' ı 1 DIŞ BORC SORUNU -Az Gelişmiş Ülkele;r' ve Türkiye Yönünden Bir Değerlendirme- Cem ALPAR ( *) I. AZ GELiŞMiŞ ÜLKELERiN DIŞ BORÇLARI Dış borç olarak az gelişmiş ülkelere transfer edilen sermaye ikinci dünya savaşına kadar çok sınırlı ölçüde ikalmıştır. Örneğin İngiltere ve Fransanın zaman zaman yönetimleri altındaki koloni~ lere yardım ettikleri bilinmekteydi. İki dünya savaşı arasındaki as~ keri yardımlar bir kenara bırakılırs.a, Birleşmiş Milletler kararla rından esinlenerek yapılan ilk büyük yardım 1948 yılında «Marshall Yardımı» adı altında ABD tarafından b.aşlatılmıştır. 1944 yılında Uluslararası parasal sorunlan çözmek için bir araya gelen ülkeler, ekonomiık güçlük içinde bulunan ülkelere krc. di sağlayacak bir kurumun yaratılmasına karar verirken-dünya Bankası~, geniş ölçekli yardım fikri de 1945 yılında Birleşmiş Mil letlerin yaptığı ilk genel kurul toplantısında gündeme geliyordu. Birleşmiş Milletlerde kabul edilen görüşe göre; «gerçek bir barışın sağlanması ancak üye ülkelerin gelişmişlik bakımından aralarında önemli farklar olınaması ile olabilirdi. Üye üleklerin bazılarının ekonomik bakımdan güçlü, diğer bir kısmının zayıf olması, zayıf ülkelerin dış müdahalelere uğrarnalanna neden olabilir, bu da bü~, yük güçlüklerle sağlanan dünya barışını yeniden tehlikeye sokabi lirdi» Bu nedenle genel kurulda ekonomik yardım konusunda Birleşmiş Milletler bünyesinde oluşan ekonomik ve sosyal komitenin (*) Doç. Dr., A.İ.T.İ.A. Ekonomi Fakültesi 151
mali ve teknik alanlarda ekonomik bakımdan güçsüz ülkelere yapı lacak yardımın özelliklerini belirlemesi ve bu konuda ortaya çıkacak sorunlara çözüm b ulabilmesi için yetki verildi (1). 1948 yılında A.B.D.'nin başlattığı ekonomik yardım daha ziyade ikinci dünya savaşından harap bir halde çıkmış olan Avrupanın imarını amaçlamaktaydı. Ancak Sovyetlerin Avrupadaki yayılma siyaseti karşısında, yardım.daha sonra Yw1anistan ve Türkiyeye de kaydınldı (2). 1950 li yıllardan sonra dış yardımların ve dolayısıyl~ az geliş-. n1iş ülkelerin dış borçlarının artması, siyasal bağımsızlığa sahip oln1akla birlikte ekonomik bağımsızlığa henüz kavuşmamış az gelişmiş ülkelerde yeni bir tartışmarun başlatılmasına neden olmuştur. Buna göre; dış yardım emperyalizmin yeni bir şeklidir ve az geliş miş ülkelerin l<alkınmalarına yardımcı olmaktan ziyade, bu ülkeleri bir yandan dış kaynaklara bağımlı kılarken, diğer yandan da ülkedeki gelir dağılımının daha da bozulmasına neden olmaktadır (3). Diğer yandan bazı iktisatçılar da dış kaynakların, ister dış yardım ister yabancı sermaye şeklinde gelsin bu ülkelerde sermaye birikimini arttıracağını öne sürüyorlardı (4). Dış yardım ve az gelişmiş ülk~lerin dış borçları arttıkça, yardıının ekonomik ve siyasal amaçları da çeşitlenıneye başlaçlı. Bir yazara göre, n Yardım. Teşkilatı (A.I.D)'nin temel amaçla, rından biri, az gelişmiş ülkelerde yatırım yapan n şirketlerine gerekli finansman kaynaklarını sağlamaktı (S). Gerçekten 1) Bknz : Üner Kırdar, The Structure of United Nations Economic Ald to Under developed Countries, Martinus Nijhoff 1966, ss. 1-17 2) I.M.D. LITTLE, International Aid, George Allen and Unwın Ltd, 1965, s. 24 3) Bknz : Teresa Hayter, Ald as Imperialism, Pelican Books,. 1974. K. Griffin, Foreign Capital, Domestic Saving and Economıc Development, Oxford University Bulletin of the Institute of Economics and Statistics 1970 Vol : 32 No. : 2 4) Bknz : G. Papenek, The Effect of Aid and Other Resource Transfer on Saving and Growth in Less Developed Countries, Economic Journal 1972 Vol : 82 No : 327 5) Mira Wilkins, The Maturing of Multinational Enterprise, American Business Abroad from 1914 to 1970, Harwerd, University Press 1974 s. 332 ' ' ' t ' ' '... ı 152
.. "'\ 1 '1. A.B;D, Kongresinde yapılan bir konuşmada da bu fikir açıkca or taya konmuştu (6). Diğer yandan ekonomik kalkınma ile ilgili yazınlarda gelişti rilen «açık kuram»ında, az gelişmiş ülkelerin ekonomik kalkınma larını sağlayabilmeleri için dış kaynaklara olan ihtiyaçlan özellikle vurgulandı. Buna göre, dış yardım, az gelişmiş ülkelerde sermaye ve döviz açıklarını giderebilirdi (7). Ancak az gelişmiş ülkelt!re yapılan dış yardımların ve az ge lişmiş ülkelerin borçlaıynın artmasına rağmen, bir çok az gelişmiş ülkede ekonomvk kalkınmanın istenen düzeyde sağlanamaması ve sanayileşmiş ülkeler ile. az gelişmişier arasındaki. gelişmişlik far kının giderek açılması" bir çok iktisatçıyı bazen hükümetleri-dış kaynaklara dayalı bir kalkınma modelinin geçerliliği üzerinde de düşündürmeye başadı (8). 1950--1960 yılları arasında hükümetten hükümete verilen " dış yardımlar ulijslararası sermaye transferi içinde önpvmli bir paya sahip iken, 60'lı yıllardan itibaren toplam sermaye transferleri içinde özel sermaye transferlerinin giderek arttığı izlendi. Bu yıllarda izlenen diğer bir gelişme uluslararası kuruluşlar ve konsorsiyum-ülke grupları- aracılığı ile sağlanan dış kredileri_n artmasıydı. Hatırlatalım ki bu gelişmeler ile birlikte «dış yardım» yerine «dış borçlanma» terimi daha sık kullanılmaya başlanmıştır. Çünkü az gelişmiş ülkelere yapılan sermaye transferleri gittikçe ticari bir görünüm kazanırken, verilen borcun,.öngörülen koşullar nedeniyle, yardım niteliği azalmıştır. Özel kaynaklardan sağlanan borçların artmasının bir nedeni de üretimin uluslararasılaşması ve uluslararası şirket yatırımlarının artması ile açıklanabilir. Uluslararası yatırımlar ve bağlı firmalar arası ticaret 'arttıkça bu ticareti gerçekleştirici ihracat kredileri 1 6) Bir Senatöre göre; «Az gelişmiş ülkelere verilen dış yardımların temel amacı bu ülkelere daha fazla n yatırımlarının gelmesini " teşvik etmektir.~ Congressional Record, 18 Şubat 1972, s. 32 «Az Gelişmiş Ülkelerde Yabancı Yatırımların Güvenliği ve Dış Yardım Konusunda Yapılan Konuşma».. 7) Bknz : Kim Hee Sung, Foreign Capital for Economic Development, Korean Case Study, Preager 1970.. 8) Bknz : J. Bhagwati, Econonıics and World Order From 1970 to 1990's, The Key Issues, Mac Millan 1972 153
miktarında da önemli artışlar olmuştur. Örneğin 1970 yılında 2.6 milyar dolar olan ihracat kredileri tutarı 19,78 yılında 13.1 milyar dolara ulaşmıştır (9). 1973 yılından sonra meydana gelen siyasal ve ekonomik gelişmeler az gelişmiş ülkelerin özellikle ıscrmaye piyasalarında borçlanabilecekleri yeni bir kaynağın yaratılmasına neden olmuştur. Bu kaynak petrol gelirlerindeki büyük artış nedeniyle petrol ihracatcısı OPEC ülkelerinin cari işlemler hesabında beliren fazlalıktır. 1980 yılında bu fazlalığın 124 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir (10). 1979 yılında OPEC fonlarından «Eurocurrency» piyasa!arına. aktarılan miktar ise 36 milyar dolardır (ll). TABLO: 1 AZ GELİŞMİŞ ÜLKELERE V ERiLEN DIŞ BORÇLAR ( 8 ) -Kaynaklarıııa Göre (Milyar Dolar) Dış Borç Çeşidi 1970 1974 1978 İkili Hükümet 5.66 8.26 13.12 Uluslararası Kuruluşlar 1.79 4.65 9.32 OPEC (b). 0.55 3.94 3.54 Uluslararası Banka Sistemi CC) 3.00 10.00 22.20 Uluslararası Sermaye Piyasası (d) 0.30 0.40 3.30 İhracat Kredileri (c) 2.69 3.19 13.19 Planlı Ekonomiler 0.20 0.30 1.46 Toplam 14.97 32.54 66.95 Kaynak : OECD, Development Co-operation, 1979 Reviev s. 199 (a) Yalnızca belirtilen yılda verilen borcu kapsamaktadır. (b) OPEC'in uluslararası kuruluşlara verdiği veya doğrudan OPEC ülkelerinin yaptıkları ikili yardımlar, (c) Az gelişmiş ülkelerin özel banka sisteminden yaptıkları borçlanmalardır. Kaynağını Euro-currency oluşturmaktadır. (d) Tahvil satışı suretiyle uluslararası sermaye piyasalanndan sağlanan borçlar. Özellikle bu piyasalarda itibari olan yüksek gelir gurubuna giren az gelişmiş ülkeler bu yola başvurmaktadır. (e) Özel ve resmi tüm ihracat kredilerini kapsamaktadır. 9) Bknz : OECD, Development Co-operation, 1975-1979 Review. 10) I.M.F., World Economic Outlook - International Adjustment Process ID/80 /3 31 Mart 1980 s. 44 ll) Adı Geçen Rapor, s. 44 154
TABLO: 2 AZ GELİŞMİŞ ÜLKELERiN TOPLAM BİRİKMlŞ DOŞ BORÇLAR! (a) (Milyar Dolar) ı ı ' ' 1969 1974 1977 Resmi Kaynaklı 31.7 66.6 103.9 Özel Kaynaıklı 25.4 80.2 154.5 Toplam 57.1 146.8 258.4 (a) Resmi ve Özel tüm borçları kapsamaktadır. Kaynak : Capital Flows and Developing Country Dept, World Bank Staff Working Paper No : 352, Ağustos 1979 s. 4 TABLO: 3 PETROL ÜRETİCISi OLMAYAN AZ GELİŞMİŞ ÜLKELERiN BİRİKMİŞ UZUN DÖNEMLi DIŞ BORÇLARI 1973 1976 1980 Resmi Kaynaklı Borçlar 49.1 80.9 146.6 Özel Kaynaklı Borçlar 26.9 58.1 132.0 Toplam (a) 75.0 139.0 278.6 Yıllık Borç Servisi (l') 9.8 15.1 42.0 Borç Servis Oranı (c) 0.08,9 0.08,5 0.11,1 (a) Milyar Dolar (b) Milyon Dolar (Anapara ve faiz ödemeleri) (c) Borç servisi/ihracat ve görünmeyen kalemler gelirleri -yüzde olarak Kaynak : World Economic Ooutlook - Statistical Supplement and Tecnlcal Notes IDf80 /6 3 Nisan 1980, World Bank s. 54 Tablo 1 1970, 1974 ve 1978 yıllarında az gelişmiş ülkelere verilen dış borçları kaynaklarına göre.incelemektedir. Tabloda da izleneceği gibi 1970 yılından 1978'e, özellikle uluslararası Banka sisteminden olan borçlanmalar ile i hracat kredisi olarak alınan borçlarda önemli artışlar olmuştur. Tablo 2' de ise az gelişmiş ülkelerin birikmiş borçları kaynak!arına göre incelenmektedir. 1969-yılındaki 57.1 milyar dolarlık borç 155
1977 yılında 258.5 milyar dolara ulaşmıştır. Ancak 1969 da resmi kaynaklarıdan sağlanan borçlar toplam borçların % 55.5'ini oluştururken 1977'de bu oran % 40.2'ye düşmüştür. Borç istatistikleri verilirken petrol üreticisi olmayan az geliş miş ülkelerin durumunu ayrı göstermek anlamlı olabilir. Çünkü bu ülkeler, yalnızca petrol ürünlerini değil, fakat petrol ürünlerindeki fiat artışlarından etkilenen ve fiatlan hızlı bir şekilde artan sınai.yapınları da ithal etmek zorunda olduklarından, çok ciddi bir öqeme sorunu içine düşmüşlerdir. Gerçekten Petrol ithal eden az ge lişıniş ülkelerin ödemeler bilançosunda cari işlemleri 1973 yılında -4,7 milyar dolar açık verirken, bu açık 1980 yılında 21,6 milyar dolara çıkmıştır (12). Bu açıkiarın kapatılınası için resmi ve özel kaynaklardan sağlanan dış borçlarda sürekli artış göstermektedir.. Tablo 3. petrol ithalatcısı az gelişmiş ülkelerin birikmiş borç yüklerini incelemektedir. Tablodan da izleneceği gibi, toplam birikmiş borç, 1973 yılında 75,9 milyar dolar iken 1980 yılında 278,6 milyar dolara yükselmiştir. Toplam borç içinde özel kaynakların payı da % 35 den % 47'ye yukselmiştir. Borç servisi ve borç servis oranlarıda anılan dönemde artış göstermektedir. Az gelişmiş ülkelerin borç yükünün azalmasının bu ülkclcı in ihracat gelirleri ve endüstri malları üretiminin artmasına b.ağlı ol duğu açıktır. Örneğin 1978 yılında sanayileşmiş ülkeler 837 milyar dolarlık ihracat yaptıkları halde, az gelişmişler (petrol ihr.aç eden ler ~ariç) ancak 209 milyar dolarlık ihracat yapmışlardır. Bu değer toplam dünya ihracatının ise ancak % 16'sını oluşturmaktadır. Az gelişmiş ülkelerin ihracat gelirlerini artın11ak için yapılan ulvslararası toplantılardan ve kararlardan da somut bir sonuç alındığını söylemek güçtür. Oysa az gelişmiş ülkelerin dış kaynak ihtiyaçla rını dış borçlanma yerine ticaret gelirleri ile finanse etmek iste yecekleri şüphesizdir. 1980 li yıllarda az gelişmiş ülkelerin dış borç yüklerinin giderek ağırlaşınası ve sanayileşmiş ülkelerle olan iliş kilerinde ticaret sorunlarının çözümlenınemiş olması, ekonomik olduğu kadar uluslararası siyasal gelişmeleri de etkileyecek bir gö!iinüm kazanabilir. 12) World Economic Outlook - Situation of the Non-oil Developing Countrıes, ID j80 /4 World Bank, 31 Mart 1930, s. 68 156
1!. TÜRKİYENİN DIŞ BORÇLAR! \. Osmanlı devleti Batıdan ilk borcu Kırım savaşını finanse ede bilmek için 1845 yılında almıştır. Bundan sonra alınan borçlar kısmen alt yapı yatırımlarının ge.rçekleştirilmesinde, kısmende Dev letin cari harcamalannın giderilmesinde kullanılmıştır. Anc'ak dev letin siyas.al ve ekonomik çöküntüsü hıziandıkça eski borçlar ödenememiş, bu kez de esk! borçların ana para ve faizlerini, ödemek için yeniden borç alma yoluna gidilmiştir (13). Örneğin 1914 yılın da Osmanlı devletinin birikmiş dış borçları 143.2 milyon altın T.L. 1 na ulaşmaktaydı (14).. Cumhuriyetin kurulmasından sonra yeni Türk Devletinin iki yönlü dış borç sorunu ortaya çıtkı. Birincisi, Osmanlı Devletinden devir alınan dış borçların ödenmosi, diğeri ise ekonomik gelişme yi sağlamada gereksinme duyulan dış finansmanı karşılamak için yeni dış borç sağlqnması. Cumhuriyet hükümeti, Osmanlı borçlarının 1912 yılından ön ceki kısmının % 62'sini, 1912 den sonrakilerin ise % 76'sını üstlendi (15). 1933 yılında imzalanan Paris anlaşmasıyla Türkiye Cum huriyetinin ödemesi gerekli olan Osmanlı borçlan 84.6 milyon T.L. (65 milyon dolar) olarak saptandı. Bu borçların ödenmesi ise 1954 yılına kadar sürmüştür' (16). Cumhuriyet hükümetinin aldı,ğı ilk dövizle ödenecek dış borç 1927 yılında imzalanan İsviçre, ve Fransa kredisiydi. Krc di Haydarpaşa limanı ve Anadolu Demiryolu için kullanıldı. 13) Osmanlı Borçları konusunda özet bilgi ve kaynaklar için bknz. Toper Çağlayan, Osmanlı Dış Borçlarının neden ve Sonuçları (1854-1923) Maliye Dergisi 47, Eylül - Ekim 1980 ss. 26-55 14) Seha L. Meray, Osman Olcay; Osmanlı İmparatorluğunun Çöküş Belgeleri, (Mondros Bırakışması Sevr Andlaşması, İlgili Belgeler) Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını No ~ 409, Ankara Üniversitesi Basımevi 1977 ss. 122-123 15) İ. Hakkı Yeniay, Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, tü. İktisat Fakültesi Yayını No: 150, Ekin Basımevi 1964 ss. 132-133. '., 16) Toper Çağlayan. a.g.m., s. 52 157
1930 yılında ise The American Turkish Investment Corp. veri lcn kibrit tekeli karşılığında A.B.D.'den <Yo 6,5 faizli 10 milyon dolar borç alındı (17). 1934 yılında alınan 27 milyon dolarlık faizsiz Sovyet kredisinden öngörülen, Sovyetler Birliğinin bu kredi tutarında makina ve teçhizatı Türkiyeye vermesi karşılığının ise geleneksel tarım ürünleri ile ödenmesiydi (18). Türkiyenin dış borçlanması 1950 yılından sonra hızlı bir artış gösterir. Örneğin savaş döneminde alınan silah kredileri da:hil 1927-50 yılları arasında 23 yıllık sürede alınan dövizle ödenecek dış borçlar 702,8 milyon dolar olduğu halde 1951-60 arası 10 yıllık sürede 752.6 n1ilyon dolar borç alınmıştır. (Bknz: ek Tablo 1) Bu dönemde alınan proje kredileri incelendiğinde, bunlaıi.n büyük bir bölümünün Eximbank tarafından finanse edildiği görü -lecektir. Bir kaynağa göre bu yıllarda Türk ılıükümeti Bankası arasında çıkan anlaşmazlıktan ötürü Türkiye raflı kaynaıktan yararlarramamıştır (19). ile Dünya bu çok taı 7) Cumhuriyetin ilk yıllarında Türk ve Yabancı sermayeye verilen tekel imtiyazları Lozan barış anlaşmasında gümrük duvarları konusunda verilen ödünün doğurduğu gelir kayıplarının içteki bir kurumsal dü-.. zenleme ile azaltılması yolunda alınmış bir karar olarak değerlendlrilmektedir. Bknz. İlhan Tekeli, Selim İlkin, 1929 Dünya Bulıranında Türkiye'nin İktisadi Poli~ika Arayışları, Türkiye Belgesel İktisat Ta-. rihi 2, ODTÜ, 1977 18) Johannes Glasneck, Kemal Atatürk ve Çağdaş Türkiye, Çeviren : Arif Gelen, Onur Yayınları, ss. 267-268 Bu kaynakta ödemenin tarım ürünleri ile yapılacağı öne sürülmekle birlikte ekte verilen ve Maliye Bakanlığının rayınladığı çalışmada, Sovyet kredisi dövizle ödenecek listeye dahil edilmiştir. 10) Zafer Başak, Dış Yardım ve Ekonomik Etkileri Türkiye 1960-1970, Hacettepe Üniversitesi Yayınları C. 16, 1977, s. 65 158
Türkiyenin dış borçlanmasında önemli bir yılda 1958 yılıdır. 4 Ağustos 1958 kararlarının uygulanabilmesi için Avrupa İktisadi İş birliğine (OEEC)'ye bağlı ülkelerden % 5,75 f:ıizli ve 10 yıl vadeli 75 milyon dolar borç alınmıştır (20). 1963 yılından itibaren kalkınma planlannın hazırlanması, plan döneminde ekonominin gereksinme duyduğu dış kaynak ihtiyacının daha sağlıklı bir biçimde saptanmasına olanak tanımıştır. Birinci S Yıllık Kalkınma Planında amaçlanan, «Türkiyenin İkinci 5 Yıllık Kalkınma Planının son yılından itibaren dış yardıma ihtiyaç duymadan kalkınma çabasını sürdürebilmesiydi» (21). Oysa planda amaçlanan bu hedefe hiç bir zaman ulaşılamadığı gibi, Türkiyenin dış borçları da 1973 yılından itibaren hızlı bir artış I } 1 20) 4 Ağustos 1958 kararları bazı iktisatçılar tarafından Cumhuriyet döneminin «Muharrem Kararnamesi» olarak değerlendirilmektedir. Bknz; Stefanos Yerasimos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, I. Dün-, ya Savaşından 1971'e, Gözlem Yayınları 1,977, s. 1408 Oysa anınlan kararlardan sonra zamanın Maliye Bakanı Büyük Millet Meclisinde aşağıdaki konuşmayı yapmıştır : «Bu ölçüde ve mahiyette bir yardım temininin en başta gelen arnili son senelerde Türkiye'de tahakkuk ettirildiği yalnız kabul ve teslim edilmekle değil, aynı zamanda takdirle karşılandığı bir vakıa olarak tescil ve ifade edilmiş bulunan' muazzam ilerlemedir. İşte bu muazzam ilerlemeyi tahakkuk ettirme yolunda milletçe sarf etmekte bulunduğumuz eşine ender rastlanan gayretierin hasılası olarak ortaya çıkan neticeler ve eserlerdir ki dost ve müttefik memleketleri; iktisadi kudretini tam manasıyla kazanmak yolunda bulunan memleketimize bu yardımların yapılması hususunda teşvik etmiştir.:.. ' Bknz : Zabıt Ceridesi - Devre XI, içtima ı Cilt : 4 - Seksen Yedinci Birleşim.. Nazif Ekzen, 1946, 1958, 1970 Dev::ı.lüasyonlan, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını No. : 1980 f126'dan naklen s. 71 21) D.P.T., Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı s. 509 159
TABLO: 4 TÜRKİYENİN ALDlGI DÖVIZLE ÖDENECEK ORTA VE UZUN VADELİ DIŞ BORÇLAR (Milyon Dolar) Alman Yıllık Toplam Yıllık Toplam Ortalama Borç Ortalama Borç Borç Servisi Servisi 1927-1950 702,8 29,2 1951-1962 979,6 81.6 I Plan Dönemi (1963-1967) 1.207,3 241.4 711.3 II Plan Dönemi (1968-1972) 1.690,2 338.0 968.0 III Plan Dönemi (1973-1977) ' 2.928.6 585.7 1.422.7 142.2 193.6 2.84.5 Kaynak : Maliye Bakanlığı, Devlet Borçları Bültenleri TABLO : 5 TÜRKIYENIN TOPLAM BIRIKMIŞ DIŞ BORÇLARI (Milyar Dolar) Dış Borç Çeşidi 1977 ' 1978 1979 Uluslarara:sı Kuruluşlar 1.682 2.141 2.341 tkili Hükümet '3.136' 4.792 7.880 Kısa Vadeli 6.068 7.748 4.399 Toplanı 10.886 14.681 14.620 1980 2.929 8.170 4.721 15.820 Kaynak : T.C. Merkez Bankası 1979 Yıllık Ekonomik Rapor D.P.T., Eko nomik İstikrar Tedbirleri Uygulama Neticeleri göstermeye başladı. Tablo 4 Türkiyenin aldığı dövizle ödenecek uzun ve orta vadeli borçlarını plan dönemleri ilibariyle incelemektedir. Tablodan da' izleneceği gibi üç plan dönemi boyunca yıllık ortalama alınan borç ıniktan ve borç ser:visi (ana para ve faiz ödell1cleri) sürekli artış göstermiştir. /
Özel~kle 1973 yılından sonr.a Türkiyenin içine düştüğü döviz darboğazı Türk ekonomisini bu 'yıllardan itibaren gerek re~mi ve. gerekse özel. kaynaklardan daha fazla borç almaya yöneltmiş tir. Dünya Bankası verilerine göre Türkiyenin. özel kaynaklara olan dış borçları toplamı 1973 yılında 279 milyon dolarken 1975'de 3.4 mil~ yar, 1978 de ise 7,4 milyar dolara ulaşmıştır (22). Tablo S'de Tüııkiyenin birikmiş dış borçlan kaynaklanna göre son yıllar için verilmektedir. Tablodan da izleneceği gibi 1980 yılında toplam borç 15,8 milyar dolara ulaşırken bunun % 30'unu kısa vadeli olan borçlar oluşturmaktadır {23). Ancak Türk ekonomisinin içinde bulunduğu. döviz darboğazı, diğer borçlarda olduğu gibi DÇM borçlarının da geri ödenmesini güçleştirmiştir. 1980 yılında yapılan anlaşma ile DÇM borçlarının büyük bir bölümü ertelenmiş Merkez Bankası tarafından üstlene- 22) Bakınız, Ek tablo 2 23) Türkiye'nin dış borçları konusunda istatistiki analizler yapmak son derece güç görünmektedir. Çünkü farklı. kaynaklardan verilen dış borç değerleri birbirini tutmamaktadır. Aşağıda örnek teşkil etmesi bakımından Türkiye'nin uzun ve orta vadeli borç toplamı farklı kay. naklara göre verilmişt!r.. TÜRKiYE'NİN ORTA ve UZUN VADELi BORÇ TOPLAMI 1978 (Milyon Dolar) Maliye Bakanlığına Göre Merkez Bankasına Göre Dünya Bankasına Göre. 6.657 : 6.933 :. 6.126 Ka11rıak : - T.C. Merkez. Bankası 1979 Yıllık Rapor - Turkey Policies and Prospects For Growth Vol II : Slahshcal Annex 12 Aralık 1979 World Bank - Devlet Borçlan Bülteni 1977-1978 Hazine Genel Müdürlüğü ve MİİT Genel Sekreterliği İstatistiki bilgilerin eksikliği yanında alınan proje kredilerinin ekonomide sermaye pirikimini ne ölçüde arttırdığı ve Türkiye'nin borç ödeme kapasitesini ne denli yukselttiği de bilinmektedir. Oysa her proje için bu gibi hesapların yapılması zorunludur. Bu konuda yapılan bir çalışma -model- için bknz. : A. Qu~.yum; Çeviren : Cem Alpar, Yabancı Krediler için Uzun Vadeli Ekonomik Kriter, AİTİA Dergisi Yayın No : 54, 1972, ss. 138-146. 161
rek or.ta vadeli borç haline dönüştürülmüştür. Bu nedenle 1979 yı lında DÇM hesaplarında görülen değer bir evvelki yıla göre 3,1 mil yar dolardan 642 milyar dolara inerken, Avrupa para piyasalarına olan orta vadeli borç tutarı 467 milyon dolardan 3,2 milyar dolara yükselmiştir. (24). Özel kaynaklardan kısa vadeli olan borçlanmanın başında Av rupa ve Dünya para piyasalarından sağlanan fonlar gelmektedir. Dövize Çevrilebilir Mevduat (D.Ç.M.) olarak tanımlanan bu borç şekli Türkiyenin verdiği yüksek faiz nedeniyle yurt dışındaki ger çek ve tüzel kişilerin Türkiyedeki bankalarda :kur garantisi al tın da açtırdıklan konvertibl döviz hesaplanndan oluşunak!tadır (25). Uygulamada getirilen kolaylıklar yardımıyla Türkiye kolay bir borç lanma şekli olan DÇM yoluyla özel kaynaklara vç kişilere olan borçlarını süratle arttırmıştır. Örneğin 1973 yılında 234 milyon dolar olan DÇM borcu 1978 yılında 3,6 milyar dolara ulaşmıştır (26). DÇM yoluyla borçlanma Türk ekonomisinin dışa olan bağımlılığını artırması, karşılığında ekonomiye dağıtılan kredilerin denetim dı şı kalması, para politikalarının işlerliğini azaltınası Türk ekonomisine faiz maliyeti olarak önemli bir yük getirmesi ve istikrarsız ol ması bakımından çok yanlış bir borçlanma şekli olarak d~ğerlendirilmiştir (27). Türkiyenin son yıllar.da izlediği dış borç politikası Ekonomiyi önemli bir çıkınazın içine sürüklemiştir. Dış borçlanınada özellikle kısa vadeli borçlara dayanılması hem borç servis oranını arttırmış hemde ekonomide borcu ödeyecek yeni bir kapasitenin yaratılmasına yeteri kadar zaman tanımamıştır. 24) Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 1979 Yıllık Rapor, s. 158 25) DÇM konusunda ayrıntılı bilgi için bknz : Tuncay Art un ve diğerleri, Kambiyo düzeninde Liberal Eğilimler, Binbirdirek Matbaası 1976 26) Turkey : Policies and Prospects for Growth Vol II : Statistical Annex 12 Aralık 1979, Documents or the World Bank, s. 37 27) Tuncay Art un, a.g.e., s. 83 162 ı Ü' '
,,_,, '~ ' ' r ' i i ' i ı ı i ( Dış borç konusunda zaman zaman taııtışma gündemine gelen diğer.bir konu,da ekonominin borçlanma sımnnı belirleyen borç/ servis oranının,büyüklüğüdür (28). Yalnızca Uzun ve Orta vadeli borçlar dikkate alındığında Türkiye diğer gelişmekte olan ülkelere göre borçlanma kapasitesini zorlamadığı söylenebilir. Ancak kanımızca borç,~servirs oranının hesaplarken kısa vadeli borçları ve ertelemelerıde dikkate alınmalıdır. Tablo 6 da izleneceği gibi bu açıdan Türkiye gereğinden fazla borçlanmış bir ülke görünümündedir. TABLO: 6 TÜRKiYENiN DIŞ BORÇ/SERVIS ORANI (Milyon Dolar) 1977 1978 1979 Dış Borç ana para ve Faiz Ödemeleri (*) (1) 1.491 1.037 2.609 _ İhracat ve Görünmeyen Kalemler Gelirleri (2) 2.399 3.530 3.830 Borç/Servis Oranı (1)/(2).62.29.68 ( *) Resmi, özel, uzun, orta ve kısa dönemli olmak üzere tüm borç ödemelerini kapsamaktadır. Kaynak : Merkez Bankası. ' ' başından beri Türkiye yeni bir ekonomi po- Gerçekte 1980 yılı litikasını uygulamaya çalışmaktadır. Piyasa ekonomisi modeline dayalı bu uygulama, Türkiyeye borç sağlayan kaynaklar tarafından 28) _Bu konuda sayısal karşılaştırma için bknz : Nahit Töre, Gelişmekte Olan Ülkelerin Dış Borç Sorunları, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları No. 110, 1980 163
olumlu buluiıduğu için Türkiyenin birikmiş borçları ertelenmektedir' (29). Örneğin 1980 yılında OECD'nin ertelemeyi kabul ettiği 3,3 '. milyar dolarlık borçtan 1,8 milyar doları fiilen ertelenmiştir (30). Arıcak Türkiyenin ekonomi politikasını çizenler, ertelenen borçların ilerki yıllarda büyük bir yük getireceğini de unutmamalıdırlar. Eğer çok kısa sürede ekonominin üretim kapasitesi ve ihracat ge lirlerj.arttırılamazsa.türkiye ertelemelerle birlikte yeni dış borçların arayıcısı olabilir. Bu ise Türkiycyi çok kısa sürede kişi başına milli geliri ve borç yükü aynı değere eşit bir ülke durumuna düşürebilir (31). 29) «Uluslararası Para Fonu temsilcileri Türkiye'nin iktisadi durumu ile birlikte 18 Haziran 1980 tarihinde Uluslararası Para Fonu Yönetim Kurulu'nca onaylanan Stand-by Anlaşmasıyla da desteklenen Türk Hükümeti tarafından hazırlanan yeni iktisadi stabilizasyôn programının belli başlı unsurlarını açıkladılar; 18 Haziran 1980 tarihinde. başlayan ve üç yıllık \)ir dönemi kapsayan.bu anlaşma, gerek iktisadi gerekse mali alanlarda- belli taahhütleri içermektedir. Türk hükümeti temsilcileri ülkenin iktisadi durumunun düzelmesini sağlamak için, çeşitli sahalarda Hükümetleri tarafından gösterhen çabaları vurguladılar. Ve Türk Hükümeti tarafından Ocak 1980'de hazırlanan ekonomiyi düzeltme programınnı açıkladılar. ~atılan ülkele~in temsilcileri, bu tedbirler konusunda duydukları memnuniyeti teyid ettiler ve Türk ekonomisinin yapısal sorunlanna çözüm ge~irmek ve özellikle Türkiye'nin dış ödemeler durumunda önemli bir düzeltme sağlamak amacını güden taşıyan bu programın başanya ulaşmasına verdikleri önemi belirttiler.»,. E.knz.: T.C. Resmi Gazete, 8 Kasım 1980, Sayı : 17154, Türkiye'nin \,,,,. Borçlanma Konsolidasyonuna İlişkin Tutanak, s. 4 30) D.P.T., Ekonomik İstikrar Tedbirleri Uygulama Sonuçları Kasım 1980 s. 160.31) 1980 yılında Türkiye'de kişi başına mllli gelir yaklaşık 1.250 dolar,'..... '....... 164 kişi başına toplam borç yükü ise 350 dolar olarak hesaplanmaktadır.
\ TABLO EK: 1 1923-62 YILLARINDA ALINAN VE DÖVİZLE ÖDENECEK DIŞ BORÇLAR Kredinin Adı Ülkesi Anlaşma Tarihi 1927 Yılında Alınan KredUer Anadolu Demiryolu Tah. isvicre-fronsa 1927 Haydarpaşa Limanı Tah. i sviçre-fransa 1927 1930 Yılında Alınan Krediler: The American-Türkish-lnvestment Corp. (Kibrit ishkrazı) 21.6.1930 1934 Yılında Alınan Krediler : Sovyet Kredisi Rusya 1934 1938 Yılında Alınan Krediler: İngiltere İngHtere TesH:hat Kredisi Ticari Malzeme Kredisi ingiltere İngiltere 27.5.1938 27.5.1938 1940 Yılında Alınan Krediler: ingiltere ve Fransa Al tın Kredisi ingilıtere ve Fransa Teslihat Kredisi KUring Deblokaj istikrazı Kilring Deblokaj istikrazı ingil-tere-fransa i ngiltere-f ra nsa ingiltere Fransa 8.1.1940 8.1.1940 8.1.1940 8.1.1940 1942 Yılında Alınan Krediler: Alman Teslihat Kredisi 1946 Yılında Alınan Krediler: A.B.D. Malzeme Kr. Denizcilik Bankası Maritime Commission. Kr. (10 adet gemi) Ameri ka 31.12.1942 27.2.1946 26.12.1946 '.d 166
$ Mukablli Faiz Oranı % Ödeme Süresi Ödemesiz Dönem (yıl) 62.917.462 4 1/2 74 yıl 1 yıl 4.305.736 67.223.203 5 74» 1» 10.000.000 6 1/2 25 )) 27.389.854 yok 25 )) 22.608.695 37.681.160 60.289.855 3 5 1/2 20 )) 20 )) j 56.630.434 94.384.057 7.550.7,24 5.646.499 164.211.714,3 4 3 3 21 )) 20 )) 20 )) 20» 1 yıl 142.753.622 6 5/16 10» 1 )) 10.000.000 2 3/8 10» 1 )) 6.100.000 18.100.000 3 1/2. 18» 167
Kredinin Adı Ülkesi Anlaşma Tarihi Eximbank-Tekel Gn. Md. lüğü Cibali Si'gara F. Eximbank-D.D.Y. 62 Lokomotif Kredisi Eximbank.. D.D.Y. 26 Lokomotif Kredisi Eximlbank-D. D.Y. 88 Lokomotif Nakliye ücreti Eximbank~D.ıD.Y. 'Ray ve küçük yol malzemesi Eximbank-Denizcilik Ban. Gemi tamiri Ex.imbank-ıDenizcili k Ban. Tezgôhlar Eximbank-Bayındırlık Bo. Demiryolu inşaat Malzemesi. Eximbank-Eti'bank Eximbank-Sümerbank Eximbank-THY IMF-Merkez Bankası Kredisi Ameri,ka Amer ika IMF 28.6.1947 21.5.1947 21.5.1947 21.5.1947 21.5.1947 21.5.1947 21.5.1947 21.5.1947 21.5.1947 21.5.1947 14.7.1947 1947 1948 Yılında Alınan Krediler: Marshall Yardımı ı CKD Bonoları-D.D.Y. 50 lokomotif Cekoslovakya 2.11.1948 1948 1949 Yılında Alınan Krediler: Eximbank-Denizcilik Bankası T.A.O. Yüzer Havuz Kredisi. Avusturyadan alınan 80 yolcu vagonu Avusturya 9.6.1949 1949 1950 Yılında Alınan Krediler : IBRD-Limanlar Kredisi ı. IBRD-TMO Silolar Kredisi EPU-Aiacaklı!3aşlangıç Kredisi Marshall Yardımı ll EPU-Kota ve Ralonj Kredisi IBRD-TSKB Proje Kredisi IBRD IBRD EPU EPU IBRD 7.7.1950 7.7.1950 19.9.1950 27.10.1950 19.9.1950 1 1950 1952 Yılında Alınan Krediler : Societe Centrole de Cheminsdefer-DDY 20 motorlu vagon ve römark bedeli Osmanlı Bankası Kred isi Marshall Yardımı lll IBRD-DSi Seyhan Barajı Kredisi IMF-Mer:kez Bankası Kredisi Fransa ingiltere IBRD IMF 13.11.1952 11.6.1952 13.6.1952 18.6.1952 1952 168
Faiz Ödeme Ödemesiz $ Mukabil! Oranı % Süresi Dönem (yıl)... 3.840.000 3 1/2 5 yıl 7.130.000 3 1/2 7» 3.354.000 3 1/2 7 :. 1.130.800 3 1/2 5 :t 3.712.844 3 112 5» 7.799.180 3 1/2 7 )) 431.654 3 1/2 7 ) 999.525 3 1/2 5» 3.120.448 3 1/2 5-6» 1.853.757 3 1/2 5 ) 3.400.000 4 5» 5.000.000 3 )) 3 yıl 41.772.208 38.000.000 2 1/2 44 )) 17 )) 6.010.812 3.5 3 1 44.020.812 4.250.000 3 1/2 15 )) 3» 3.250.000 3,5 3 ) 7.500.000 12.500.000 4 1/4 25 )) 5 )1) 3.900.000 3 7/8 18 )) 3 )) 25.000.000 3 14 71 2 )) 35.806.686 2 1/2 42» 15 ) 35.371.290 2 3/4 7 ) 9.000.000 3 3/4 15 ) 7» 121.577.976. ' 2.096.225 2 1/2 5 )) 1 )) 5.599.603 Değişik 24» 22 )) 11.200.000 2 1/2 44 ) 14 )) 22.844.000 4 3/4 24 ) 7 1/2» 10.000.000 3 )) 3» 51.739.828 169
Kredinin Adı Ülkesi Anlaşma Tarihi Enfield Cables Ltd.-PTT Kr. Kurşunlu Kab. IBRD-TSKD Proje Kredisi ingiltere IBRD IMF-Merkez Bankası Kr. IMF lnvest-lmport DDY. Kefaleti Yugoslavya Le Petit Fils Bonde-Nata Bak. Fransa ' 1953 10.9.1953 1953 23.1.1953 24.1.1953 1954 Yılında Alınan Krediler:.. i Societe National de cheminadefer Fir. DDY. 100 Lokomotif Kredisi IBRD-Limanlar Kredisi ll Fransa IBRD DSi-Demir Köprü Barajı Kr. Fransa DSi-Kemer Barajı Kredisi Fransa DSi-Hirfanlı Barajı Kr. ingiltere THY-Heren ucak ve yed. kredisi Azot Sanayii T.A,.Ş. ingiltere Denizcilik Bankası T.A.O. 15 yolcu ge- mis i Simon Handling ingiltere Mersin Limon ı inşaatı Hollanda 28.7.1954 26.2.1954 1954 1954 1954 1954 21.10.1954 20.9.1954 1954 1954 1955 Yılında Alınan Krediler: M.A.K: Bonoları-DDY Kr. 6 Dizel Loko- motif DSiWestinghouse Kredisi Eximbank-Denizcilik Bankası T.A.O. (Yüzer havuz inşaatı) 5.2.1955 22.6.1955 28.2.1955 170
$ Mukablll Faiz Nlsbetl % Ödeme Oranı Ödemesiz Dönem 1.710.013 9.000.000 20.000.000 1.857.142 3.388.047 35.961.202 4 7/8 2,5 5 2 yıl 15 )) 5 yıl 3 )) 3 )) 2» 3.914.280 6 )) 2 1/2 )) 3.800.000 23.000.000 22.200.000 23.800.000 1.400.000 20.858.500 23.463.887 4 7/8 5 5 5 7 1/2 22» 2 )) 9 )) 1» 9 )) 6 ay 11 1/2 )) 1 1/2 yıl 4» 15 )) 2.1/2» 15 1/2 )) 14.614.965 4.061.408 141.113.040 5 5 7» 7 )) 614.762 6.255.904 486.308 6 5 4 1/2 3» 2» 7 )) 13» 4 )) 171