1. ÜNİTE Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim Neler Öğreneceğiz? Besinler Canlıların yaşayabilmek için besine ihtiyaç duyduğunu, besin içeriklerinin vücuttaki öncelikli görevlerini, vitamin çeşitlerinin en fazla hangi besinlerde bulunduğunu öğreneceksiniz. Dengeli Beslenme - Besin ve Teknoloji Besinlerin temizliğinin, tazeliğinin ve içerdiği katkı maddelerinin sağlığa etkilerini ve sağlıklı beslenmek için neler yapılması gerektiğini kavramış olacaksınız. Sigara ve Alkolün Zararları Sigara ve alkolün; insan sağlığına, çevreye ve topluma verdiği zararları, zararlı maddelerden uzak durulması gerektiğini, sağlıklı yaşamak için yapılması gereken faaliyetlerden bazılarını öğreneceksiniz. Besinlerin Sindirimi Sindirimin ne olduğunu, sindirimle ilgili yapı ve organların yerini ve sindirimde görevlerinin ne olduğunu öğreneceksiniz. Dişlerimiz Dişlerin çeşitlerini ve görevlerini, diş sağlığını korumak için neler yapılması gerektiğini, diş bakımının nasıl yapılması gerektiğini kavrayacaksınız. Vücudumuzda Boşaltım Boşaltımın ne olduğunu, boşaltımda görevli organ ve yapıların yerini ve boşaltımdaki görevlerini kavrayacaksınız. Ayrıca boşaltıma yardımcı organ ve yapıları, boşaltım organlarının sağlığının korunması için neler yapılması gerektiğini öğreneceksiniz.
1. BÖLÜM Besinler Canlıların ortak özelliklerinden birisi de beslenmedir. Canlılar yaşam süreçlerinde büyüme, gelişme, yaraların onarılması, iş yapma, organların çalışması, enerji tüketme gibi çeşitli canlılık faaliyetlerini gerçekleştirmek için beslenir. A. Besinleri Tanıyalım İnsanlar besinlerini dışardan hazır olarak alır. Yediğimiz besinler elde edildiği kaynağa göre bitkisel ve hayvansal olarak sınıflandırılır. Bir bebeğin boy ve kilosunu yıllara göre kıyaslarsak, ne kadar hızlı büyüdüğünü fark ederiz. Büyüme ve gelişme çağında insanların yedikleri besinlerin bir kısmı vücut yapısına katılır. Bu sayede organlar büyür, kaslar ve kemikler gelişir. Resim Dizisi Bitkisel besin olarak; Ispanak, lahana, patlıcan, biber, domates, pırasa, fasulye ve kabak gibi sebzeler Elma, portakal, çilek, kiraz, şeftali, karpuz, muz, kaysı, erik ve nar gibi meyveler Fasulye, barbunya, nohut, mısır, buğday ve fındık gibi tohumlar sayılabilir. Resim Dizisi Büyüme ve gelişmesini tamamlamış canlılar da beslenmeye devam eder. Kalp, akciğerler ve diğer organlarımızın çalışması için enerji gereklidir. Ayrıca yürüme, koşma, yüzme ve beyin faaliyetleri için enerji harcanır. İnsan vücudunda harcanan enerjinin tamamı besinlerden üretilir. Her yiyecek ve içecekte farklı besin maddeleri vardır. Sağlıklı olarak beslenmek için farklı besinlerle beslenmek gereklidir. İnsanlar besin ihtiyacını bitkisel ve hayvansal kaynaklardan karşılar. Hayvansal besin olarak; Et, süt, bal, yumurta, köfte, yoğurt, peynir, tereyağı, balık ve tavuk sayılabilir. 10 5. Sınıf >>
Besinler 1. Ünite Resim Dizisi Yapıcı ve onarıcı besinler, büyüyüp gelişme ve yaraların iyileşmesinde etkilidir. Proteinler yapıcı-onarıcı bir besin çeşididir. Günlük hayatta canlılığın devamı için ve yapılan faaliyetlerde harcanan enerji, enerji verici besinlerden karşılanır. Karbonhidrat ve yağlar enerji verici besin çeşitleridir. Örnek.. 1 I. Ceviz II. Peynir III. Süt IV. Ekmek V. Fasulye IV. Yumurta Yukarıda verilenlerden kaç tanesi hayvansal besindir? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 Düzenleyici besinler; organ ve yapıların çalışmasını düzenler ve vücudun hastalıklara karşı direncinin artmasını sağlar. Su, vitaminler ve mineraller düzenleyici besinlerdir. Çözüm Ceviz, fasulye ve ekmek bitkisel besinlerdir. Süt, peynir ve yumurta hayvansal besinlerdir. Verilenlerden 3 tanesi hayvansal besindir. Besinler vücuttaki görevlerine göre; ü Yapıcı-onarıcı ü Enerji verici ü Düzenleyici besinler olarak sınıflandırılabilir. Cevap B Tükettiğimiz yiyecek ve içeceklerde birden fazla besin içeriği bulunabilir. Bu sebeple bir besin maddesi yapısında en fazla bulunan besin içeriğine göre sınıflandırılır. Et ve peynirin içerisinde protein, yağ, vitamin ve su gibi besinler bulunur. Ancak et ve peynir protein içeren besinler grubunda yer alır. Zeytinde yağ, karbonhidrat, vitamin, mineral ve protein vardır. Ancak ağırlıklı olarak yağ bulundurduğu için yağ içeren besinler grubunda yer alır. >> Fen Bilimleri 11
1. Ünite Besinler Besinlerde bulunan içerikler bazı yöntemler kullanılarak tespit edilebilir. Nitrik asit damlatma, lügol çözeltisi damlatma ve besini beyaz kâğıda sürtme gibi yöntemler kullanılarak besin içerikleri belirlenebilir. Proteinler kas ve kemiklerin yapısına katılarak yapım görevini, yara ve kesiklerin iyileşmesini sağlayarak onarım görevini gerçekleştirir. 1. Karbonhidratlar Lügol çözeltisi damlatıldığıda rengi mavi - mora dönen besinler karbonhidratlı besinlerdir. Karbonhidrat, enerji verici bir besin çeşitidir. Yürümek, koşmak, merdiven çıkmak, kalbimizdeki ve iskeletimizdeki kasların çalışması, işitme, düşünme ve görme gibi değişik faaliyetler için gerekli enerji öncelikle karbohidratlardan sağlanır. Büyüme-gelişme, saç ve tırnakların uzaması proteinler sayesinde olur. Ayrıca proteinler vücudun mikroplara karşı dayanıklılığını artırır. İnsanların özellikle gelişme döneminde yeterince protein almaması, ciddi büyüme geriliği ve gelişme problemlerine sebep olur. Et, balık, süt, yumurta ve tavuk gibi besinler proteince zengin hayvansal besinlerdir. Fasulye, nohut, mercimek, fındık, fıstık ve badem ise proteince zengin bitkisel besinlerdir. Bal, muz, üzüm, şeker pancarı ve diğer bazı şekerli meyveler karbonhidrat yönünden zengindir. Buğday, pirinç, mercimek, patates ve yulaf da karbonhdirat yönünden zengin besinlerdir. 2. Proteinler Sulandırılmış nitrik asit çözeltisi damlatıldığında rengi sarıya dönen besinler proteinli besinlerdir. Proteinlerin öncelikli görevi yapıcı ve onarıcı olmasıdır. Örnek.. 2 Doktora giden Ahmet, gelişiminin sağlıklı olması için protein bakımından zengin besinlerle beslenmesi gerektiğini öğrenmiştir. Buna göre, doktorun Ahmet e tavsiye ettiği besin grubu aşağıda verilenlerden hangisidir? A) Ispanak, pırasa, kereviz B) Et, süt, yumurta C) Ekmek, makarna, patates D) Üzüm, karpuz, erik 12 5. Sınıf >>
Besinler 1. Ünite Çözüm Proteince zengin besinler et, süt, balık, yumurta, tavuk, peynir, fasulye, bakla, nohut ve mercimek gibi besinlerdir. Cevap B Etkinlik.. 1 Aşağıda verilen özellikleri ilgili olduğu besin çeşidiyle çizgi çizerek eşleştiriniz. ÖZELLİK Hayvansal kaynaklı besindir. Bol şeker bulunan bir besindir. Protein bulunan bitkisel besindir. Lügol damlatıldığında mavi mor renk verir. Nitrik asit damlatıldığında sarı renk veren besin çeşididir. BESİN Protein Patates Peynir Fasulye Karbonhidrat Bazı hayvanların deri altında yağ depolanır ve onların soğuktan korunmasına yardımcı olur. Örneğin kutup çevrelerinde yaşayan penguen, kutup ayısı, fok ve balina gibi canlılar soğuktan deri altındaki yağlar sayesinde korunur. Ayı, yılan, fare, sincap, tavşan gibi bazı hayvanlar kış uykusuna yattıklarında vücutlarındaki depo yağı kullanarak hayattta kalır. Ayçiçeği, zeytin, mısır, fındık ve fıstık gibi bitkisel besinler yağ bakımından zengindir. Tereyağı, süt, peynir, balık ve kaymak ise yağ bakımından zengin hayvansal besinlerdir. 3. Yağlar Yağlı besinler kâğıda sürtüldüğünde parlak leke bırakır. Uzun süre aç kalındığıda ya da gün içerisinde çok enerji harcandığı durumlarda karbonhidratlardan sağlanan enerji yetersiz kalır. Karbonhidratların yetersiz kaldığı durumlarda enerji kaynağı olarak yağlar kullanılır. Yağlar enerji kaynağı olarak kullanılmakla birlikte vücut yapısına da katılır. İnsanların ihtiyacından fazla olarak aldıkları besinler vücutlarında yağ olarak depolanır. Yağlar, aynı miktardaki karbonhidratlardan daha fazla enerji içerir. Vücuttaki 1 gram yağdan elde edilen enerji miktarı, 1 gram karbonhidrattan elde edilen enerjiden daha fazladır. >> Fen Bilimleri 13
1. Ünite Besinler 4. Vitaminler Vitaminler vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapan besinlerdir. Vitaminler yeterince alınmadığında vücut direnci azalır ve hastalıklara yakalanma olasılığı artar. Sık sık nezle olunması ve diş etlerinin kanaması vitamin eksikliğinden kaynaklanan sorunlar olabilir. Vitaminlerin birçok çeşidi vardır. Farklı besinler farklı vitaminler yönünden daha zengin olabilir. Vitamin çeşitlerini ve ağırlıklı olarak bulundukları besinleri öğrenerek daha sağlıklı yaşayabiliriz. A Vitamini Büyümeye yardımcı olur. Yeşil sebzelerde süt, yumurta ve balıkta bol bulunur. B Vitamini Sinir ve kasların gelişimi için önemlidir. Et, süt ve süt ürünlerinde bol bulunur. E Vitamini Büyümeye yardımcı olur. Tahıl, sebze, süt ve yumurtada bol bulunur. 5. Su K Vitamini Kesik ve yaralanmalardan sonra kanamanın durması için gereklidir. Et, mısır, muz ve yeşil sebzelerde bulunur. İnsan vücudunun yaklaşık % 70 i sudur. Su insan vücudunda düzenleyici olarak görev yapar. İnsanın hayatını devam ettirebilmesi ve sağlığının korunması için su çok gerekli ve önemli bir besindir. Vücudun su ihtiyacı doğrudan içilen suyun yanı sıra meyve suyu, ayran; çay gibi içeceklerle taze sebze ve meyvelerdeki sularla karşılanır. C Vitamini Vücutta hastalıklara karşı (nezle ve grip gibi) direncin artmasını sağlar. Yeşil sebze ve meyvelerde, özellikle turunçgillerde bulunur. D Vitamini Kemik ve diş gelişimi için gereklidir. Yumurta, balık, süt ve peynirde bol bulunur. Su; vücutta çeşitli maddelerin taşınması, vücut sıcaklığının dengede kalması ve bazı zararlı maddelerin vücuttan uzaklaştırılması için gereklidir. Ayrıca su, besinlerin yumuşatılması ve parçalanmasına yardımcı olur. 14 5. Sınıf >>
Besinler 1. Ünite Su ihtiyacı; yapılan işe, yaşa ve mevsim şartlarına bağlı olarak değişebilir. Her gün düzenli olarak yeteri kadar su içilmelidir. 6. Mineraller Mineraller insan vücudunda düzenleyici olarak görev yapan besinlerdendir. Mineraller doğada hazır olarak bulunur. Bitkiler ve bazı hayvanlar toprak, su ve kayaçlarda bulunan bu mineralleri vücuduna alır. İnsanlar içtikleri su ve aldıkları besinlerle mineral ihtiyacını karşılar. Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan sözcükleri yazınız. 1 2 Etkinlik.. 2 Kemik ve dişlerin gelişimi için gerekli olup en çok balık, süt, peynir ve yumurtada bulunan vitamin... vitaminidir. Beyaz kağıda sürtüldüğünde parlak bir leke bırakarak diğer besinlerden ayrılan besin çeşidi... dır. 3 4... ve... öncelikli görevi enerji vermek olup vücudun enerji ihtiyacını karşılamada görev yapar.... besinler olarak vücudumuzda su, vitamin ve mineraller görev yapmaktadır. Yenilen tüm yiyeceklerde mineral bulunur. Deniz ürünleri, tahıllar, sebze, meyve, maden suyu ve et mineral bakımından daha zengin besinlerdir. Aşağıda verilen cümleleri doğru ise D yanlış ise Y olarak kutucuklara işaretleyiniz. 1 Etkinlik.. 3 Meyve ve sebzeler bitkisel; et, süt ve yumurta gibi besinler hayvansal besinler olarak adlandırılır. Örnek.. 3 Aşağıdakilerden hangisi öncelikli görevi düzenleyicilik olan besinlerden değildir? A) Su B) Vitaminler C) Mineraller D) Proteinler Çözüm Vitaminler, mineraller ve su düzenleyici besinlerdir. Proteinlerin insan vücudundaki öncelikli görevleri yapım ve onarımdır. Cevap D 2 3 4 Lügol çözeltisi proteinlerin, sulandırılmış nitrik asit çözeltisi ise karbonhidratların ayracıdır. Vücudumuzun su ihtiyacının karşılanmasında içilen su ve tüketilen diğer besinler görev yapar. Sağlıklı büyüyüp gelişmek, hastalıklara karşı daha dirençli olmak için farklı tür besinlerden tüketmeliyiz. >> Fen Bilimleri 15
Test 1 Besinler 1. Aşağıda verilen beslenme ve besinler ile ilgili bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Bütün canlıların beslenmek zorundadır. B) Yaşamak için gerekli olan enerjiyi besinlerden sağlarız. C) Vücut faaliyetlerini sürdürebilmek için gerekli yiyecek ve içeceklere besin denir. D) Besinlerimizi sadece bitkilerden elde ederiz. 4. Yiyeceklerin içinde karbonhidrat olup olmadığını anlamak için, yiyeceklere ne damlatılır? A) Lugol B) Nitrik asit C) Yağ D) Tuzlu su 5. Aşağıda besinlerle ilgili bir kavram haritası verilmiştir. DÜZENLEYİCİ BESİNLER 2. Aşağıda verilenlerden hangisi, ağızla ilgili doğru bir bilgi değildir? A) Besinlerin insan vücudundaki yolculuğunun başladığı yerdir. B) Dudak, yanak ve damakla çevrili bir boşluktur. C) Besinlerin daha küçük parçalara ayrılmasında görevlidir. D) Besinlerin sindirim ve emilimi tamamlanır. 3. Y besini; yapıcı ve onarıcıdır. Z besini; enerji vericidir. I bulunur Maden Suyu Vitamin bulunur Bu kavram haritasında, I ve II nolu kısımlara aşağıdakilerden hangileri yazılabilir? I II A) Mineral Yeşil sebze B) Karbonhidrat Bal C) Yağ Meyve suyu D) Protein Patates II Yukarıdaki bilgilere göre Y ve Z maddeleri aşağıdakilerden hangisi olamaz? Y Z A) Balık Bal B) Bal Su C) Yumurta Makarna D) Et Reçel 6. Aynı miktarda yendiğinde aşağıdaki besin maddelerinden hangisi en az enerji verir? A) Salatalık B) Patates C) Tereyağı D) Fındık 16 5. Sınıf >>
Besinler Test 1 1. Ünite 7. Bitkisel besinleri tüketirken aşağıdaki özelliklerden hangisine öncelikle dikkat etmeliyiz? A) Yetiştiği yere B) Büyük ve parlak olmasına C) Taze ve doğal olmasına D) Nereden alındığına 9. Aşağıda verilenlerden hangisi bitkisel kaynaklı bir besindir? A) Yumurta B) Makarna C) Yoğurt D) Sucuk 8. Aşağıda verilenlerden hangisinde, iyot çözeltisi damlatıldığında her üç yiyecek de mavi-mor renk alır? 10. Derste yapılan bir etkinlikte öğretmen, 6 öğrenciye üzerinde numaralar olan birer kart veriyor. Öğretmen, öğrencilerden kartlara bir yiyecek ya da içecek adı yazmalarını istiyor. Öğrencilerin kartlara yazdığı yiyecek ve içecekler aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. A) Et Fındık Makarna Et Fındık Makarna Et Fındık Makarna Et Fındık Makarna Ekmek Makarna Patates B) Ekmek Makarna Patates Ekmek Makarna Patates Ekmek Makarna Patates Patates Süt Ayçiçeği C) Patates Süt Ayçiçeği Patates Süt Ayçiçeği Patates Süt Ayçiçeği Patates kýzartmasý Gazoz 4 Pilav Etli Kuru Fasulye 1 2 3 Salata Maden Suyu 5 6 Aşağıda kart numaraları verilen besin grubundan hangisi için sağlıklı bir öğle yemeği menüsüdür denilebilir? A) 1, 4 ve 6 B) 1, 2 ve 4 C) 3, 5 ve 6 D) 4, 5 ve 6 D) Yumurta Buğday Yer fıstığı Yumurta Buğday Yer fıstığı Yumurta Buğday Yer fıstığı Yumurta Buğday Yer fıstığı 11. Özellikle kemik ve diş gelişimi için gerekli olan vitamin çeşidi aşağıda verilenlerden hangisidir? A) A vitamini B) B vitamini C) C vitamini D) D vitamini >> Fen Bilimleri 17
2. BÖLÜM Dengeli Beslenme - Besin ve Teknoloji A. Dengeli Beslenme Yiyecekler farklı besin içeriklerine sahiptir. Bazı besinler protein, bazıları karbonhidrat, bazıları ise yağ yönünden zengin olabilir. Suda; vitamin, protein ve karbonhidrat bulunmaz. Ancak günlük olarak su tüketilmesi gerekir. Yiyecekler, bütün besinleri eşit oranda barındırmadığı için insanların sürekli bir çeşit yiyecekle beslenmesi doğru değildir. İnsanların besin ihtiyacı yaşa, fiziksel özelliklere, çalışılan işe göre değişiklik gösterir. Bir sporcunun beslenme ihtiyaçları ile masa başında çalışan kişinin besin ihtiyaçları farklıdır. Benzer şekilde büyüme ve gelişme çağında bir çocuk ile yaşlı bir insanın beslenme ihtiyaçları da değişir. Her gün tek çeşit besin tüketmek, sağlıklı bir beslenme şekli değildir. Böyle beslenen insanlar eksik ve sağlıksız beslenmiş olur. Sağlıklı beslenmek için her gün et, süt, yumurta, sebze, meyve ve tahıl ürünleri gibi değişik besinlerden yeterince tüketmek gerekir. Gereğinden az ya da fazla beslenme sağlığın bozulmasına sebep olabilir. Bir kişinin günlük besin tüketiminde ağırlık vermesi gereken besinler yandaki piramitteki gibi olmalıdır. Dengeli ve sağlıklı beslenmek için besin piramidinin basamaklarında bulunan besinler basamakların büyüklüğü oranında tüketilmelidir. Karbonhidrat, protein ve vitamin içeren besinler diğer besinlere göre daha fazla tüketilmelidir. Besin piramidinin tepesinde bulunan yağlar ve tatlılar grubu ise daha az tüketilmesi gereken besin grubudur. Sağlıklı ve dengeli beslenmek için suyun yeterince (günlük 2 litre kadar) tüketilmesi gerektiği unutulmamalıdır. Sağlıklı yaşayabilmek için ihtiyaç duyulan değişik besin çeşitlerinden gerektiği kadar tüketmeye dengeli beslenme denir. Dengeli beslenmek için piramidin altında bulunan besinlerden daha fazla, üstte bulunan besinlerden daha az tüketilmelidir. 18 5. Sınıf >>
Dengeli Beslenme - Besin ve Teknoloji 1. Ünite Aşağıda verilen cümleleri doğru ise D yanlış ise Y olarak kutucuklardaki halkalara işaretleyiniz. 1 Etkinlik.. 1 Günlük besin ihtiyacı insandan insana farklılık gösterebilir. Kurutmak, konserve yapmak, koruyucu katkı maddeleri kullanmak, salamura yapmak, pastörize etmek ve buzdolabı gibi soğuk ortamlarda saklamak, besinleri korumaya yönelik yöntemlerden bazılarıdır. 2 Besin piramidinin en üst kısmında bulunan besinler daha fazla tüketilmelidir. Resim Dizisi 3 Gereğinden fazla alınan besinler vücutta vitamin olarak depolanır. 4 Bütün yiyeceklerde farklı besin çeşitleri eşit oranda bulunur. B. Besin ve Teknoloji Sağlıklı ve dengeli beslenmede yiyeceklerin doğru çeşitte olması kadar, tazeliği ve kalitesi de önemlidir. Tüketilen besinler taze ve doğal olmalıdır. Besinlerin bayatlaması, hastalık yapıcı etkenlerin ortaya çıkmasına ve onların besin değerinin kaybolmasına yol açar. Ambalajlı yiyeceklerin üzerinde son kullanma tarihleri bulunur. Son kullanma tarihi geçmiş ürünlerin tüketilmesi gıda zehirlenmelerine sebep olabilir. Örnek.. 1 Tükettiğimiz besinlerden hangileri pastörize edilerek saklanır? A) Bal ve reçel B) Et ve yumurta C) Süt ve yoğurt D) Fasulye ve bezelye Besinler zaman geçtikçe tazeliğini yitirir. Besinlerin açıkta bırakılması bayatlamasını ve bozulmasını hızlandırır. Besinlerin bozulmasını önlemek ya da geciktirmek için bazı yöntemler kullanılır. Alınan önlemler yiyeceklerin ömrünü belirli bir süre uzatabilir. Çözüm Besinler, kısa bir süreliğine çok yüksek sıcaklıklara çıkarılıp soğutularak pastörize edilir. Bu işlem süt ve bazı süt ürünlerinde kullanılır. Cevap C >> Fen Bilimleri 19