Türkiye Ekonomisi PARA - BANKA 1 1. Kavramlar: Türkiye ekonomisinde banknot çıkartma yetkisi 1930 yılında faaliyete geçen Merkez Bankası A.Ş.'ye verilmiştir. Türkiye'de MB, emisyonu belirlemenin dışında para politikasını belirler ve uygular, bankalara kredi verir, para politikası araçlarını oluşturur, döviz kurlarının oluşumunu etkiler. Devletin bankacısıdır. Bu niteliği ile devletin hesabını tutar. Parasal iktidar MB'dadır. 2
MB'nın faaliyetleri ile ekonomiyi doğrudan etkiler. Buradaki gücünü anlayabilmek için faaliyetlerinin gösterildiği bilançoya bakmak gerekmektedir. MB'nın TL'sı üzerinde etkili olabilmesi için bilançonun aktif kısmının imkanlarının güçlü olması gereklidir. 3 MB analitik bilançosu: Bilançonun aktifi; ; Net Dış Varlıklar, Kamu kesimi ile bankalara açılan krediler, diğer kalemler ve döviz kuru farklılıklarından doğan değerleme hesabı ile Net İç Varlıklar 'dan oluşmaktadır. (Altın, madeni para, repo anlaşmalarından kaynaklanan TL ve döviz alacakları, gayri menkuller, demirbaşlar vb.) 4
Pasif kısmı ise; Toplam döviz yükümlülükleri iç ve dış yükümlülükler olarak ikiye ayrılır. Yükümlülükler içinde Rezerv para: : Bankaların MB'na yatırdıkları zorunlu karşılıklar ve serbest mevduat hesapları, MB'daki fon hesapları, banka dışı kesimlerin mevduatları ve emisyondan oluşur. Rezerv paraya açık piyasa işlemlerinden doğan yükümlülükleri eklendiğinde Parasal taban bulunur. Parasal tabana Hazine ve KİT'lerin mevduatı ve kredi imkanları eklendiğinde MB Parası bulunur. 5 AKTİF: 1.Net Dış Varlıklar : Uluslararası rezervler, orta vadeli dış krediler + diğer 2.Toplam İç Krediler a.kamu kesimine ve bankalara açılan krediler b.değerleme hesabı 3.Diğer kalemler 4.Net iç varlıklar2+3 5.Toplam varlıklar 1+4 PASİF: Emisyon + Zorunlu karşılıklar + Mevduatlar + kredi imkanları, + fon hesapları, + ÖFK nın mevduatları = Rezerv para + Açık piyasa işlemleri yükümlülüğü = Parasal Taban, + Hazine + KİT mevduat/ kredi imkanı = Merkez Bankası Parası + Döviz cinsinden olup TL olarak kullandırılan mevduat = TL Yükümlülükleri + Bankaların döviz Mevduatları = Toplam İç Yükümlülükler 6
Kavramlar: Emisyon: (Dolaşımdaki Para: Emisyonun banka kasaları dışında kalan kısmıdır.) Açık Piyasa İşlemleri: MB nın dolaşımdaki para miktarını etkilemek için hazine bonosu, tahvil alıp satması, özel sektöre ait senetleri alıp satması, geri alım-satım anlaşmaları (repo) gibi işlemler yapar. MB, piyasaya hazine bonosu, devlet tahvili satarsa parasal taban daralır. Bunun yanında zorunlu karşılık ve disponibilite oranları ile para arzını etkiler. 7 M1 = Dolaşımdaki para + vadesiz mevduat, M2= M1 + vadeli mevduat, M2Y = M2 + Döviz tevdiat hesapları, M3= M2 + Resmi mevduatlar + Diğer mevduatlar, M3Y = M3 + Döviz tevdiat hesapları. 8
2. Türkiye'de Bankacılık: 1924 yılında kurulan İş Bankası ile özel bankacılık başlamış. 1980 yılına gelindiğinde 43 olan banka sayısı 1990 yılında 66... 2005 yılında ise toplam 48 banka faaliyet göstermektedir. Bu 48 bankanın 6007 yurtiçi ve 47 yurtdışı şubesi bulunmaktadır. Bankalar ticaret bankası, mevduat kabul etmeyen bankalar, yatırım bankası, kamu bankası şeklinde sınıflandırılabilir. 9 Bankacılıkta Başlıca Göstergeler Banka/Grup Adı Banka Sayısı Yurtiçi Şube* Yurtdışı Şube* Tüm Bankalar 48 6007 47 Ticaret Bankaları 35 5989 47 Kamusal Sermayeli Ticaret Bankaları 3 2114 13 Özel Sermayeli Ticaret Bankaları 18 3669 30 Tasarruf Mevduatı Sig. Fon. Devr. B. 1 1 0 Yabancı Bankalar 13 205 4 Türkiye de Kurulmuş Yabancı Bankalar 6 196 4 Türkiye de Şube Açan Yabancı Bankalar 7 9 0 Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 13 18 0 Kamusal Sermayeli Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 3 4 0 Özel Sermayeli Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 8 12 0 Yabancı Sermayeli Mevduat Kabul Etmeyen Bankalar 2 2 0 10
Türkiye'de en kârlı, teknolojiyi ve çağdaş yönetim biçimlerini yakından takip eden sektör bankacılıktır. Ancak, son 20 yılda yaşanan malî krizlerde en önemli rol de bankacılık sektörüne aittir. Türkiye'de bankacılık sektörü ekonomik kalkınmayı finanse etmek yerine devlete borç vermeyi kendine görev edinmiştir. 11 Türkiye'de bankacılık sektörü, 24 Ocak 1980 kararlarına paralel olarak uygulamaya konan Yapısal Uyum Programı'nın öncesine kadar, yerli ve yabancı bankaların piyasaya girişine kapalı, faiz oranlarının idari kararlarla belirlendiği bir yapı göstermiştir. 1980 sonrası yeni dönemde ise yerli ve yabancı bankaların giriş ve çıkışlarının kolaylaştırılması ve faizlerin serbestleştirilmesi gibi liberal politikaların uygulamaya konulması bankacılık sektörüne canlılık getirerek hızla büyümesine sebep olmuştur. Uygulanan liberal politikalar sayesinde sisteme yeni giren bankalar ile birlikte kamu sektörünün sistem içindeki ağırlığı da azalmıştır. 12
BDDK Bu nedenle Türkiye'de bankacılık sektörü bir yapısal arayış içindedir. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu kurulmuştur. Önemli yapısal sorunu bulunan 22 banka TMSF'na devredilmiştir. 13 TMSF ye Devredilen Bankalar Türkbank Bank Ekspres Interbank Egebank Yurtbank Sümerbank Esbank Yaşarbank Etibank Bank Kapital Demirbank Ulusalbank İktisat Bankası Sitebank Tarişbank Bayındırbank Kentbank EGS Bank Toprakbank Pamukbank Kıbrıs Kredi Bankası İmar Bankası 14
Faizsiz Bankacılık: Türkiye'de de 1980'den sonra serbest bırakılan islamî bankacılığa göre mevduat sahiplerine faiz verilmez. Ya bir malı önceden alıp kârını ekleyerek müşteriye vadeli olarak satılır ya da bir projeye ortak olunur. 15 Sigortacılık Türkiye'de 1990 yılından sonra o zamana kadar dondurulmuş olan yerli ve yabancı sigorta şirketlerinin piyasaya girişine izin verilmiş ve daha önce idari kararlar ile belirlenen sigorta tarife sisteminde; hayat sigortaları, süresi bir yılı aşan sağlık sigortaları ve zorunlu sigortalar hariç tarife serbestisi uygulanmaya başlanmıştır. Bu da sektöre geçmiş yıllara oranla daha fazla canlılık getirmiş ve hızlı bir büyüme sağlanmıştır. Ülkede sigorta teminatı zorunlu ve ihtiyarî olmak üzere iki türlü uygulanmaktadır. Zorunlu trafik sigortasından ayrı olarak, patlayıcı maddeler ihtiva eden işyerleri ve çalışanları, otobüs yolcuları, kaynak atölyeleri, oto tamirhaneleri vb. işyerleri zorunlu sigorta uygulamasına tabidirler. Son gözde bireysel emeklilik 16
3. Sermaye Piyasaları: Mali piyasalar para ve sermaye piyasalarından oluşmaktadır. (Türkiye'de piyasa denilince de akla bu gelmektedir). Piyasalar, ekonomide sermaye birikiminin gerçekleşmesini, kaynakların rasyonel değerlendirilmesini ve fon akışında istikrarı sağlamaktadır. Teorik olarak para piyasasında kısa vadeli fon arzı ve talebi karşılaşır, sermaye piyasasında ise uzun vadeli. 17 Sermaye Piyasası; Sermaye piyasası; yatırımcılar, tasarruf sahipleri, aracı kurumlar, bankalar, yatırım ortaklıklarından oluşan finansman sistemidir. Sistemin temel amacı tasarrufları teşvik ederek bunların yatırıma dönüşmesini sağlamaktır. Türkiye'de 1982 yılında SPK kurularak piyasanın denetimi sağlanmış ardından 1986 yılında İMKB faaliyete geçmiştir. Bununla birlikte döviz, altın ve vadeli işlemlerle ilgili piyasalar oluşmuştur. 18
Sermaye Piyasası Kurumları: Aracı kurumlar: İkinci el piyasa ve halka arz faaliyetleri, Yatırım Ortaklıkları: Borsada veya dışında altın ve kıymetli maden portföylerini işletirler. Yatırım Fonları: Çeşitli varlıklardan oluşan portföyleri tasarruf sahiplerinden topladıkları fonlarla işletirler. 19 Sermaye Piyasası Araçları: Menkul kıymetler: Ortaklık ve alacak hakkı sağlayan kıymetli evrak, Hisse senedi: Anonim ortaklıklar tarafından çıkartılan ve ortaklık sermayesine katılma payını temsil eden kıymetli evrak, Tahvil: Özel sektör ve kamu kurumları tarafından sermaye piyasasına sunulan borçlanma senetleridir. Gelir ortaklığı Senedi: Köprü, baraj, demiryolu gibi kamu varlıklarının gelirlerine ortaklık sağlayan senetlerdir. 20