1007 kişi üzerinden analiz yapılmıştır. ** İstatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (P<0.05). Mann-Whitney U Testi (Bonferroni düzeltmeli) olup bu fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (P<0.05). Sigara içerken en fazla tercih edilen içeceğin ise kolalı içecekler olduğu saptanmıştır (P<0.05) ( Tablo 4) Hafta içi ve hafta sonu günlerinde 2 saatten fazla televizyon izleyenlerde en fazla içecek tüketiminin kolalı içeceklerde (1.6±2.4 L/hafta) olduğu görülürken, en az tüketimin enerji içeceklerinde (114±532 ml/hafta) olduğu saptanmıştır. İki saatten fazla televizyon izleyenlerle daha az izleyenler arasında meyve suyu hariç diğer bütün içecek türlerinin tüketiminde anlamlı fark saptanmıştır (P<0.05) (Tablo 5). Arkadaşlarının çoğu haftada en az 1 L ve üzeri gazlı içecek tüketenlerde haftalık kolalı içecek, kola dışı gazlı içecek, meyve suyu ve enerji içeceği tüketim ortalamasının, arkadaşı hiç alkolsüz içecek tüketmeyen ve bazısı tüketenlere göre daha fazla olduğu, bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu tespit edilmiştir (P<0.05) (Tablo 6). 165

Tablo 6. Katılımcıların (n=1019)* arkadaşlarının gazlı içecek tüketimlerine göre katılımcıların alkolsüz içecek tüketim miktarları Arkadaşlarının ne kadarı 1 lt ve üzerinde gazlı içecek tüketiyor? Kolalı içecekler Kola dışı gazlı Süt ve süt Meyve suyu (L) Enerji içeceği (L) içecekler (L) ürünleri (L) (L) Çoğu 1.9 ± 2.7 ** 0.9 ± 1.5 ** 1.0 ± 1.8 0.9 ± 1.2 ** 140 ± 548 ** Bazısı 1.1 ± 1.6 ** 0.8 ± 1.5 1.0 ± 2.0 0.7 ± 1.2 ** 64 ± 374 ** Hiçbiri 0.7 ± 1.1 ** 0.5 ± 1.1 ** 1.0 ± 2.0 0.4 ± 0.8 ** 20 ± 158 ** * Kola dışı gazlı içecekler için n=996 iken diğer bütün içecekler için n=1002 kişi üzerinden analiz yapılmıştır. ** İstatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (P<0.05). Kruskal Wallis Testi, Mann-Whitney U Testi (Bonferroni düzeltmeli) Alkolsüz içecek tad tercihlerine göre içecek tüketim ortalamaları karşılaştırıldığında; kolalı içeceklerin tadını sevenlerde kola tüketim ortalamasının (1.6±2.3 L/hafta), hoşlanmayanlara (0.5±0.9 L/hafta) göre daha fazla olduğu, bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmüştür (P<0.001). Aynı şekilde diğer bütün içecek grupları için içeceğin tadını sevenlerde sevmeyenlere göre haftalık içecek tüketim ortalamaları daha fazla olup aradaki farklar istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (P<0.001). Tartışma ve Sonuç Türkiye de 2004 yılında kişi başına alkolsüz içecek tüketimi 2000 yılına göre % 45.5, 2003 yılına göre ise % 20.7 daha fazladır (8). Türkiye de 2002 yılında 1,750,000 ton olan gazlı içecek tüketimi, 2003 yılında 1,950,000 tona ulaşmıştır (9). Buna karşın, yıllık işlenmiş içme sütü tüketimi sadece 325,000 tondur. Oysa kişi başına yeterli süt ürünleri tüketimi için, Türkiye yıllık en az 18,000,000 ton çiğ süt üretim kapasitesine sahip olmalıdır (28). Alkolsüz gazlı içeceklerin sağlığa olumsuz etkilerinin yanında, beslenme alışkanlığında özellikle çocukların ve adolesanların büyüme ve gelişmeleri için önemi büyük olan sütün yerini alıyor olması, dikkatlerden kaçmaması gereken bir durumdur. Araştırmamızın sonuçlarına göre; içecek tüketimlerini etkileyen faktörler arasında; ailenin gelir durumu, ailenin yaşadığı yerleşim birimi, öğrenim durumu, televizyon izleme durumu, arkadaşlarının içecek tüketim alışkanlıkları, içecek tat tercihleri ve yemek alışkanlıklarının etkili faktörler olduğu; buna karşın sigara alışkanlığının etkili bir faktör olmadığı görülmüştür. MEYED verilerine göre alkolsüz içeceklerin (kola, gazoz, meyve suyu, soda vb.) 2004 yılı nüfusuna bölünerek elde edilen kişi başı tüketim miktarının 6.4 litre olduğu belirtilmektedir (8,9). 2002 Hanehalkı Bütçe Anketi geçici sonuçlarına göre ise süt tüketiminin aylık kişi başı 2.8 litre olduğu görülmektedir (7). Çalışmamızda süt dışındaki alkolsüz içecek tüketiminin kişi başı 3.2 litre olduğu ve bu değerin hanehalkı anketi sonuçlarının (6.4 litre) altında olduğu; süt tüketiminin de aynı şekilde Devlet Planlama Teşkilatı 8 yıllık kalkınma planı alt komisyon raporu değerlerinin (2.8 litre) altında olduğu görülmektedir. Bu durumun katılımcıların hepsinin erkek cinsiyette olmaları ve çalışmanın sadece genç erişkin dönemdekileri kapsamasından kaynaklandığı düşünülmektedir. MEYED 2004 yılı verilerine göre; meyve suyu vb. alkolsüz içeceklerin ambalaj türlerine dağılımı şu şekildedir: Karton kutu % 80, metal kutu % 7.8, cam şişe % 5.5 ve pet şişe % 5.9 (8). Bu değerler çalışmamızın verileriyle uyuşmamaktadır. Bunun sebebi katılımcıların alkolsüz içeceklere ulaşabildikleri gazino, kantin vb. yerlerde bulunan ambalaj türünün çoğunlukla cam şişede satılması olabilir. Hane halkı 2002 Bütçe Anketi (DİE) geçici sonuçlarına göre; hane halklarının % 38.6'sı kırsal yerlerde, % 61.4'ü ise kentsel yerlerde yaşamakta; toplam harcamanın % 32.4'ü kırsal, kalan % 67.6'sı ise kentsel yerlerde yaşayan hane halkları tarafından yapılmaktadır. Harcama türlerinin toplam harcama içindeki payları, hane halklarının yaşadığı yerleşim yerine göre incelendiğinde, en çarpıcı farklılık, zorunlu 166

olarak nitelendirilen gıda harcamasında ortaya çıkmaktadır. Gıda harcamalarının da % 26.7 si gıda ve alkolsüz içeceklere ayrılmıştır (7). Çalışmamızın sonuçlarına göre de, yaşadıkları yerleşim birimine göre en fazla alkolsüz içecek tüketiminin ailesi il merkezinde yaşayanlarda, en az tüketimin ise köy ve beldede yaşayanlarda olduğu saptanmıştır. DİE verilerine göre; Türkiye de gıda ve alkolsüz içecek harcamasına ayrılan payın % 32.8'den (1994 yılında) % 26.7'ye (2002 yılında) düştüğü gözlenmiş, 2002 yılında Türkiye'de hane halkı başına aylık ortalama tüketim harcaması 611 milyon TL olarak tahmin edilmiştir. Kentsel yerlerde hane halkları ayda ortalama 673 milyon TL tüketim harcaması yaparken, kırsal yerlerdeki haneler ise ortalama 512 milyon TL tüketim harcaması yapmaktadır (7). Bu veriler ışığında, kentsel bölgelerde alkolsüz içeceklere ulaşım kolaylılığı (büyük market ve alışveriş merkezlerinin çokluğu, sosyal aktivite alanlarının daha fazla olması vb.) ve aylık hane halkı gelirinin yüksek olması içecek tüketimlerini artıran faktörler olarak görülebilir. Çalışmamızda da aylık geliri 1500 YTL nin üzerinde olanlarda haftalık içecek tüketim ortalamasının daha fazla olduğu görülmektedir. Grimm ve arkadaşlarının (3) 8-13 yaş arası 560 çocuk üzerinde yaptığı çalışmada televizyon izleme, özellikle alkolsüz içecek reklamlarına maruziyet açısından değerlendirildiğinde alkolsüz içecek tüketimiyle ilişkili olarak bulunmuştur. Ma ve Jones un yaptığı çalışmada (17) yine kolalı içecek tüketimi televizyon, bilgisayar ve video izleme ile ilişkili olarak bulunmuştur (r = 0.20, P = 0.001). Çalışmamıza göre de; hafta içi ve hafta sonu günlerinde 2 saatten fazla televizyon izleyenlerde içecek tüketim ortalamalarının arttığı gözlenmiştir. Çalışmamızda, kolalı içecek tadını sevenlerde kola tüketim ortalaması, hoşlanmayanlara göre daha fazla olduğu saptanmıştır. Tat tercihinin tüketim alışkanlığını belirleyen etkenlerin başında geldiği, Grimm ve arkadaşlarının çalışmasında (3) da belirtilmiş, alkolsüz içeceğin tadını sevenlerde tüketim ortalamalarının da artış gösterdiği görülmüştür. Çocuk, adölesan ve yetişkinlerde yapılmış diğer çalışmalarda (29,30)da tat tercihinin yiyecek alışkanlığını belirleyen en önemli faktör olduğu görülmektedir. Çalışmamızda arkadaşlarının içecek tüketim alışkanlıklarının kişilerin alkolsüz içecek tüketim ortalamalarını etkilediği sonucuna varılmıştır. Grimm ve arkadaşlarına (3) göre de aile ve arkadaşların içecek tüketim alışkanlıkları, çocukların alkolsüz içecek tüketim paternini güçlü şekilde etkilemektedir. Özellikle kentsel bölgede evden uzakta yenen öğün sayısında artış olduğu, daha çok hızlı yemek (fast food) alışkanlığının arttığı dikkati çekmektedir. Bu türlü yiyeceklerle birlikte de alkolsüz gazlı, kolalı içeceklerin daha çok tüketilirken meyve, sebze ve sütün daha az tüketildiği görülmektedir (31,32). Çalışmamızda da genellikle evden uzak öğünlerde tüketilen hamburger, kebap ızgara vb. ile birlikte ve televizyon izlerken ve akşam yemeği sonrasında tüketilen alkolsüz içecek miktarlarında artış olduğu göze çarpmaktadır. Çalışmamızda öğrenim durumunun da alkolsüz içecek tercihini belirleyen etkili faktörlerden birisi olduğu görülmektedir. Ancak araştırmaya katılanların % 82.9 unun lise mezunu olması öğrenim durumuyla ilgili karşılaştırmaların gerçek durumu yansıtmayabileceğini göstermektedir. Bu durum, çalışmamızın kısıtlılığı olarak görülebilir. Haftalık kolalı içecek tüketimi ile ortalama içilen sigara miktarı arasında bir ilişki saptanmamıştır (r=0.112, P<0.05). Ancak P değerinin anlamlı olmasının örneklem büyüklüğünün fazla olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Bir toplumun yeterli ve dengeli beslenmesini sağlayacak ulusal beslenme plan ve politikalarının oluşturulabilmesi için o ülkeye ilişkin beslenme ve sağlık verilerinin bulunması gereklidir. Ülke genelinde halkın beslenme bilgi düzeyinin yetersiz oluşu, ellerinde mevcut gıda ve ekonomik kaynak olsa bile bunların yararlı kullanımını olumsuz yönde etkilemekte ve hatalı uygulamalara yol açmaktadır. Sağlıklı beslenme alışkanlıklarının temeli çocukluk döneminde atıldığından bu dönemde verilen eğitim çok önemlidir. Halkın sağlıklı beslenme konusunda eğitimi ve bilinçlendirilmesi yaşam döngüsü boyunca büyük önem taşımaktadır (20). Sağlıklı ve temiz içme suyu, süt ve süt ürünleri tüketimi artırılmaya çalışılmalıdır. Her seviyedeki hastane, okul, askeri birlik kantinleri vb. yerlerde tüketilebilen süt ve ürünleri (pastörize süt, UHT süt, aromalı sütler, ayran, yoğurt, peynir) bulunmalı, 167

kahvehane vb. halka açık yerlerde bulundurulmaları teşvik edilmelidir. Ayrıca, bu konunun eğitim programlarında önemine uygun olarak yer alması sağlanmalıdır (28). Kaynaklar 1. Köksal O. Gıda ve Beslenme. 1. baskı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi matbaası; 2001. 2. Bowman SA. Beverage choices of young females: Changes and impact on nutrient intakes. J Am Diet Assoc 2002;102:1234-9 3. Grimm GC, Harnack L, Story M. Factors associated with soft drink consumption in school-aged children J Am Diet Assoc 2004;104:1244-9. 4. Kassem NO, Lee JW, Modeste NN, Johnston PK. Understanding soft drink consumption among female adolescents using the Theory of Planned Behaviour. Health Education Res 2003;18,3: 278-91. 5. Rampersaud GC, Bailey LB, Kauwell PA. National survey beverage consumption data for children and adolescents indicate the need to encourage a shift toward more nutritive beverages. J Am Diet Assoc 2003;103,1:97. 6. Harnack L, Stang J, Story M. Soft drink consumption among US children and adolescents: Nutritional consequences. J Am Diet Assoc 1999;99:436-41. 7. http://www.die.gov.tr/turkish/sonist/hhgeltuk/13 1003.htm (son erişim tarihi: 29.10.2005) 8. Ekşi A, Koçaker A. Türkiye de meyve suyu üretimi ve tüketimi 2004. Meyve Suyu Endüstrisi Derneği Bülteni 2005;3:2. 9. Coban F. Yeni şirket sayisi daha da artacak. Capital Dergisi 2004 http://www.capital.com.tr/haber.aspx?hbr_kod= 1720;8 (son erişim tarihi: 29.10.2005). 10. Lytle L, Seifer S, Greenstein J, McGovern P. How do children s eating patterns and food choices change over time? Results from a cohort study Am J Health Promotion 2000;14:222-8. 11. Obesity, Fitness & Wellness Week editors from staff and other reports. Osteoporosis; Cola soft drinks may contribute to lower bone mineral density in women. Obesity, Fitness & Wellness Week 2003;18:30. 12. Nicklas TA, Yang S-J, Baranowski T, Zakeri I, Berenson G. Eating Patterns and Obesity in Children. Am J Prev Med 2003;25:9 16. 13. Newby PK, Peterson EK, Berkey SC, Leppert J, Wıllett WC, Coldıtz GA. Beverage consumption is not associated with changes in weight and body mass index among lowincome preschool children in North Dakota J Am Diet Assoc 2004;104:1086-94. 14. American Academy Of Pediatrics Committee on School Health Soft Drinks in Schools Pediatrics. 2004;113:1 15. Berkey CS, Rockett RH, Field AE, Gillman WM, Colditz GA. Sugar-added beverages and adolescent weight change. Obesity Res 2004;12:778-88. 16. Contreras FG, Paniagua R, Avila-Díaz M, Cabrera-Muñoz L, Martínez-Muñiz I, Foyo-Niembro E et al. Cola beverage consumption ınduces bone mineralization reduction in ovariectomized rats. Arch Medical Res 2000;31:360 5. 17. Ma D, Jones G. soft drink and milk consumption, physical activity, bone mass, and upper limb fractures in children:a population-based case-control study. Calcif Tissue Int. 2004;75:286 91. 18. Wyshak G, Frisch RE. Carbonated beverages, dietary calcium, the dietary calcium/phosphorus ratio, and bone fractures in girls and boys. J Adolesc Health 1994;15:210-5. 19. Petridou E, Karpathios T, Dessypris N, Simou E, Trichopoulos D. The role of dairy products and non alcoholic beverages in bone fractures among schoolage children. Scand J Soc Med. 1997;25:119-25. 20. DPT. Ulusal gıda ve beslenme stratejisi çalışma grubu raporu İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Yayın No Dpt : 2670. 21. Kapicioglu S, Baki A, Tekelioglu Y, Araz K. The effect of cola consumption on oral mucosa in rats. Dise Esophagus 2000;13:69-71. 22. Kapicioglu S, Reis A, Baki A, Tekelioglu Y. Cola drinks consumption and oesophagitis. Dise Esophagus 1999;12:306-8. 23. Jensdottir T, Arnadottir IB, Thorsdottir I, Bardow A, Gudmundsson K, Theodors A, et al. Relationship between dental erosion, soft drink consumption, and gastroesophageal reflux among Icelanders. Clin Oral Invest 2004;8:91 6. 24. Sánchez GA, De Preliasco F. Salivary ph changes during soft drinks consumption in Children. Intern J Paediatric Dentistry 2003;13:251 7. 25. Johansson A-K, Lingstrom P, Imfeld T, Birkhed D. Influence of drinking method on tooth-surface ph in relation to dental erosion. Eur J Oral Sci 2004;112:484 9. 26. Forshee RA, Story ML. Total beverage consumption and beverage choices among children and adolescents. Intern J Food Sci Nutr 2003;54:297-307. 27. Millen BE, Quatromoni PA, Pencina M, Kimokoti R, Nam BH, Cobain S, et al. Unique dietary patterns and chronic disease risk profiles of adult men: The Framingham Nutrition Studies. J Am Diet Assoc 2005;105:1723-34. 28. DPT, Sekizinci beş yıllık Kalkınma planı; Gıda sanayi özel ihtisas komisyonu raporu, Süt ve süt ürünleri sanayi alt komisyon raporu 2001, DPT: 2636 - öik: 644. 29. Barr S. Associations of social and demographic variables with calcium intake in high school students. J Am Diet Assoc 1994;94:260-6. 30. Horacek T, Betts N. Students cluster into 4 groups according to the factors influencing their dietary intake. J Am Diet Assoc 1998;98:1118-26. 31. Paeratakul S, Ferdinand DP, Champagne CM, Ryan DH, Bray GA. Fast-food consumption among US adults and children: Dietary and nutrient intake profile. J Am Diet Assoc 2003;103:1332-8. 32. Harnack L, French S. Fattening up on fast food. J Am Diet Assoc 2003;103:1296-7. 168