1 Avrupa Birliği nin Ekonomik ve Parasal Entegrasyonu Avrupa Ekonomik Topluluğu nu kuran Roma Antlaşması, Avrupa devletleri arasında sağlanacak ekonomik bir bütünleşmenin zorunluluğu üzerinde durmuştur. Antlaşmanın önsözü incelendiğinde, Avrupa ulusları arasında daha yakın bir birliktelik kurulmasından bahsedildiği görülmektedir. 1 Avrupa halkları arasında gittikçe daha sıkı bir birliğin temellerini atmaya KARARLI OLARAK, Avrupa yı bölen engelleri ortadan kaldırarak ortak bir girişim ile ülkelerinin ekonomik ve sosyal gelişmesini sağlamaya KARARLI OLARAK, Büyümede istikrarı, ticarette dengeyi ve rekabette dürüstlüğü sağlamak amacıyla mevcut engellerin ortadan kaldırılması için elbirliği ile harekete geçmenin gerektiğini KABUL EDEREK, Değişik bölgeler arasındaki gelişme farklılıklarını azaltarak ve daha az gelişmiş bölgelerin kalkınmalarındaki gecikmeyi gidererek, ekonomilerinin birliğini güçlendirmeye ve uyumlu bir şekilde gelişmesini sağlamaya İSTEKLİ OLARAK, Ortak bir ticaret politikası vasıtasıyla uluslararası ticaretteki kısıtlamaların aşamalı olarak kaldırılmasına katkıda bulunmak ARZUSUYLA 2 Roma Antlaşması nın üzerinde durduğu, Avrupa devletleri arasındaki birliktelik ihtiyacı yeni bir olgu değildir. Ancak II. Dünya Savaşı nın sona ermesi ile doruk noktasına ulaşmıştır. İkinci Dünya Savaşı son bulduğunda, Avrupa devletlerinin politikalarına yön veren devlet adamlarının büyük çoğunluğu, I. Dünya Savaşı na, 1929 Büyük Buhran a ve II. Dünya Savaşı na tanıklık etmiş bir nesildir. 3 Yaşanan bu acı tecrübeler, savaş sonrası Avrupa sının şekillenmesine ve devletlerarasında bütünleşme olgusunun benimsenmesine yol açmıştır. Ekonomik bütünleşme söz konusu olduğunda, Roma Antlaşması nda, parasal konulardaki hükümlerin dağınık bir biçimde düzenlendiğinin altı çizilmiştir. Buna sebep olarak, antlaşmanın imzalandığı dönemde sağlıklı bir şekilde işleyen uluslararası parasal bir sistemin, temeli 1944 yılında atılan Bretton Woods Sistemi nin, payının büyük olduğuna değinilmektedir. 4 Oysa Topluluk üyeleri arasında görülen ekonomik gelişme, enflasyon hızlarındaki farklılığın ve parasal konuların devletlerin ulusal egemenlik hakları ile olan yakın ilişkisinin de önemi rol oynadığı tartışılmaktadır. 5 1 Karluk, S.Rıdvan, Avrupa Birliği ve Türkiye, Beta Yayınları, 8. Baskı, 2005, s.524. 2 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Avrupa Topluluklarına İlişkin Temel Belgeler, Avrupa Topluluklarını Kuran Temel Antlaşmalar (AKÇT, AET, AAET), s.93, http://www.dpt.gov.tr/docobjects/download/2969/at1.pdf 3 Somel, Cem, Siyaset Bilimi ve İktisat, Siyaset Bilimi-Kavramlar, İdeolojiler, Disiplinler arası İlişkiler, Atılgan, Gökhan, Aytekin, E.Atilla, (Ed.), Yordam Yayınları, 2012, s.444 4 Akçay, Belgin, Euro Alanın Ekonomisine İlişkin Bir Değerlendirme, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, Cilt.5, No.2, 2006, s.6 5 Karluk, s.525
2 Tam ekonomik bütünleşmeye ulaşılması yolunda Ekonomik ve Parasal Birlik önemli bir aşama olarak adlandırılmakta ve ekonomik bütünleşmeye ulaşılmasının ancak parasal bütünleşme ile mümkün olduğun altı çizilmektedir. Bu çerçevede, Avrupa bütünleşme tarihi incelendiğinde, Avrupa Para Birliği kavramının gelişiminin Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü nün (OEEC) kurulmasına kadar uzandığı görülmektedir. Avrupa ülkelerinin Amerikan doları karşısında konvertibiliteyi sağlayamamaları ve birlikte hareket etmemeleri sonucunda, 19 Kasım 1950 tarihinde Avrupa Ödemeler Birliği kurulmuştur. Serbest dış ticaretin gelişmesi ve parasal işbirliğinin sağlanması yolunda fayda sağlayan Avrupa Ödemeler Birliği, 1955 yılında yerini Avrupa Para Düzenlemesine bırakmıştır. OEEC ülkeleri arasında parasal işbirliği kurulması amacı ile çalışmaya başlayan Avrupa Para Düzenlemesi, 1960 lı yıllarda çalışmalarına son vermiştir. 1958 yılında Roma Antlaşması nın yürürlüğe girmesi ile Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) üyeleri paralarının dış konvertibilitesini sağlayarak Para Komitesi ni faaliyete geçirmişlerdir. Ancak 1968 yılında Gümrük Birliği nin gerçekleştirilmesi, üye ülkeler arasındaki ticaret hacimlerindeki artış ve Bretton Woods sisteminin geçirdiği sarsıntı sebebi ile gözlemlenen parasal istikrarsızlık, Topluluk üyelerini parasal birlik girişimine yöneltmiştir. 6 Parasal birlik tartışmaları çerçevesinde Schiller Planı ve Barre Raporu olarak bilinen raporların büyük etkileri olmuştur. Siyasi nedenler yüzünden hayata geçirilemeyen her iki raporda sunulan öneriler, 8 Ekim 1970 yılında sunulan Werner Raporunda şekillenmiştir. Ulusal paraların tam ve geri dönülemez konverbilitesinin sağlanmasının zaruri olduğunun altını çizen raporda, parasal birliği amacı: Mal, hizmet, emek ve sermayenin serbestçe dolaşabileceği, bölgesel veya yapısal farklılıkların olmadığı bir bölge oluşturulması 7 olarak tanımlanmıştır. Werner Planı nın kabul edildiği dönemde dünya para sistemi büyük bir krizin içerisine girmiştir. Dolar altın ilişkisinin 1971 yılında son bulmasıyla, Bretton Woods Sistemi çökmüştür. Topluluk üyeleri, söz konusu gelişme karşısında, döviz kurlarında yaşanan istikrarsızlığı gidermek adına Avrupa Para Yılanı (Tüneldeki Yılan) sistemini hayata geçirmişlerdir. Ancak Avrupa Para Yılanı sistemi, Topluluk ülkelerinin Avrupa Para Sistemine geçmelerine kadar olan dönemde yaşanan sorunlara köklü çözümler getirememiştir. Söz konusu uygulama, ekonomik yapıları, siyasi tercihleri ve hedefleri arasında farklılıklar bulunan Topluluk üyelerinin döviz kurlarını belirlemelerinin pek mümkün olmadığını ortaya koymuştur. 8 Ekonomik bunalım, beraberinde getirdiği parasal istikrarsızlık ve piyasalarda yaşanan belirsizlik, topluluk üyelerini Avrupa Para Sistemi nin (APS) kurulmasına yöneltmiştir. 1979 yılında yürürlüğe giren APS nin temel hedefi: Katılımcı ülkelerin para birimleri arasında dalgalanmaları azaltmak ve Avrupa da parasal bir istikrar bölgesi yaratmak 9 olarak tanımlanmıştır. Bunun yanında Avrupa Para Birimi (ECU) adıyla ortak bir para birimi oluşturulmasına da karar verilmiştir. Avrupa Para Sistemi, 1993 yılı Ağustos ayında oluşan kriz sebebiyle büyük bir sıkıntı ile 6 Balkır, Canan, Uluslararası Ekonomik Bütünleşme-Kuram, Politika ve Uygulama, AB ve Dünya Örnekleri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010, s.264. 7 A.g.e, s.266 8 Karluk, s.528 532 9 Balkır, s.269
3 karşılaşmıştır. Ekonomik ve Parasal Birliğin oluşturulması için Werner Raporu nun belirlediği üç aşamadan ikincisine geçilemeden Avrupa Para Sistemi ortadan kalkmıştır. Topluluk üyeleri arasında Ekonomik ve Parasal Birliğe duyulan güvenin tazelenmesi 1993 yılında yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması ile sağlanmıştır. 10 Tek Avrupa Senedi ile ortak pazarın tamamlanmasının ardından, tek para birimi ve ortak merkez bankası sistemine dayalı bir ekonomik ve parasal birlik ile ortak dış politika ve savunma politikası perspektifine dayalı siyasi birlik kurulmasını öngören Maastricht Antlaşması 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Maastricht Anlaşması, Roma Antlaşması nda gerçekleştirdiği kapsamlı değişiklik ile Ekonomik ve Parasal Birliği hukuki temellerine kavuşturmuştur. 11 Avrupa Komisyonu Başkanı Jacques Delor un başkanlığında hazırlanan ve Delors Raporu olarak bilinen rapordan esinlenen Antlaşma, Ekonomik ve Parasal Birliğe ulaşılması yolunda belirlediği, tablo 1 de özetlenen, 3 aşamayı, üçüncü aşamaya geçiş için zaruri olan ekonomik yakınlaşma kriterlerini (Maastricht Kriterleri) ve kriterlerin gerekli kıldığı kurumsal değişiklikleri düzenlemiştir. 12 (Tablo 1) Ekonomik ve Parasal Birlik Aşamaları EKONOMİK BİRLİK PARASAL BİRLİK 1. AŞAMA İç pazarın oluşturulması Rekabet politikasının güçlendirilmesi Yapısal fonlardaki reformların tamamlanması Koordinasyonun güçlendirilmesi ve izlenmesi Bütçe açığı veren üyelerde bütçe disiplininin sağlanması 1. Aşamadaki politikaların geliştirilmesi, uygulanması Üyelerin makroekonomik uyumlarının gözden geçirilmesi Kesin bütçe koordinasyon sistemi Yapısal ve bölgesel politikaların güçlendirilmesi Sermaye piyasasının liberalleşmesi Para ve döviz kuru politikalarının koordinasyonunun güçlendirilmesi Döviz kuru ayarlamalarının sıkça yapılmasının önlenmesi Tüm topluluk paralarının dar banda dahil edilmesi Avrupa Para Birimi nin (ECU) daha fazla kullanımının sağlanması 2. AŞAMA Avrupa Merkez Bankası nın (AMB) kurulması Avrupa Para Sisteminde bantların daraltılması 3. AŞAMA Kaynak: Karluk, S.Rıdvan, Avrupa Birliği ve Türkiye, Beta Yayınları, 8. Baskı, 2005, s.547. AMB nın para politikasından sorumlu olması Değişmez sabit döviz kurlarının belirlenmesi veya ECU nin tek para birimi olması 10 Karluk, s.533 535 11 Balkır, s.274 275 12 A.g.e, s.274 275
4 Maastricht Antlaşması nın yürürlüğe girmesinden 4 yıl sonra, 1997 yılında Ekonomik ve Parasal Birlik içerisinde bütçe disiplininin devamlılığını sağlamak üzere İstikrar ve Büyüme Paktı kabul edilmiş; 1 Ocak 1999 yılında Euro nun yürürlüğe girmesi ile birlikte işlerlik kazanmıştır. İstikrar ve Büyüme Paktı ile amaçlanan, parasal birlik içerisinde yer alan ülkelerin bütçe disiplinlerindeki sapmaların, Maastricht Kriterleri nde yer alan, %3 üst sınırını aşmadan önce tespit edilmesi ve sürekli yüksek kamu açığı veren ülkelere çözüm olarak mali yaptırımların uygulanması olarak belirtilmiştir. 13 Euro nun, Ekonomik ve Parasal Birliğin ortak parası olarak belirlendiği 1999 yılı sonrasında, Euro bölgesi üyelerinin birçoğunun Maastricht kriterlerini yerine getirdikleri görülmektedir. Ancak 2000 li yıllara gelindiğinde Almanya ve Fransa da dahil olmak üzere birçok AB üyesi devletin ekonomik büyümelerindeki durgunlukları ortadan kaldırmak adına kamu harcamalarını arttırdıkları ve mali disiplini esneterek % 3 olan bütçe açığı kriterinin dışına çıktıkları gözlemlenmiştir. 14 (Tablo 2) Euro Bölgesi Ülkeleri Bütçe Açıkları/GSYİH Oranları, % (1999 2008) Kaynak: Şanlıoğlu, Ömer, Bilginoğlu, M.Ali, Euro Bölgesi nde Yaşanan Mali Sorunlar ve Maliye Politikalarında Uyum Arayışları, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı.35, Ocak-Temmuz 2010, s.152 13 A.g.e, s.277 278 14 A.g.e, s.279
5 2000 yılında Portekiz bütçe açığı kriterini ihlal eden ilk ülke olmuş, sonraki yıllarda Almanya, Fransa, Yunanistan, Hollanda ve İtalya % 3 sınırını aşmıştır. Özellikle 2008 yılından itibaren İrlanda (-%7,2), Yunanistan (-%7,7), İspanya (-%4,1) ve Malta (-%4,5) gibi ülkelerde bütçe açıklarının çok yükseldiği görülmektedir. İstikrar ve Büyüme Paktı hedeflerinin sağlanamamasındaki önemli nedenler arasında, denetim mekanizmasının zayıflığı ve Ekonomik Parasal Birliğin yalnız parasal kısmına önem verilerek, ekonomik kısmının göz ardı edilmesi gösterilmektedir. Ekim 2009 tarihinde yeni göreve gelen Yunanistan hükümetinin bütçe açığını -%12.7 olarak bildirmesi, daha önce bildirilen rakamların gerçeği yansıtmadığı dışında, Ekonomik ve Parasal Birlik içerisindeki denetim mekanizmasının yetersizliğini de gözler önüne sermektedir. 15 Küresel kriz, Avrupa Birliği nin son 10 yıldaki ilerlemesini yok etmiştir. Birliğin gayrisafi hasılası nın 1930 lardan bu yana en kötü duruma düştüğü, sanayi üretiminin 1990 lar seviyesine gerilediği, işsizliğin 23 milyona ulaştığı ve bütçe açığının gayrisafi milli hasılasının ortalama % 7 yükseldiği belirtilmektedir. Yaşanan ekonomik krizden güçlenerek çıkılması, Avrupa Birliği nin yapısal sorunlarının giderilmesi ve küresel ölçekte rekabetçi olabilmesi adına, AB 2020 Stratejisi: Akıllı, yeşil ve kapsayıcı büyüme için Avrupa Stratejisi, gündeme gelmiştir. 16 AB 2020 stratejisi çerçevesinde Avrupa nın 2020 yılındaki ekonomik yapısının Lizbon Antlaşması na dayanacağı belirtilmiştir. Lizbon Antlaşması ile Euro alanı ile ilgili yeni bir bölüm oluşturulmuştur. Üye ülkelerin bütçe disiplinlerinin koordinasyon ve gözetiminin güçlendirilmesi, Birliğin ekonomi politikasının genel esaslarının oluşturulması, ekonomi politikalarının koordinasyonu konusunda çok taraflı izlemeye ilişkin çalışmalar gerçekleştirilmesi konularında önlemler alınmıştır. 17 Son olarak, 2012 yılı Mart ayında Avrupa Birliği Konseyi zirvesinde İngiltere ve Çek Cumhuriyeti dışında kalan 25 üye ülke tarafından Ekonomik ve Parasal Birlik içinde İstikrar, Eşgüdüm ve Yönetişim Anlaşması (Mali Anlaşma) imzalanmıştır. Mali Anlaşma ile Euro alanı içerisinde ekonomi politikalarının eşgüdümünün sağlanması, daha güçlü bir ekonomik büyüme, aşırı bütçe açıklarının önlenmesi amaçlanmıştır. 18 Anlaşmaya göre Ekonomik ve Parasal Birliğin ekonomik ayağı güçlendirilecektir. Anlaşmaya taraf olan üye ülkelerin bütçe açığı ve kamu borçlanma oranı alanlarında Maastricht Kriterleri ne harfiyen uyacakları; aksi takdirde Avrupa Komisyonu ve AB Konseyi nin denetimini kabul etme zorunlulukları belirtilmiştir. Anlaşma ile Euro kullanan ülkeler, ekonomi politikası alanında özerkliklerinden büyük ölçüde vazgeçerek, ortak kurallara uyulmasını kabul etmektedirler. 19 15 A.g.e, s.279 280 16 A.g.e, s.288 290 17 A.g.e, s.288 290 18 Nas, Çiğdem, Avrupa Birliği nin Kurumsal Değişimi ve Yeni Mali Anlaşma, İktisadi Kalkınma Vakfı Dergisi, No.171, Nisan 2012, s.40 41 19 A.g.m, s.40 41
6 2008 krizi, Ekonomik ve Parasal Birliğin ekonomik boyutunun ne denli önemli olduğunu gözler önüne sermiştir. Birliğin denetim mekanizmasının zayıflığı ve ekonomik boyutun öneminin göz ardı edilmesi Avrupa nın siyasi birlik projesine de zarar vermektedir. 20 Ekonomik ve Parasal Birlik yalnız ekonomik temelli bir proje değildir. Birliğin daha kurulduğu ilk günlerde tartışılan siyasi birlik amacını da içerisinde taşımaktadır. 20 Balkır, s.284 285
7 KAYNAKÇA Akçay, Belgin, Euro Alanın Ekonomisine İlişkin Bir Değerlendirme, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, Cilt.5, No.2, 2006. Balkır, Canan, Uluslararası Ekonomik Bütünleşme-Kuram, Politika ve Uygulama, AB ve Dünya Örnekleri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010. Karluk, S.Rıdvan, Avrupa Birliği ve Türkiye, Beta Yayınları, 8. Baskı, 2005. Nas, Çiğdem, Avrupa Birliği nin Kurumsal Değişimi ve Yeni Mali Anlaşma, İktisadi Kalkınma Vakfı Dergisi, No.171, Nisan 2012. Somel, Cem, Siyaset Bilimi ve İktisat, Siyaset Bilimi-Kavramlar, İdeolojiler, Disiplinler arası İlişkiler, Atılgan, Gökhan, Aytekin, E.Atilla, (Ed.), Yordam Yayınları, 2012. Şanlıoğlu, Ömer, Bilginoğlu, M.Ali, Euro Bölgesi nde Yaşanan Mali Sorunlar ve Maliye Politikalarında Uyum Arayışları, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı.35, Ocak-Temmuz 2010. T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Avrupa Topluluklarına İlişkin Temel Belgeler, Avrupa Topluluklarını Kuran Temel Antlaşmalar (AKÇT, AET, AAET) http://www.dpt.gov.tr/docobjects/download/2969/at1.pdf