BESLENME BOZUKLUKLARI 5. DİYABET GLİSEMİK İNDEKS Diyabet hastalığı bilimsel adıyla Diabetes Mellitus (DM) pankreasın vücudun ihtiyaç duyduğu kadar insulin hormonu üretememesi ya da pankreasın üretmiş olduğu insülini vücudun etkili şekilde kullanamaması sonucu oluşan ve ömür boyu devam eden kronik bir hastalıktır. Daha kısa şekilde ifade edersek kandaki şeker seviyesinin dengelenememesi durumuna diyabet, halk arasında bilinen adıyla şeker hastalığı diyoruz. Vücudumuza giren karbonhidratlar vücudumuz tarafından en küçük yapı taşlarına yani glikoza parçalanır. Glikoz vücudumuz için gerekli olan enerjinin elde edilebilmesi için gerekli olan yakıttır. Karbonhidratlar gıdalarla alındıktan sonra barsaklarda glikoza parçalanırlar ve glikoz ince barsaktan kana geçer. Glikozun kana girmesi ile hücrelere ve dokulara taşınmak üzere yolculuğu başlar. Bu sırada pankreas kandaki şeker seviyesinin miktarını tespit eder ve bu miktara göre insulin hormonu salgılamaya başlar. İnsulin kandaki fazla glikoz seviyesinin düşürülmesinden sorumlu hormondur. Kan içerisindeki şeker miktarı arttıkça pankreas daha fazla insulin hormonu salgılar. Kana giren insulin hormonu kanda istenilen seviyenin üzerinde olan glikozu yakalayarak depolanmak üzere önce karaciğere sonra kaslara taşır. Karaciğere taşınan glikoz burada glikojene dönüştürülerek depolanır. Aynı şekilde kaslarda da glikojen olarak depolanır. Kandaki glikoz seviyesi karaciğerin ve kasların depolayabileceğinden çok daha fazla ise insulin kanda yakaladığı fazla glikozları dokulara taşır ve glikoz dokularda yağ hücresine dönüştürülerek depolanır. Eğer vücudumuz (pankreas) ihtiyacı kadar insulin üretemiyorsa hücrelere ihtiyaç duyduğundan daha fazlası taşınacaktır. Böyle bir durumda hücreler ihtiyacından daha fazla glikoz almak istemezler ve kandaki şeker seviyesi sürekli yükselmeye başlar. Kandaki şeker seviyesinin sürekli olarak yükselmesi durumuna Hiperglisemi denilir. Hiperglisemi durumu vücutta bazı doku ve organlarda hasara neden olmaya başlar. Vücudumuzda kanda bulunan şeker miktarının istenilen seviyenin altına düşmesi durumuna ise Hipoglisemi denir. Sağlıklı bireylerde hipoglisemi durumu vücudun uzun süre aç kalması nedeniyle kan şekerinin düşmesinden kaynaklanır. Hipoglisemi durumunda pankreas bu kez insulin hormonu yerine glukagon hormonu salgılar. Glukagon hormonu karaciğerde depolanmış olan glikojeni alıp kana taşır ve kan şekerini istenilen seviyeye getirir. Hipoglisemi durumu yalnızca açlık döneminde değil diyabet hastalarının yüksek dozda insulin kullandığı durumlarda da ortaya çıkan bir durumdur. Normal sağlıklı bir bireyde kandaki şeker seviyesi açlık durumunda 70-100 mg/dl olmalıdır. Yemeğe başladıktan 2 saat sonra (tokluk durumunda) kan şekeri seviyesi 140 mg/dl nin altında olmalıdır. Açlık kan şekeri seviyesi, 50-70 mg/dl arasında ise, birey hipoglisemi adayıdır. Glokagon hormonu üretiminde aksama vardır. 70-100 mg/dl arasında ise kişi sağlıklıdır. 100-120 mg/dl arasında ise kişide gizli diyabet vardır ve kişi diyabet olmaya adaydır. 120mg/dl üzerinde ise kişi diyabet hastasıdır.
Tokluk kan şekeri seviyesi (yemeğe başladıktan 2 saat sonra), 140 mg/dl nin altında ise kişi sağlıklıdır, 140-199 mg/dl arasında ise kişide gizli diyabet vardır ve kişi diyabet olmaya adaydır. 200 mg/dl nin üzerinde ise kişi diyabet hastasıdır. Diyabetin 3 farklı temel tipi bulunmaktadır. Her üç tip diyabette de insulin hormonunun yetersiz olmasından kaynaklanan hiperglisemi durumudur. Bu üç temel tipin dışında farklı birkaç diyabet tipi daha bulunmaktadır ancak temel olarak bu üç diyabet tipine benzemelerinden dolayı bu tiplerin altında değerlendirilirler. TİP 1 Diyabet : Vücutta var olan mutlak insulin eksikliğinden kaynaklanan diyabettir. Pankreasın çeşitli nedenlerden dolayı insulin üretememesi nedeniyle vücudun dışarıdan insulin alımına bağımlı olduğu diyabet tipidir. Bu tip diyabet hastalarında pankreas ya hiç insulin üretemez ya da çok çok az insulin üretebilmektedir. Tip 1 diyabette vücut immun sistemi (bağışıklık sistemi); virüsler, aşılar, ilaçlar, stres, ani psikolojik dalglanmalar, doğum, fiziksel hasarlar vb. birçok nedenle bağlantılı olarak ancak bilinmeyen bir nedenden ötürü pankreasta insulin üretimini gerçekleştiren beta hücrelerini tahrip eder. Pankreastaki insülin üreten beta hücrelerinin %80 ve daha fazlası tahrip olduğunda tip 1 diyabet ortaya çıkar. Son yıllarda 25 yaş üstü kişilerde de görülmeye başlanan tip 1 diyabet dünya genelinde çoğunlukla 15 yaş altı çocuklarda görülmektedir. Dünya genelinde diyabet hastalarının %5-10 u tip 1 diyabetlidir. TİP 2 Diyabet : Genetik olarak diyabete yatkın olan kişilerin yaşam tarzına, yeterli ve dengeli beslenme durumuna ve fiziksel aktivite durumuna bağlı olarak pankreasın insulin salgılamasında yaşanan aksamaların ve dengesizliklerin ortaya çıkardığı diyabet tipidir. Tip 2 diyabette pankreasın insulin salgılaması belirli bir yaşa kadar normal olarak gerçekleşmektedir ancak çeşitli faktörler zamanla pankreasın istenilen miktarda insulin salgılama düzeni bozarlar. Pankreasın insülin salgılama düzeninin bozulmasına sebep olan en büyük faktör obezitedir. Başka bir bakış açısı ile glisemik indeks değeri yüksek olan gıdaların sıklıkla ve çokça tüketilmesidir. Başka bir ifade ile yetersiz ve dengesiz beslenmeden kaynaklanan bir durumdur. Dünya genelinde diyabet hastalarının %90-95 i tip 2 diyabetlidir. Gelişmiş ülkelerde nüfusun %5-10 u tip 2 diyabetlidir. Tip 2 diyabet genel olarak 40 yaşından sonra ortaya çıkan ve çoğunlukla beslenme bozukluğundan kaynaklanan bir hastalıktır. TİP 3 Diyabet (Gizli Diyabet) : Bir bireyin açlık ve tokluk kan şekeri seviyesi, normal değerlerin üzerinde olmasına karşın diyabet tanısı konulmaya yeterli olacak yükseklikte değilse kişiye diyabet hastalığına aday yani gizli diyabet tanısı konulur. Gizli diyabet olan kişiler, yaşam tarzlarını, beslenme alışkanlıklarını değiştirerek ve düzenleyerek diyabet hastası olmaktan kurtulabilirler. Tip 1 diyabet olma ihtimali en yüksek olan kişiler; Anne, baba ve kardeşlerde tip 1 diyabet olan kişiler, Birden çok tip 2 diyabetli yakın akrabası olan kişiler, Gebelik sırasında diyabet ortaya çıkan kadınlar.
Tip 2 diyabet olma ihtimali en yüksek olan kişiler; Ailesinde diyabet olan kişiler, Obez olan kişiler, Aşırı stresli kişiler ve stres altında çalışan kişiler, Pankreas iltihabı, pankreas tümörü, hormonal dengesizlikleri olan kişiler, Pankreasından herhangi bir sebeple ameliyat olan kişiler, 4 kg dan daha ağır bebek doğuran kadınlar. Yüksek kan şekerinin belirtileri (Hiperglisemi); Ani kilo kaybı, Sürekli açlık hissi, Çok yemek yeme, Ağız kuruluğu, Çok su içmek, Çok sık idrara çıkmak, Kol ve bacaklarda erken yorulma, El ve ayaklarda karıncalanmalar ve uyuşmalar, Yaraların geç iyileşmesi, Görmede bulanıklaşma, Düşük kan şekerinin belirtileri (Hipoglisemi); Baş ağrısı, Titreme, çarpıntı hissi Görmede bulanıklaşma, Sinirlilik durumu, Terleme, Açlık hissi, Dikkat dağınıklığı, Konuşma zorluğu, Kalp atım hızının yükselmesi, Bilinç kaybı Diyabet hastalığının hiçbir tipinde (gizli diyabet hariç) kesin bir tedavi yöntemi ve tamamen iyileşme söz konusu değildir. Diyabet hastalığı ömür boyunca süren bir hastalıktır. Bu yüzden diyabet olan kişiler bu hastalık ile yaşamaya alışmalı ve buna göre önlemler almalıdır. Diyabet olduğunu düşünen kişiler öncelikle bir doktora başvurarak gerekli testleri yaptırmalıdır. Test sonuçlarına göre diyabet tanısı konulan kişiler doktor ve diyetisyen gözetiminde beslenme ve egzersiz planı hazırlayarak yaşamı boyunca devam edecek bu hastalık ile yaşamaya alışmalıdırlar. Gizli diyabet olan kişilerin diyabetli olmaması yeterli ve düzenli beslenme alışkanlığının kazanılması, yaşam tarzının değiştirilmesi ve düzenli egzersizler yapılması ile mümkün olabilmektedir. Diyabetli kişiler için yeterli ve dengeli beslenme önerilerimizi Yeterli ve Dengeli Beslenme bölümünden takip edebilirsiniz.
Glisemik İndeks (GI) : Karbonhidrat içeren gıdaların tüketilmesinden sonra kandaki şeker seviyesini değiştirme, etkileme gücüne denir ya da gıdaların içermiş oldukları karbonhidrat miktarının belirlenmesini sağlayan bir sınıflandırma şeklidir. Kısaca Glisemik İndeks, bir gıdanın kan şekeri seviyesindeki etkisinin bir ölçüsüdür. GI, bir gıdanın tüketildikten 2-3 saat sonra kandaki şeker seviyesini ne kadar yükselttiğinin bir ölçüsüdür. Glisemik indeksi yüksek olan gıdalarda bulunan karbonhidratlar daha kısa sürede ve daha kolay bir şekilde kana karışırken, düşük glisemik indeksi olan gıdalarda bulunun karbonhidratlar daha uzun sürede kana karışırlar. Diyabet hastalığının kontrolünde ya da diyabetin önlenmesinde gıdaların glisemik indeksi çok önemli bir takip sistemidir. Diyabet olan ya da gizli diyabet olan kişiler beslenme planlarını yaparken gıdaların glisemik indekslerini göz önünde bulundurarak beslenme planlarını hazırlarlarsa diyabetten o derece daha az etkilenecektir. Glisemik indeks bir gıdanın kan şekeri seviyesindeki etkisinin bir ölçüsüdür. Gıdaların kan şekeri seviyesindeki etkilerini derecelendirir. Bu indeks, yemekten 2-3 saat sonra kan şekerinin ne kadar yükseldiğini ölçer. Glisemik indeks karbonhidratça zengin gıdalar hakkındadır. Yağ ve proteince zengin gıdalar kan şekerinde çok fazla bir artışa neden olmazlar. Bununla beraber, bütün karbonhidratlar aynı şekilde etki göstermezler. Bazıları bağırsakta hızlı bir şekilde parçalanıp, kan şekerinin hızla yükselmesine neden olurlar. Bu karbonhidratlar yüksek glisemik indekse sahiptirler. Lütfen unutmayın, bununla beraber, glisemik indeks değeri, sadece belirli bir karbonhidratın ne kadar hızlı şekere dönüştüğünü gösterir. Servis edilen belirli bir gıdanın ne kadar karbonhidrat içerdiğini göstermez. Gıdalar; Yüksek Glisemik İndeks... 70< Ortalama Glisemik İndeks... 50-70 Düşük Glisemik İndeks... <50 şeklinde üç gruba ayrılırlar. Glisemik indeks son yıllarda oldukça ön plana çıkan diyabet ve kilo kontrolü sağlayan bir sınıflandırma sistemidir ancak yinede bazı nedenlerden dolayı kesinlik içeren bir sınıflandırma yöntemi değildir. Gıdaların Glisemik İndeksi; Gıdanın yapısında bulunan maddelere ve miktarlarına bağlı olarak değişkenlik gösterir, Gıdanın depolanma süresine bağlı olarak değişkenlik gösterir, Gıdanın pişirilme süresine ve pişirilme yöntemine göre farklılık gösterir, Gıdanın hazırlanma aşamalarında görmüş olduğu işlemlere göre farklılık gösterir, Gıdanın birlikte tüketildiği diğer gıda ve içeceklere göre farklılık gösterir, Gıdanın tüketildiği sıcaklığına bağlı olarak farklılık gösterir, Gıdanın tüketilme hızına bağlı olarak farklılık gösterir, Gıdanın tazeliğine ve olgunluğuna bağlı olarak farklılık gösterir, Gıdanın yetiştirildiği toprak ve iklim özelliklerine göre farklılık gösterir, Gıdanın barsaklarda sindirilme süresine bağlı olarak farklılık gösterir, Her bireyin barsak florasının farklı olmasına bağlı olarak farklılık gösterir, Bireyin genel sağlık durumuna bağlı olarak farklılık gösterir.
Görüldüğü üzere gıdaların belirlenmiş Glisemik İndeksleri tam ve kesin rakamlar değildir. Bir gıdanın glisemik indeksi her bir bireye, her bir gıdaya ve diğer birçok faktöre bağlı olarak değişmektedir. Durumu daha net ve anlaşılır kılmak için birkaç örnek verelim. Akşam yemeği için 2 adet patates haşladınız. Bu patateslerin birini püre yaparak tükettiniz, birini dilimleyerek tükettiniz. Her ikisinin de glisemik indeks değeri farklı olacaktır. Ya da patateslerin birini yoğurtla, birini de soya sosuyla yediniz. Her iki patatesinde glisemik indeks değeri yine farklı olacaktır. Bu kadar çok faktöre bağlı olarak glisemik indeks değeri farklılık gösteriyorsa neden bu değerler belirlenmiş diye bir soru aklınıza gelebilir. Gıdaların glisemik indeks değerleri bizlere yaklaşık ya da ortalama bir değer verir. Böylece tüketmiş olduğumuz gıdalardan ne kadar şekerin kanımıza geçtiğini ortalama olarak bilmemize olanak sağlar. Düşük Glisemik İndeksli gıdaların faydaları; Kan şekerinin düzenlenmesine yardımcı olurlar, Kan yağının düşürülmesine yardımcı olurlar, Kalp hastalıkları riskini azaltırlar, Tip 2 diyabet riskini azaltırlar, Obezitenin önlenmesine yardımcı olurlar. GIDALAR Bazı Gıdaların Glisemik İndeks Değerleri Miktar (gram) Kek, Çikolata, Şeker, Bisküvi Grubu Glisemik İndeks (Glikoz = 100) Glisemik İndeks (Ekmek = 100) Glisemik Yük Kek, Muzlu (şekerli) 80 gr 47 8 67 14 Kek, Muzlu (şekersiz) 80 gr 55 ± 10 79 12 Kek, Sade 63 gr 46 ± 6 60 17 Kek, Vanilyalı 111 gr 42 ± 4 60 24 Gofret, Vanilyalı 25 gr 77 110 ± 4 14 Çikolata, Sütlü 50 gr 43 ± 3 61 ± 4 12 Nutella 20 gr 33 ± 4 47 4 Snickers 60 gr 55 ± 14 78 ± 19 19 Twix 60 gr 44 ± 6 63 17 Şeker - Fruktoz 10 gr 19 ± 2 27 ± 4 2 Şeker - Laktoz (süt şekeri) 10 gr 46 ± 2 66 ± 3 5 Şeker - Maltoz 10 gr 105 ± 12 150 11 Tatlandırıcı - Ksilitol Şekeri (Xylitol) 10 gr 8 ± 1 11 ± 1 1 Tatlandırıcı - Laktitol 10 gr 2 ± 3 3 ± 4 0 İçecekler Coca Cola 250 ml 53 ± 7 76 14 Fanta 250 ml 68 ± 6 97 23 Elma Suyu, saf (tatlandırıcı ilavesiz) 250 ml 44 ± 2 63 13
Gatorade Sporcu İçeceği 250 ml 78 ± 13 111 12 Isostar Sporcu İçeceği 250 ml 70 ± 15 100 13 Portakal Suyu (Tatlandırıcı ilavesiz) 250 ml 50 ± 4 71 ± 5 13 Tahıllar, Ekmekler ve Kahvaltılıklar Musli 30 gr 66 ± 9 94 17 Glutensiz Ekmek (Beyaz unlu) 30 gr 71 101 ± 22 11 Alman Çavdar Ekmeği 30 gr 58 ± 6 83 ± 8 8 Fransız Baget Ekmeği 30 gr 95 ± 15 136 15 Viyana Baget Ekmeği (terayağlı) 70 gr 62 ± 7 89 27 Beyaz Ekmek, Türk tipi 30 gr 87 124 15 Tam Buğday Ekmeği, Türk tipi 30 gr 49 70 8 Arpa, Kırık 150 gr 50 72 ± 7 21 Tatlı Mısır 150 gr 53 ± 4 78 ± 6 17 Kuskus (haşlanmış) 150 gr 65 ± 4 93 ± 6 23 Çavdar, Tam Dane 50 gr 34 ± 3 48 ± 4 13 Buğday, Tam Dane 50 gr 41 ± 3 59 ± 4 14 Pirinç Kepeği 30 gr 19 ± 3 27 3 Pirinç, Beyaz (haşlanmış) 150 gr 64 ± 7 91 ± 9 23 Pirinç, Jasmine (haşlanmış) 150 gr 109 ± 10 156 ± 14 46 Pirinç, Calrose (haşlanmış) 150 gr 83 ± 13 119 36 Pirinç, Basmati (haşlanmış) 150 gr 58 ± 8 83 22 Pirinç, Kahverengi (haşlanmış) 150 gr 55 ± 5 79 ± 6 18 İrmik 150 gr 55 ± 1 78 ± 1 6 Bulgur (haşlanmış) 150 gr 48 ± 2 68 ± 3 12 Süt ve Süt Ürünleri Dondurma, Çikolatalı-Vanilyalı 50 gr 61 ± 7 87 ± 10 8 Dondurma, Vanilyalı, Yağı azaltılmış- Light 50 gr 50 ± 8 71 3 Süt, Tam Yağlı 250 ml 27 ± 4 38 ± 6 3 Süt, Yağsız 250 ml 32 ± 5 46 4 Pudding, (ev yapımı: Toz ürün ve Tam yağlı süt ile yapılmış) 100 gr 44 ± 4 62 ± 5 7 Yoğurt, Meyveli ve Az Yağlı 200 gr 36 ± 4 51 3 Soya Sütü, Tam Yağlı 250 ml 44 ± 5 63 8 Meyveler Elma, Golden 120 gr 39 ± 3 56 6 Muz 120 gr 52 ± 4 74 ± 5 12 Kivi 120 gr 53 ± 6 75 ± 8 6 Mango 120 gr 51 ± 5 73 ± 8 8 Ananas 120 gr 59 ± 8 84 ± 11 7 Erik 120 gr 39 ± 15 55 ± 21 5 Üzüm, Beyaz 120 gr 46 ± 3 66 ± 4 8
Üzüm, Sultaniye 60 gr 56 ± 11 80 25 Potakal 120 gr 42 ± 3 60 ± 5 5 Şeftali 120 gr 42 ± 14 60 ± 20 5 Armut 120 gr 38 ± 2 54 ± 3 4 Kuru Erik 60 gr 29 ± 4 41 10 Kuru Kayısı 60 gr 31 ± 1 44 ± 2 9 Kuru Üzüm 60 gr 64 ± 11 91 28 Çilek 120 gr 40 ± 7 57 1 Kavun 120 gr 72 ± 13 103 4 Baklagiller ve Kuruyemişler Kuru Fasulye (haşlanmış) 150 gr 29 ± 9 40 ± 12 9 Börülce (haşlanmış) 150 gr 42 ± 9 59 ± 12 13 Nohut (haşlanmış) 150 gr 28 ± 6 39 ± 8 8 Barbunya (haşlanmış) 150 gr 28 ± 4 39 ± 6 7 Mercimek, Kırmızı 150 gr 26 ± 4 36 ± 5 5 Mercimek, Yeşil 150 gr 30 ± 4 42 ± 6 5 Soya Fasulyesi 150 gr 18 ± 3 25 ± 4 1 Kaju Fıstığı 50 gr 22 ± 5 31 3 Yerfıstığı 50 gr 14 ± 8 21 ± 12 1 Makarnalar Glutensiz Makarna, mısır nişastasından yapılmış (haşlanmış) 180 gr 54 77 ± 18 22 Fettucini (yumurtalı) 180 gr 32 ± 4 46 15 Noodle 180 gr 47 ± 1 67 ± 2 19 Linguine 180 gr 52 ± 3 74 ± 5 23 Ravioli 180 gr 39 ± 1 56 15 Noodle, Pirinçten yapılmış (haşlanmış) 180 gr 61 ± 6 87 ± 9 23 Spagetti (15 dakika haşlanmış) 180 44 ± 3 64 ± 5 21 Sebzeler Bezelye (haşlanmış) 80 gr 48 ± 5 68 ± 7 3 Süt Mısır (koçanıyla haşlanmış) 80 gr 37 ± 12 53 6 Mısır, tane (haşlanmış) 80 gr 54 ± 4 78 ± 6 9 Havuç 80 gr 47 ± 16 68 ± 23 3 Patates, Fırınlanmış (kumpir gibi kuru fırınlama) 150 gr 85 ± 12 121 ± 16 26 Patates, Kızartılmış 150 gr 75 107 ± 6 22 Patates, Püre 150 gr 85 ± 3 122 ± 5 17 Patates, Tatlı (haşlanmış) 150 gr 61 ± 7 87 ± 10 17 Diğer Çeşitli Gıdalar Humus 30 gr 6 ± 4 9 0 Tavuk Kanadı, Fırınlanmış 100 gr 46 ± 6 66 7 Pizza, Peynirli 100 gr 80 114 ± 14 22
Pizza, Supreme 100 gr 36 ± 6 51 9 Sushi 100 gr 52 ± 4 74 ± 5 19 Yaprak Sarma (pirinç, domates sosu ve kuzu etli) Tarhana Çorbası (buğday unu, yoğurt, domates, sivri biber içeren) 100 gr 30 ± 11 43 5 20 29 Bal 25 gr 61 12.com - Tablo 5 55 : Bazı Gıdaların Glisemik İndeks Değerleri KAYNAK : International Table of Glycemic Index and Glycemic Load Values, 2002, Kaye Foster-Powell, Susanna HA Holt, and Janette C Brand-Miller