5.Butonlar Butonlar, kumanda devrelerinde, devrenin çalışmasını başlatmak ve durdurmak amacı ile kullanılan elemanlardır. Çalışma şekillerine göre değişik tip ve yapıda imal edilirler. Butonlar çalışma şekillerine göre kalıcı tip ve ani temaslı olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ani temaslı butona basıldığında kontaklar durumunu değiştirir. Serbest bırakıldığında ani temaslı buton kontakları yay kuvveti ile normal konumuna döner. Kalıcı tip butona basıldığında kontaklar durumunu değiştirir. Serbest bırakıldığında kalıcı tip butonun kontakları durumunu değiştirmez ve normal konumuna dönmez. Kalıcı tip butonun kontakları normal konumuna dönebilmesi için butona tekrar basmak gerekir. Bir buton; tahrik ünitesi, tutucu ve kontak blokları olmak üzere başlıca üç kısımdan oluşur. Ray montajlı butonlar tek parçadır. 5.1. Tahrik ünitesi: Butonun kontaklarını harekete geçiren birim tahrik ünitesidir. Butonlar çok değişik şekilde tahrik edilirler. Tahrik tipleri ve sembolleri Tablo 1 de görülmektedir. Tek tahrikli butonlarda kaç kontak bloğu varsa hepsi aynı anda tek üniteden tahrik edilir. Tek tahrik elemanlarının resimleri de Şekil 2 de görülmektedir. Kare Mantar Düz yüksek Düz Şekil 2 Tek tahrikli üniteler Resim 1: Değişik yapıdaki buton resimleri Tahrik türü Elle tahrik, Genel Basarak çalıştırma Çekerek çalıştırma Döndürerek çalıştırma Döndürerek çalıştırma ( Kalıcı tip ) Makara ile çalıştırma, sensör Pedal ile çalıştırma Kol ile Çalıştırma Anahtarla çalıştırma sembölü Tablo 1 Tahrik türleri ve sembolleri Şekil 3 Çok tahrikli üniteler Bazı üretici firmaların iki ya da üç ayrı tahrikli butonları da vardır. Üç tahrikli buton üç ayrı buton yerine kullanılabilir. Şekil 3 de çok tahrikli elemanların resimleri görülmektedir. 1
5.2. Tutucu: Birden çok kontak bloğunun ve sinyal lambası duyunun takılabilmesi için gerekli olan parçadır. Şekil 4 de boş ve kontak takılmış halleri görülmektedir. Orta kısmında sinyal lambası duyu bloğu takılabilir. 5.3. blokları blokları tek ve iki yollu olmak üzere iki şekilde üretilirler. 5.3.1 Tek Yollu butonlar: Bir akım yoluna sahip kontaklardır. İki farklı şekildedirler. 5.3.1.1 Başlatma butonu: Başlatma butonunda Normalde Açık kontak (NA), kullanılır. Tablo 2 deki kontak hareket şemasından görüleceği üzere butonun tahrik ünitesi 2.3 mm den fazla itildiği zaman kontak kapanıyor, butondan temas kalkınca tekrar kontak yay kuvveti ile açılıyor. Tutucu resmi Tututcu + 1 NK kontak Tututcu + 1 NA kontak Tututcu + 1 NK + 1 NA kontak Şekil 4: Tutucu ve kontak blokları simgesi 1 NA veya 1 NO Sembolü IEC ANSI diyagramı Tablo 2: Başlatma butonunun kontak resmi, simgesi ve sembolü Şekil 5 Başlatma butonun tahrik edilmemiş ve tahrik edilmiş resimleri 2
5.3.1.2 Durdurma butonu: Durdurma butonunda Normalde Kapalı kontak (NK) kullanılır. Tablo 3 deki kontak diyagramından görüleceği üzere butonun tahrik ünitesi 1.6 mm den fazla itildiği zaman kontak açılıyor, butondan temas kalkınca tekrar kontak yay kuvveti ile kapanıyor. resmi simgesi 1 NK veya 1 NC Sembolü IEC ANSI diyagramı Tablo 3 Durdurma butonunun kontak resmi, simgesi ve sembolü Şekil 6 Durdurma butonun tahrik edilmemiş ve tahrik edilmiş resimleri 5.3.2 İki yollu butonlar: Bir kontak bloğunda iki akım yolu vardır, pratikte jog butonu olarak anılır. Bir buton tutucusuna iki tek yollu kontak bloğu bağlanarak da gerçekleştirilebilir.1 NA + 1 NK kontak bloğu en yaygın kullanılan kontaktır. diyagramına bakıldığında, normalde 1-2 kontağı kapalı 3-4 kontağı açıktır. Tahrik ünitesi 1.6 mm den fazla itildiğinde 1-2 kontağı açılıyor. 1.6 mm ile 2.3 mm arasında her iki kontak da açıktır, 2.3 mm den çok itildiğinde 3-4 nolu kontak kapanır. Butondan temas kalkınca önce 3-4 kontağı açılır ve sonra 1-2 kontağı kapanır. Bir butona iki yollu iki kontak bloğu takılarak dört akım yolu elde edilebilir. Değişik fonksiyonları gerçekleştirmek için Tablo 2 den dört farklı kontak bloğu değişik şekilde seçilebilir. 3
resmi simgesi Sembolü IEC ANSI hareket şeması 1 NA + 1 NK 1 NA erken kapatan + 1 NK geç açan 2 NA 2 NK Tablo 2 İki yollu butonların kontak resmi, simgesi ve sembolü 5.4 Acil Durdurma (EMERGENCY STOP) Butonları: Hareketli iş makinelerinde, güvenliği tehdit eden herhangi bir durum olduğunda acil durdurma butonuna basılırsa, iş makinesinin enerjisi tamamen kesilir. Olağan dışı durum ortadan kalktıktan sonra buton kafası ok yönünde çevrilerek tekrar kurulmuş olur. İş güvenliği uzmanının yapacağı risk analizine göre acil durdurma butonları acil durdurma röleleri ile beraber kullanılabilir. Acil durdurma butonu 5.5 Seçici anahtar Seçici anahtarları butonlardan ayıran temel farklılık tahrik ünitesidir. Tahrik ünitelerini döndürerek kontakları açılıp kapatılır. Seçici anahtarlar yay geri dönüşlü yani ani 4
temaslı veya kilitli kalıcı tip ve iki pozisyonlu, üç pozisyonlu ve dört pozisyonlu anahtar olabilir. Butonlarda kullanılan kontak blokları seçici anahtarlarda da kullanılır. 5
5.6 Butonlar projede nasıl numaralandırılır: Birinci rakam kontak bloğunun tutucudaki yerleştirildiği yeri, ikinci rakam ise kontak tipini ifade eder. Tutucu Tutucu + kontak Örnek 1: NA (3-4) kontak bloğu tutucunun 1 ile gösterilen sol tarafına yerleştirilirse nasıl numaralandırılır? Cevap 1: Birinci rakam tutucudan 1 alınır. İkinci rakam ise kontak bloğunun numarası alınır (3-4). Önce birinci rakam sonra ikinci rakam yazıldığında 13-14 olarak numaralandırılmış olur. Birinci rakam tutucudan 1 3 2 İkinci rakama kontak bloğundan Tablo 5.5: Buton kontaklarının numaralandırılması 5.7 Sinyal Lambaları Bir kumanda elemanın veya devresinin çalışıp çalışmadığını belirtmek için sinyal lambası kullanılır. Değişik gerilimlerde 6 380 V neon ampul veya LED olarak üretilmektedir.doğrudan devreye bağlananları, seri dirençle veya trafo ile devreye bağlananları vardır. Buton tutucularının ortasına bağlanan duyları olduğu gibi, sadece sinyal lambası olanlarda vardır. 6