KOCAELİ YAPILARINDA BULUNAN RESİMLİ BEZEMELERDEN ÖRNEKLER

KOCAELİ YAPILARINDA BULUNAN RESİMLİ BEZEMELERDEN ÖRNEKLER Esra ÇELİK* İnci KUYULU ERSOY** Kocaeli kentinde duvar ve tavan resimleriyle bezenmiş çeşitli yapılar bulunmaktadır 1. Merkez ilçesi İzmit te bulunan Abdülaziz in Av Köşkü, Redif Dairesi ile Sırrı Paşa Konağı ndaki resimler, hepsi 19. yüzyıla tarihlendirilen ve doğrudan başkent İstanbul daki örneklerle benzerlik gösteren resim örnekleri olarak dikkati çeker 2. Bizim bu yazımızda ele alıp tanıtmaya çalışacağımız resimler ise, İstanbul da bulunan örneklerin karakterinden uzak, daha çok Anadolu daki örneklerle paralellik gösteren eserlerdir. Saatçi Ali Efendi Konağı İzmit merkez ilçesinde bulunan ve kentin en ünlü konaklarından olan Saatçi Ali Efendi Konağı, Veli Ahmet Mahallesi, Alaca Mescit Yokuşunda yer almaktadır (Fotoğraf 1). İşlevi değiştirilerek bir dönem Etnografya Müzesi olarak da kullanılmış olan yapı, bugün Kültür Evi olarak hizmet vermektedir 3. Günümüzde Saatçi Ali Efendi Konağı olarak tanınan yapının İzmit in köklü ailelerinden Gümüşlüoğulları tarafından yaptırıldığı söylenmektedir. Saat tamircisi Ali Efendi nin satın almasıyla el değiştiren konak, bundan sonra yeni sahibinin adıyla anılmaya başlanmıştır 4. Konağın cephelerinde ve iç mekanlarında kalem işi bezemeler bulunmaktadır. Üst kat cephelerinde, iki kat pencere sırasından üstteki vitraylı tepe pencereleri ile alttaki ahşap kepenkli pencerelerin etrafına ana cephedekiler daha yoğun olmak üzere çeşitli kalem işi süslemeler yapılmıştır. Ahşap aksam dışında, sıvanmış cephelerde mavi ve kahverengi boyayla hem pencereler çerçeve içine alınmış hem de pencere araları ile alt kesime çeşitli * Sanat Tarihçisi, e-mail:esracelik637@gmail.com ** Prof. Dr., Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Öğretim Üyesi, e-mail: inci.kuyulu@ege. edu.tr 1 Kent ve tarihi için bkz. Besim Darkot, İzmit, İslam Ansiklopedisi, C.V, İstanbul (1952), s.1251-1256.; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, 1962.; Kocaeli İl Yıllığı, İzmit,1967.; İzmit Analitik Etütleri, Ankara, 1970.; Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, 1971.; İ. Bostan, İzmit, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.XXIII, İstanbul( 2001), s. 536-542.; Engin Ürkmez, İzmit te Türk Eserleri, Kocaeli, 2007.; Şennur Kaya, Tanzimat tan Cumhuriyet e İzmit Kenti, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2008. 2 Bilgi için bkz. Tülay Tanyol, İzmit teki Sivil Mimari Yapıların Duvar ve Tavan Resimleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2001. 3 Kültür Bakanlığı tarafından 1976 yılında kamulaştırılarak 1978 yılında onarımına başlanan yapı, 1987 yılında Etnografya Müzesi olarak hizmete açılmıştır. Bilgi için bkz. H.A. Dilbaz - Emel Ballık, Etnografya Müzesi- Saatçi Ali Efendi Konağı, Kocaeli, 2001, s. 10. 4 Dilbaz - Ballık, Etnografya Müzesi-Saatçi Ali.., s. 10. 1651

Esra ÇELİK çerçeve motifleri yapılmıştır. Süslemeler arasında, doğu cephesinin kuzey tarafında, alt kesimi yan yana ağaç motifleriyle bezenmiş ve diğerlerinden daha süslü olarak yapılmış bir çerçeve fark edilmektedir. Ağaçların üzerinde ise yine boyayla yazılmış Maşallah yazısı ile altındaki 1190 tarihi dikkati çeker 5. 1190/1776-77 tarihi yapıdaki bezemelerin de yapılış tarihi olmalıdır ki, bu durum resimleri Anadolu nun erken tarihli örneklerinden biri yapmaktadır. Yapının iç mekan süslemeleri üst kat odaları ile sofada, duvarların üst kesimine yapılmıştır (Fotoğraf 2). Süslemelerin en yoğun olduğu başodada, kepenkli pencerelerin üst kesiminde duvar yüzeyi kahverengi boyayla düşey dikdörtgen bölümlere ayrılarak birer çerçeve görünümü kazandırılmıştır. Enleri değişen bu çerçevelerin üst kesimine kıvrımlarla oluşturulmuş iç içe kemer motifleri resimlenmiştir. Mavi renkli bu kemer motiflerinden ters ve düz C ler ve son derece stilize çiçek ve yaprak motiflerinden oluşan dıştaki kemerler, tepede ortası kırmızı renkli birer çiçek motifiyle taçlandırılmıştır. Aynı motifler aralarda kalan vitraylı tepe pencerelerinde de devam ettirilmiştir. Çerçevelerin enleri gibi renkleri de değişmektedir. Kahverengi çerçeve ile mavi renkli kemer ya da tam tersi mavi renkli çerçeve ile kahverengi kemerler resimlenmiştir. İç içe kıvrımlı kemer motifleriyle oluşturulmuş bu düzenlemeler, biçim açısından 18. yüzyıl sonlarında yapılmış örneklerle benzerlikler gösterir. Çerçevelerin alt kesimlerine ikinci bir çerçeve yapılarak farklı kompozisyonlarla süslenmiştir. Bir grubun içi arka planda yeşil tepeler ön planda ise ağaçlarla oluşturulmuş her biri farklı manzara resmiyle bezenmiştir. Selvi, çam, çınar gibi değişik türde ağaçlarla oluşturulmuş kompozisyonlarda tekli, ikili, üçlü ağaçlar dikkati çeker. Bazı örneklerde de, arka planda daha küçük siluet halinde ağaçlar fark edilir. Bu ağaçlı manzaralarının üzerinde, çerçevelerin tepe noktasına gelecek şekilde, çiçekli vazo motifleri resimlenmiştir. Yeşil yapraklar arasında betimlenmiş sarı, kırmızı, mavi, beyaz renkli gül, lale, papatya, sümbül gibi çiçekler, vazo içerisinde tek tek ya da demetler halinde verilmiştir. Aynı oda da bulunan bir başka grup resimde ise, alttaki ağaçlı manzaraların bulunduğu çerçeveler boş bırakılarak üstteki çiçekli vazo betimlemelerinin yerine karpuz, elma, üzüm, şeftali gibi meyvelerle oluşturulmuş kompozisyonlar resimlenmiştir (Fotoğraf 3). Odanın güney duvarında da aynı özellikli süslemeler tekrarlanırken meyveli kompozisyonlarda üçer tane armut motifinin betimlenmiş olduğu dikkati çeker. Ortada yer alan daha geniş tutulmuş dikdörtgen çerçevenin içerisine ise iki yandan uçları sarkan yeşil renk üzerine beyaz renk dokulu bir şal motifi yapılmıştır (Fotoğraf 4). Adeta bir karpuz dilimi gibi biçimlendirilmiş bezemenin üzerine yeşil yapraklı, kırmızı renkli sekiz adet elma motifi dizilmiştir. Diğer odalarda da çerçeve motifleri yapılmış olmakla birlikte bunlar son derece sade örneklerdir. Demirciler Konağı Dilovası na bağlı Demirciler Köyü nde bulunan Demirciler Konağı, günümüzde çok harap durumdadır (Fotoğraf 5) 6. Yapının Süleymaniye Müderrisi, Abdullah Şerif Ağa tarafından 1825 yılında inşa ettirildiği, süslemelerinin de Saray Nakkaşbaşısı tarafından yapıldığı ifade edilmektedir 7. Yapının süslemeleri arasında; cephesinde 1321 tarihli, iç mekanda ise 1241 tarihli birer kitabe dikkati çeker. 1241/ 1825-26 tarihi iç mekanda bulunan resimlerin, 1321/1903-04 tarihi de cephelerde bulunan süslemelerin yapıldığı tarih olmalıdır. 5 Çalışmamıza ait kitabeleri okuyan Dr. Refet Yalçın Balata ya teşekkür ederiz. 6 Yıkılma tehlikesi bulunan bu yapı ile örtü sistemi yıkılmış Derince- Beş Divanlı Kocabaşoğlu Rıza Bey Konağı nın içerisine girilememiştir. Her iki yapının fotoğraflarını temin ederek kullanmamıza izin veren Kocaeli Büyükşehir Belediyesi İmar ve Şehircilik Dairesi Başkanlığı Tarihi Mekânlar ve Kent Estetiği Şube Müdürü Sayın Volkan Şenel e teşekkür ederiz. 7 Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli Büyük Şehir Belediyesi, 2011, s. 434. 1652

Demirciler Konağı nın cephelerinde yer alan kalem işi süslemeler, doğuya bakan ana cephesinde yoğunlaşmıştır (Fotoğraf 5). Cephede ikili gruplar halinde yerleştirilen dört pencerenin etrafı stilize akant yapraklarıyla oluşturulmuş bezemelerle dekore edilmiştir. Bu ikili pencerelerin ortasında etrafı kıvrık dallarla çevrilmiş kaligrafik süslemeli bir madalyon görülür. Beyaz zeminli madalyonun içine siyah boyayla aynalı teknikle Maşaallah yazılmış bir kap yerleştirilmiştir. Bu kabın üst kesiminde Allah, altına da 1321 tarihi resimlenmiştir. 1321/1903-04 tarihi, cephedeki süslemelerinin yapıldığı tarih olmalıdır. Pencere aralarında da kartuşlar içerisinde bitkisel süslemelerin yer aldığı görülebilen kalıntılardan anlaşılmaktadır. Cephenin doğusunda, eli böğründeler ile desteklenen çıkmalı bölümde yer alan dikdörtgen formlu dört pencere üstünde de içi boş bir madalyon yer almaktadır Ancak burada, madalyon hem cephenin merkezine değil kuzeye doğru kaydırılmış iki pencerenin üzerine yerleştirilmiş hem de içerisi boş bırakılmıştır. İnci KUYULU ERSOY İç mekan süslemeleri yapının üçüncü katında, sofa duvarları ile başodada toplanmıştır. Süslemelerde natürmortlar, perde motifleri ve bitkisel motiflerle oluşturulmuş çeşitli kompozisyonlar ile bir manzara tasviri işlenmiştir. Sofada yer alan süslemeler duvarların üst kesimi ile kapı üstlerine yapılmıştır. Kapı üstlerinde, ana cephede pencere açıklıklarının üzerinde bulunan süslemelerin benzerleri tekrarlanmıştır. Ancak burada yeşil zemin üzerine beyaz değil, beyaz zemin üzerine kırmızı, mavi, yeşil, siyah gibi renkler kullanılmıştır. Duvarların üst kesiminde ise zikzaklar çizerek birbiri içinden geçen iki bitkisel süsleme şeridi dolanmaktadır. Başodadaki kalem işi bezemeler tavanda, duvarların üst kesimi ile kuzey ve batı duvarlarında bulunmaktadır. Etrafı çeşitli bordürlerle kuşatılmış yoğun süslemeli tavan yüzeyi kare bölümlere ayrılarak her birinin ortasına birer çiçek motifi yapılmıştır (Fotoğraf 6). Koyu zemin üzerine hızlı yapılmış çiçek motiflerinin belirgin olduğu dar bordürden sonra gelen açık renk zeminli geniş bordürde ortadaki çiçekli vazo motiflerinden iki yana doğru uzanan kıvrık dallarla oluşturulmuş kompozisyonlar dikkati çeker. Duvarların üst kesiminde ise, kırmızı çiçekli ve yeşil kıvrık dallardan oluşan bir süsleme kuşağı dolanır. Duvar resimlerinin sık uygulanan konularından biri de kent manzaralarıdır. Özellikle, Başkent İstanbul un ya da başka kentlerin panoramik görünümleri hayali ya da gerçek olarak duvarlara aktarılmıştır. Başodanın en göz alıcı bezemesi de batı duvarına yapılmış niş içindeki görkemli bir kıyı kenti tasviridir (Fotoğraf 7). Etrafı yoğun süslemeli yarım daire kemerli nişin köşeliklerinde bol drapeli ve uçları çiçekli kıvrık dallarla sonlanan perde motiflerinin üzerine birer çiçek kompozisyonu yerleştirilmiştir. Nişin alt kesiminde ise ortaya ve iki köşeye çiçekli vazo resimleri yapılmıştır. Çiçekli vazolar arasında kalan yüzeyler ise helezonlarla sonlanan kıvrık dallar, girlandlar ve çeşitli çiçek kompozisyonlarıyla bezenmiştir. Nişin iki yanında simetrik olarak tasarlanmış üst üste üçer küçük niş içerisine ise birer ibrik motifi resimlenmiştir. Nişin üst kesiminde, sarkan püskülleri ve karşılıklı iki taraftan tutturulmuş boğumlarıyla resimlenmiş bir perde motifi, hem pencereden dışarıya bakılıyormuş izlenimi vermiş hem de resme derinlik ve hareketlilik kazandırmıştır. Niş içindeki iki tarafından birer ağaçla sınırlandırılmış manzara kompozisyonunda kahverengi ve yeşilin tonları hâkimdir. Bulutlu bir gökyüzü altında verilmiş manzara, ön plandaki kıyıdan karşı kıyıya bakılarak yapılmıştır. Durgun denizde çeşitli gemiler, karşı kıyıda da, yan yana ağaçlı üç tepe resimlenmiştir. Tepeler üzerinde kıvrılarak uzanan yollar, eteklerinde ise beyaz binalar seçilebilmektedir. Ön planda tüm yapılarla boy ölçüşecek büyüklükte yapılmış bir çiçek düzenlemesi, hemen onun önünde de bayrağı dalgalanan bir kule dikkati çeker. Tahrip olmuş resimde bazı kesimler tam anlaşılamasa da, kulenin solunda çok katlı binaların istiflenmiş olduğu görülebilmektedir. Resmin sağ tarafında da birkaç yapı fark edilmektedir. 1653

Esra ÇELİK Manzaranın tam olarak nereye ait olduğu anlaşılamamaktadır. İlk bakışta, İzmit Körfezi olabilirmiş gibi gelse de, bunu tam olarak belirleyecek bir unsur dikkati çekmemektedir. Ancak, ön planda bulunan burç motifi yerleşimde bir kalenin varlığını akla getirmektedir. Resmi boydan boya kat eden denizin her iki kıyısının birbirine yakın olması, bu resmin bir boğaz manzarası olabileceğini düşündürmektedir. Gemilerin denizde, çift yönlü yol alıyor olması da bu düşünceyi destekler niteliktedir. Bu açıdan bakıldığında, akla en yakın olasılığın, Marmara Denizi nin Karadeniz ya da Ege Denizi ne açıldığı iki çıkışı, İstanbul Boğazı ya da Çanakkale Boğazı nın betimlendiğini söylemek mümkün gözükmektedir. Ancak, resimde ne İstanbul Boğazı nı ne de Çanakkale Boğazı nı belirleyici öğeler bulunmadığı için kesin bir şey tahmin etmek zordur. Sonuçta, hangisi olursa olsun hayali bir boğaz görünümünden söz edilebilir. Nişin hemen yanında yer alan yüklüğün ahşap kapı kanatları dörder dikdörtgen bölüme ayrılmış ve her biri dallar arasına yerleştirilmiş doğal görünümlü ve yukarıda anlatılan resimlerden daha farklı üsluba sahip çiçek motifleriyle bezenmiştir. Demirciler Konağı nda, erken tarihlerde de görülmekle birlikte, 19. yüzyıl başlarından itibaren kullanımı yaygınlaşan perde motiflerinin ilginç örneklerine rastlanmaktadır. Yukarıda tanıttığımız gibi bir boğaz manzarasının resimlendiği nişe adeta bir çerçeve oluşturarak kompozisyonu tamamlayan perde motifinin niş köşeliklerinde ise tek başına ana süsleme öğesine dönüştüğü görülür. Başodada bulunan diğer bir kompozisyonda da, yine başlı başına bir konu olarak ele alınmıştır. Yan yana iki pencere motifi ve bu pencerelere yandan toplanarak asılmış izlenimi veren birer perdeyle resme derinlik, kıvrımları ve püskülleriyle de hareketlilik kazandırılmıştır (Fotoğraf-8).Bu kompozisyonların alt kesimine ise kıvrık dallar üzerine oturtulmuş çiçekli vazo motifleri yerleştirilmiştir. Derince, Beş Divanlı Rıza Bey Konağı Beş Divanlı Rıza Bey Konağı, Derince ilçesine bağlı Tahtalı Köyü, Davulcular Mahallesi nde yer almaktadır (Fotoğraf 9). Yapının giriş cephesinde bulunan kitabesinden 1310/1892-93 yılında, konağın sahibinin Kocabaşoğlu Yusuf Ağa olduğu anlaşılmaktadır. Kitabenin transkripsiyonu şu şekildedir: Sene 1310 Hane Sahibi Beş Divan eşrif (?) haneleri (?)Kocabaşoğlu Yusuf Ağa Yapı günümüzde, Kocabaşoğlu Yusuf Ağa nın oğlu Kocabaşoğlu Rıza Bey in adıyla anılmaktadır 8. Rıza Bey in Kuva-yi Milliye Hareketinde yer aldığı ve Tahtalı Köyü nde çetelere karşı büyük mücadeleler verdiği söylenmektedir. Çeşitli süslemelere sahip konağın dışında görülen tek süsleme birinci katta balkon cephesinde, balkon kapısın iki yanındaki duvarlara yapılmıştır (Fotoğraf 9). Bu kompozisyonların hem büyük boyutlu insan ve hayvan figürleriyle oluşturulmuş olması, hem de herkesin görebileceği şekilde ana cepheye yapılmış olması dikkati çeker. 19. yüzyılın sonlarından da olsa, bir Müslüman evinde figürlerin böylesine içselleştirilip ana cephede büyük boyutlu yapılması önemlidir. Balkonun batı kısmında açık kahverengi ve mavi renkteki zemin çizgisi üzerinde iki adet leylek figürü ve bu figürlerin alt kısmında çok tahrip olmuş bir at motifi bulunmaktadır (Fotoğraf 10). Leylek figürlerinden biri ağzında dal parçası ile hareket halinde iken diğer leylek ayakta, sabit şekilde ve diğerinden daha büyük olarak tasvir edilmiştir. Her ikisinin gagalarından birer solucan sarkmaktadır. Beyaz ve sarı renkle işlenmiş leyleklerin kanatları siyah renkle verilmiştir. Bu kompozisyonun alt kesiminde bulunan at figürü hardal renkle yapılmıştır. Ancak figürün ağız ve kuyruk kısmının bir attan çok aslan figürünü anımsatması dikkat çekmektedir. Balkonun doğusunda ise tek 8 Volkan Şenel, Tarihi Yönüyle Derince, Derince Belediyesi Kültür Yayınları:1, Kocaeli, 2012, s. 345. 1654

leylekli bir kompozisyon işlenmiştir (Fotoğraf 11). Bu kompozisyonda mavi renkli zeminin gerisine açık kahverengi renkte yapılmış bitki kümeleri yerleştirilmiştir. Buradaki leylek iyice deforme edilerek, mavi renkle verilmiş su birikintisinden su içerken tasvir edilmiştir. Kompozisyonun üst kesiminde ise üstte uçarken dal taşıyan güvercin motifi görülmektedir. Alt kısımda, doğu kesimdeki at motifiyle aynı hizada verilmiş deve motifli bir kompozisyon işlenmiştir. Deve motifi hardal renkli bir zemin üzerinde tasvir edilmiştir. Devenin ön bacakları çapraz, arka bacakları ise normal duruş pozisyonuna aykırı iki yana açılmış şekilde resimlenmiştir. Deve üzerinde Doğulu tipte verilmiş ve kervancıbaşı olabilecek bir figür, elinde silahı ve mavi renkli uçuşan peleriniyle hareket halindedir. Orta kesimde yer alan leylek figürü ile alt kısımda yer alan develi kompozisyon arasında aşağıya doğru süzülen bir martı figürü dikkati çeker. İnci KUYULU ERSOY Yapının iç mekan süslemeleri iki odada bulunmaktadır ver her iki odada da beyaz zemin üzerine yapılmışlardır. Bunlardan en ilginci ünlü bir yapıyı resimleyen tek yapı betimlemesidir. Bilinen duvar resimleri arasında pek de ele alınmayan Ayasofya tasviri, veriliş biçimiyle usta bir sanatçının elinden çıkmış olduğunu gösterir (Fotoğraf 12). Odada iki duvarın kesiştiği köşede, köşe çizgisinin sağını ve solunu kaplayacak şekilde resimlenmiş Ayasofya, iki ana payanda arasındaki büyük kemere bakılarak yapılmıştır. Yapının doğru aktarımla duvara yansıtılan görünümü, bir fotoğraf ya da gravürden yararlanılarak üretilmiş olduğunu kanıtlamaktadır. İki yandan ağaçlarla sınırlandırılmış ve ayrıntılarıyla işlenmiş yapının kubbesi iki duvarın kesiştiği noktada ortalanarak perspektif sağlanmıştır. Yapının beden duvarları ve minareleri açık kahverengi tonlarında, örtü sistemi ise mavi rengin tonlarında boyanmıştır. Tek şerefeli minarelerin gövdelerinden dört adet oldukları anlaşılsa da, iki tanesi fazlaca tahrip olmuştur. İlk bakışta Ayasofya olduğu anlaşılan betimlemenin hemen altında Ayasofya Cami-i Şerifi yazısı okunabilmektedir. Esas önemlisi resmin konumudur. Gerçekten de, Ayasofya nın betimlemesi pek rastlanmayan bir şekilde, iki duvarını kesiştiği köşe ortalanarak yapılmıştır. Böyle bir konuma, son derece başarılı perspektif uygulamasıyla yapılmış resim sanatçısının becerisini göstermesi açısından da önemlidir. Cephede bulunan figürlü resimlerden farklı bir üsluba sahip olması nedeniyle de, bir başka sanatçının elinden çıkmış olabileceğini düşündürmektedir. Aynı odada, sonradan kapatılmış iki pencere arasında kalan duvarda düşey dikdörtgen bir çerçeve içerisinde bir Osmanlı arması ile Sultan II. Abdülhamit in tuğrasından oluşan kompozisyon resimlenmiştir (Fotoğraf 13). Konağın sahibinin gücünü ve önemli bir şahsiyet olduğunun gösteren bu resimler, yapıldığı dönemi de belgeler niteliktedir. Çerçevenin üst kısmında Sene 1310 yazılmıştır. Yapının kitabesindeki tarihle aynı olan bu tarih (1310/1892-93), resimlerin yapıldığı tarihi de gösteriyor olmalıdır. Bunun hemen altında yer alan iki satırlık yazı ise büyük ölçüde hasar görmüş olduğu için okunamamaktadır. Yazının altında kalan kesim de beyaz renkte sıva ile kapatılmış durumdadır. Kompozisyonun ana konusunu oluşturan Osmanlı Arması ile Sultan II. Abdülhamit in tuğrası, çerçevenin merkezinde yer almaktadır 9. Üstte, Sultan II. Abdülhamit in tuğrası güneş ışınlarıyla çevrilmiş yuvarlak bir madalyon içerisinde verilmiştir. Hilafet ve Osmanlı sancağının ortasında yer alan kalkan bir serpuşla taçlandırılmıştır. Kırmızı renkli Osmanlı sancağı tarafında mızrak, çift taraflı teber, el siperli tören kılıcı, top; yeşil renkli Hilafet sancağı tarafında ise mızrak, süngülü tüfek, tek taraflı teber, toplu tabanca, terazi, bereket boynuzu ve çapa yer alır. Bayrakları birleştiren kalkanın tam orta noktasında ise iki yay arasında borazan sembolü dikkati çeker. Armanın alt kısmında ise kıvrım dal şeklinde verilmiş palmetlere asılmış nişanlar yer almaktadır. II. Abdülhamit döneminde karakteristik özelliklerini kazanmaya başlayan armanın burada kılıç, top gülleleri, Kuran-ı Kerim, asa, şeşper gibi eksik 9 Osmanlı Arması ve tuğralar konusunda bkz. Haluk Özözlü, Osmanlı Arması, İstanbul, 1997. ; Suha Umur, Osmanlı Padişah Tuğraları, İstanbul, 2011. 1655

Esra ÇELİK sembollerle resimlendiği görülür. Çerçevenin alt kesiminde iki yanda rumi ile sonlandırılmış bitkisel motif arasında ters olarak verilmiş ay ve hilal motifleri seçilebilmektedir. Yine iki pencere arasında kalan bir başka duvarda da, düşey dikdörtgen çerçeve içinde arasından aşağıya doğru sarı zincirli kandil motifi sarkan perdeli bir kompozisyon yapılmıştır (Fotoğraf 14). İki yandan toplanmış püsküllü perdenin uçları aşağıya doğru uzanmış, kandilin altına da altlığıyla birlikte bir ibrik yerleştirilmiştir. Alt kesimde karşılıklı yerleştirilmiş şamdanlı mumların yanıyor olması ise dikkat çekicidir. Aynı kompozisyonda birlikte verilen kandil ve bir çift yanan mum motifi, belki de eskiyle yeninin, gelenekselle modernin birlikte temsilinin ifadesi olarak resimlenmiştir. Odanın sofaya açılan kapısının iki tarafında bitkisel motiflerle oluşturulan birer kompozisyon yer alır. Bu kompozisyonlardan birinde çok tahrip olmuş sadece kalan izlerden mavi, yeşil, sarı renkli çiçeklerin oluşturduğu çelenk motifi içinde kime ait olduğu anlaşılamayan bir tuğra motifi daha yer almaktadır. Diğer kompozisyonda ise, mavi renkli yatay ve dikey S kıvrımlarının oluşturduğu çerçevenin dört köşesinde çiçek motifleri bulunmaktadır. Kırmızı, mavi ve yeşil renklerinde bahar çiçekleri çerçeve içerisinde simetrik olarak verilmiştir. Süsleme bulunan diğer odada rulo fırça ile yapılmış ve kısmen tahrip olmuş bir grup bezeme daha bulunmaktadır. Duvarlara gelişigüzel özensiz uygulanmış bu bezemelerin daha sonraki bir dönemde yapılmış olduklarını düşünmekteyiz. Trakya yı İstanbul üzerinden Anadolu ya bağlayan güzergâh üzerinde bulunan Kocaeli nin başta merkez ilçesi İzmit olmak üzere diğer ilçelerinde de duvar ve tavan resimleriyle bezenmiş yapılara rastlanmaktadır 10. Hatta Başkente olan yakınlığı nedeniyle, İstanbul dan birçok sanatçının bölgeye gelerek, buradaki konutları süslemek için çalıştıkları söylenmektedir 11. Ancak, ele aldığımız yapıların bezemelerini yapan sanatçılar hakkında şimdilik herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. Anadolu duvar resimlerinin 12 özgün örneklerinden bir grubunu oluşturan burada tanıttığımız resimli bezemelerin hepsi tarihlidir ve bu tarihler süslemeler arasına boyayla yazılmıştır. Buna göre resimler esas alındığında, kronolojik sıralama, 1190/1776-77 tarihli Saatçi Ali Efendi Konağı, 1241/1825-26 tarihli Demirciler Konağı ve 1310/1892-93 tarihli Beş Divanlı Kocabaşoğlu Rıza Bey Konağı şeklinde yapılabilir. Beş Divanlı Kocabaşoğlu Rıza Bey Konağı nda boyayla yazılmış tarihin aynısının, yine aynı yapıda bir taş üzerinde pek de özensiz şekilde kazılarak tekrarlandığı görülür. Tarih koyma alışkanlığının pek yaygın olmadığı duvar resimlerinde, hem tarih yazılması hem de bu tarihin Saatçi Ali Efendi Konağı nda 1190/1776-77 yılını göstermesi gerçekten önemlidir. Şimdilik bilinen en erken tarihli duvar resimlerinin İstanbul da 1750 tarihine işaret ettiği ve bunların bir azınlık yapısı olan Kavafyan Konağı nda yer aldığı bilinmektedir 13. Bundan sonraki en erken tarihli örnekler olduğu belirtilen resimler ise, Bursa da 1182/1768-69 yılına tarihlenen Abdal Mahallesi ndeki evde bulunmaktadır 14. Bursa nın İstanbul a yakın olması nedeniyle, bu resimler bir istisna kabul edilmiştir. Kronolojik olarak bu resimleri, I. Abdülhamit Dönemi ne (1774-1789) ait İstanbul örnekleri izler ve bilinen erken tarihli örnekler, Topkapı Sarayı, Harem, Gözdeler Dairesi, üst kat, büyük 10 Bilgi için bkz. Aksoy, Kocaeli Kültür, Kocaeli, 2001. 11 Avni Öztüre, Nicomedia, Kocaeli, 1969, s. 194. 12 Anadolu duvar resimleri konusunda bkz. Rüçhan Arık, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara, 1976.; Günsel Renda, Batılılaşma Dönemi Türk Resim Sanatı, Ankara, 1977.; İnci Kuyulu, Anatolian Wall PaintingsandCulturalTraditions, EJOS (Electronic Journal of OrientalStudies), Utrecht, (2000), p. 1-27. 13 Nurhan Atasoy, I. Mahmut Devrinden Kalma Bir İstanbul Evi, Türkiyemiz, Sayı: 14, İstanbul (1974), s. 10-16; Ayrıca bkz. Renda, Batılılaşma Dönemi Türk, s. 110. 14 Renda, Batılılaşma Dönemi Türk...,s. 124, 136. 1656

odada bulunan resimlerdir. Bu odadaki resimlerden birinde yer alan çeşmenin 1193/1779 tarihi resimlerin de tarihlendirilmesini sağlar 15. Resimlerin Anadolu ya yayılmasının ise 1780 lerden sonra olduğu kabul edilir 16. Saatçi Ali Efendi Konağı nın bezemeleri arasında bulunan 1190/1776-77 yılı, Topkapı Sarayı örneklerinden daha erken bir tarihe işaret etmektedir. Bu durumda, İzmit, Saatçi Ali Efendi Konağı nın resimleri, bilinen erken tarihli üçüncü örnek olarak ayrıcalıklı bir öneme sahiptir 17. Yapının başodasında tepe pencereleri ile aralarındaki dikdörtgen alanları kuşatan ve kıvrımlardan oluşan çerçeveler 18. yüzyıl sonlarında görülen örneklerle benzerlik göstermekle birlikte yapılan onarımlarla çok elden geçtikleri bugünkü görünümlerinden anlaşılmaktadır. Bu durum, alt kesimde bulunan ağaçlı kompozisyonlarla vazoda çiçek ve meyve betimlemeleri için de geçerlidir. İnci KUYULU ERSOY Ele alınan yapıların hem cepheleri, hem de iç mekanları kalem işi bezemelere sahiptir. Bezemeler işlenen konular açısından çeşitlilik göstermektedir. Neresi olduğu tam anlaşılamasa da bir boğaz manzarası, ikili üçlü ağaçlarla oluşturulmuş doğa görünümleri, Ayasofya betimlemesi, çiçek ve meyveli kompozisyonlar, tek başına ya da kompozisyonları gösterişli kılan öğeler olarak perde motifleri, kompozisyonlar arasında rastlanan kandil, ibrik, mum gibi önemli unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca tek başına bir konu olarak ele alınmış Osmanlı arması-tuğra ile insan ve hayvan figürlü kompozisyonlar da dikkati çekmektedir. Yazımızın başında belirttiğimiz gibi, aynı yerleşim bölgesinde hem Başkent İstanbul, hem de Anadolu örnekleriyle paralellik gösteren farklı iki üslubun ya da tarzın uygulandığı duvar resimlerinin bulunması, hem Başkent sanatçısının hem taşra sanatçısının zaman zaman burada iş aldığının kanıtıdır. Trakya yı İstanbul üzerinden Anadolu ya bağlayan yol güzergâhı üzerinde yer alan yerleşimin gerek Anadolulu gerekse Başkentli sanatçılar için bir uğrak yeri olduğu anlaşılmaktadır. KAYNAKÇA Aksoy, Taner, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2001. Anonim, Kocaeli İl Yıllığı, İzmit,1967. Arık, Rüçhan, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara, 1978. ATASOY, Nurhan, I. Mahmut Devrinden Kalma Bir İstanbul Evi, Türkiyemiz, Sayı: 14, Ak Yayınları, İstanbul, 1974, s. 10-16. Bostan, İ. İzmit Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.XXIII, İstanbul, 2001, s.536-542. Darkot, Besim, İzmit, İslam Ansiklopedisi, C. V. İstanbul, 1952.s.1251-1256. Fıratlı, Nezih, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, 1962. Fıratlı, Nezih, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, 1971. İller Bankası, İzmit Analitik Etütleri, Ankara, 1970. Kaya, Şennur, Tanzimat tan Cumhuriyet e İzmit Kenti, Kocaeli, 2009. Kocaeli İl Turizm Müdürlüğü, Kocaeli İl Turizm Rehberi, İzmit, 2009. Kuyulu, İnci, Anatolian Wall PaintingsandCulturalTraditions, EJOS(Electronic Journal of OrientalStudies), Utrecht, 2000,p.1-27. Özözlü, Haluk, Osmanlı Arması, Dönence Yayınları, İstanbul, 1997. Öztüre, Avni, Nicomedia, İzmit, 1970. Renda, Günsel, Batılılaşma Dönemi Türk Resim Sanatı, Hacettepe Yayınları, Ankara, 1977. Şenel, Volkan, Tarihi Yönüyle Derince, Derince Belediyesi Kültür Yayınları:1, Kocaeli, 2012. Umur, Suha, Osmanlı Padişah Tuğraları, İstanbul, 2011. Ürkmez, Engin, İzmit te Türk Eserleri, Kocaeli, 2007. 15 Renda, Batılılaşma Dönemi Türk, s. 80. 16 Renda, Batılılaşma Dönemi Türk, s. 136. 17 Anadolu örnekleri hakkında geniş bilgi için bkz. Arık, Batılılaşma Dönemi Anadolu..., Ankara, 1976. 1657

Esra ÇELİK FOTOĞRAFLAR Fotoğraf 1- İzmit -Saatçi Ali Efendi Konağı, kuzeydoğudan dış cephe görünümü. Fotoğraf 2-İzmit -Saatçi Ali Efendi Konağı, başodasından bir görünüm. 1658

İnci KUYULU ERSOY Fotoğraf 3- İzmit -Saatçi Ali Efendi Konağı, başoda süslemelerinden ayrıntı. Fotoğraf 4- İzmit- Saatçi Ali Efendi Konağı, başoda süslemelerinden ayrıntı. 1659

Esra ÇELİK Fotoğraf5- Dilovası-Demirciler Köyü, Demirciler Konağı, kitabenin bulunduğu cepheden görünüm. Fotoğraf 6-Dilovası-Demirciler Köyü, Demirciler Konağı, Başodanın tavanı. 1660

İnci KUYULU ERSOY Fotoğraf 7-Dilovası-Demirciler Köyü, Demirciler Konağı, Kıyı kenti tasviri. Fotoğraf 8-Dilovası-Demirciler Köyü, Demirciler Konağı,perdeli süslemeler. 1661

Esra ÇELİK Fotoğraf9- Derince-Tahtalı Köyü, Beş Divanlı Rıza Bey Konağı, giriş cephesi. Fotoğraf 10- Derince-Tahtalı Köyü, Beş Divanlı Rıza Bey Konağı,figürlü süsleme. 1662

İnci KUYULU ERSOY Fotoğraf11- Derince-Tahtalı Köyü, Beş Divanlı Rıza Bey Konağı,figürlü süsleme. Fotoğraf 12- Derince-Tahtalı Köyü, Beş Divanlı Rıza Bey Konağı, Ayasofya Tasviri. 1663

Esra ÇELİK Fotoğraf 13- Derince-Tahtalı Köyü, Beş Divanlı Rıza Bey Konağı,Osmanlı Armalı süsleme. 1664

İnci KUYULU ERSOY Fotoğraf 14- Derince-Tahtalı Köyü, Beş Divanlı Rıza Bey Konağı,perdeli süsleme. 1665