ĠġĠTME ENGELLĠLER ve ÜNĠVERSĠTE EĞĠTĠMĠ Prof.Dr. Yusuf K. KEMALOĞLU Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi KBB Anabilim Dalı Odyoloji Bilim Dalı Prof.Dr.N.Akyıldız İşitme Konuşma Ses ve Denge Bozuklukları Tanı Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezi www.odyoloji.gazi.edu.tr 1
Gazi Üniversitesi Prof.Dr. N. Akyıldız ĠĢitme KonuĢma ses ve Denge Bozukları Tanı Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezi (312) 202 5249 www.odyoloji.gazi.edu.tr 2
Ülkemizde Yenidoğan İşitme Kaybı Sıklığı Araştırmacı Yer Tarih Grup Yöntem Sıklık Genç ve ark Hacettepe 2005 SNYD TOAE 2/1000 Ün. Hast. Kemaloglu Gazi Ün. 2005 SNYD TOAE 2/1000 ve ark Hastanesi 2007 2,5/1000 Kemaloglu Gazi Ün. 2005 YBYD TOAE + 1.82/100 ve ark Hastanesi BSO Ertürk Z. Hanım 2004 SNYD TOAE 1/1000 Doğumevi SNYD: Sağlıklı normal yenidoğan bebekler; YBYD: Yenidoğan yoğun bakımında kalan bebekler; 2 < /1000 yusufk@gazi.edu.tr 3
2-3 / 1000 Ülkemizdeki doğum sayısı: 1.300.000 doğum / yıl 2600-3900 / yıl Türkiye Özürlüler Araştırması (2002): 253.000 OZİDA & DİE / 60 yıl = 4200 yusufk@gazi.edu.tr 4
Coğrafi Bölgelerimizdeki İşitme Kaybı Sıklığı Bölgeler Sıklık Akdeniz % 0.34 Ege % 0.36 İç Anadolu % 0.37 Doğu Anadolu % 0.31 Güneydoğu Anadolu % 0.36 Karadeniz % 0.45 Marmara % 0.37 Türkiye Özülüler Araştırması (2002), DİE, OZİDA 5 yusufk@gazi.edu.tr
Tanı ve Cihazlama YaĢı Araştırmacı Dönem Tanı yaşı Cihazlama yaşı Belgin ve ark 1970 ler 4.7 - Ozcebe ve ark 1991-1994 2.37 - Ozcebe ve ark 1999-2004 1.61 2.21 Durgun ve ark 2001-2005 1.7 3.17 - İşitme engellilerin % 20 si işitme cihaz kullanıyor (Türkiye Özürlüler Araştırması, 2002- DİE, ÖZİDA) 6 yusufk@gazi.edu.tr
Ülkemizde ĠĢitme Engelillerin Durumu (TÖA, 2002- DIE & BÖİ), TİİBK İşgücüne katılma oranı: Bütün özürlüler için : % 21.71 (E/K: 5/1) (DIE & BÖİ, 2002) İşitme özürlüler için (tahmin): % 7.77 İş arayanlar: (TİİBK) Bütün özürlüler için : % 15.46 (DIE & BÖİ, 2002) İşitme özürlüler için (tahmin): % 5.53 (TİİBK) % 13.30 - % 60 = % 45* 253.000= 114.000 x 7.000 USD = 800.000.000 USD / yıl 7
2-3 / 1000 Ülkemizdeki doğum sayısı: 1.300.000 doğum / yıl 2600-3900 / yıl % 50, Ġleri-çok ileri YDĠTP: % 50 (5 yıl içinde) YDĠTP: % 85 ( Uzun vadede; En iyi Ģartlarda % 20 TĠD e gereksinim duyacak; yusufk@gazi.edu.tr 8
9 yusufk@gazi.edu.tr
İşitme Engelli Bireyler İçin Türk İşaret Dili Müfredatının Geliştirilmesi ve Eğitimcilerinin Yetiştirilmesi Projesi Gazi Üniversitesi, 2004-5 Dünya Bankası Yaratıcı Kalkınma Fikirleri YarıĢması
Health Project For Turkish Deaf Community Türkiye İşitme Engelliler Milli Federasyonu Gazi Üniversitesi (Avrupa Birliği) Marry Essex (Gönüllü, ABD) Hasan Dikyuva (Federasyon) Huseyin Korkmaz (Federasyon) Dr. Mustafa N. İlhan (GÜ) Dr. Yusuf Kemaloğlu (GÜ) TĠD - EĞĠTĠM VCD leri 1. Güvenli annelik 2. Modern aile planlaması metodları 2. HIV/AIDS 3. Adolesanlar için cinsel sağlık ve üreme sağlığı
Gizli KalmıĢ Bir Kültürel Değerimiz Olduğu Kadar ĠĢitme Engelli VatandaĢlarımızla ĠliĢki Kurmanın Bir Yolu Olarak Türk ĠĢaret Dili (TID) Türk Kültür Kurultayı, İzmir, 2006
ĠĢitme Engelliler GeliĢim Merkezi Derneği Ankara, 2007
ĠĢitme Engellilerin Yükseköğrenim Olanaklarının GeliĢtirilmesi ve Desteklenmesi için Elektronik Materyal Hazırlanması (e-isit) ĠĢitme Engelliler GeliĢim Merkezi Derneği Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi
Madde 1. Eşitlik Madde 2. Saygı Öneriler Madde 3. Özel Eğitim gereksinimi TİD de özel eğitim desteği Madde 4. Eğitim desteği İDİT Not alıcılar / not alıcı sistemler Madde 5. Sivil Toplumla Birlikte Çalışma Madde 6. Örnek Öğrenciler, Model Kişiler ve Liderler Yetiştirme
Uygun sınıf ortamları ve destek sistemleri Sınav sistemi.......... Model önerisi
21 yusufk@gazi.edu.tr
Gramer, dilbilgisi ve kelime hazinesinin saptanarak ifade yöntemlerinin tanımlanması yapılmıştır. - TĠD Sözlüğü, - Temel Gramer Bilgileri, - Web Sayfası - Temel TĠD Eğitim Kurs Materyali - TĠD Eğitimci Kursu Materyali Prof. Ulrike ZESHAN Aslı ÖZYÜREK Deniz İLKBAŞARAN Hasan DĠKYUVA
Türk Milli Eğitim Sistemi nde TİD nin yasaklanması 1953 Federasyon ve Dernekler Bünyesinde TİD çalışmaları 1980. TĠD serbest bırakıldı! 2005 Kanun No: 5378 Kabul Tarihi : 01 Temmuz 2005 MADDE 15.- ĠĢitme özürlülerin eğitim ve iletiģimlerinin sağlanması amacıyla Türk Dil Kurumu BaĢkanlığı tarafından TÜRK ĠġARET DĠLĠ SĠSTEMĠ oluģturulur. Bu sistemin oluģturulmasına ve uygulanmasına yönelik çalıģmaların esas ve usûlleri Türk Dil Kurumu BaĢkanlığı koordinatörlüğünde, Milli Eğitim Bakanlığı, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü ve Özürlüler Ġdaresi BaĢkanlığınca müģtereken çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.
Kanun No: 5378 Kabul Tarihi : 01 Temmuz 2005 EK MADDE 8.- İşitme ve konuşma özürlülerine gerek görüldüğü hâllerde tercümanlık yapmak üzere illerde işaret dili bilen personel görevlendirilir. Personelin işaret lisanı öğrenmeleri için gerekli kursların düzenlenmesi sağlanır. Bu personelin görev ve yetkileri, çalışma koşulları ile ilgili usûl ve esaslar Özürlüler İdaresi Başkanlığı ve Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğünün müştereken hazırlayacakları yönetmelikle belirlenir.
ĠĢaret Dilinde Neredeyiz?
Türk Milli Eğitim Sistemi nde TİD nin yasaklanması 1953 Federasyon ve Dernekler Bünyesinde TİD çalışmaları 1980 TİD serbest bırakıldı! - 2005 TDK bünyesinde TİDBO nun kurulması 2006 Türk İşaret Dili Çalışma Kurultayı 7-8 Haziran 2007 Türk İşaret Dili Geliştirilmesi Projesi- TDK-TIDBO-(TUBİTAK)- 2007. Özel bir firma:.????????? TİD Eğitim çalışmaları durdu! Hazırlanacak müfredat ve eğitim materyalleri sonrasında TDK-TIDBO eğitim izni verecek. Bu arada bazı derneklere TIDBO tarafından TID eğitim yetkisi verildi; ama mevcut müfredat için hem Federasyon hem de Max-Planck Institute sahiplik ve hak iddiasında bulunuyor. TİD Birinci Basamak Eğitim Kitabı (Ishara Press, Hollanda, 2008)
Türk İşaret Dili Tarihi Sağır ve Dilsizlerin, II. Beyazıd döneminden bu yana sarayın ve haremin çalışanları arasında yer aldığı bildirilmektedir. II. Mehmed döneminde Sağır ve Dilsizler in, cüceler ve soytarılarla birlikte, sarayda arz odası ve haremde çalıştıkları ve Zülüflü Ağalar adıyla kendilerine ait üniformaları ve düzenli aylıkları olduğu bilinmektedir. II. Selim, III. Mustafa, III. Mehmet, I. Ahmet, II. Osman dönemlerinde (1500.. - 1600..) saraydaki Sağır ve Dilsizler in aktif görevleri vardır; bu görevler sadece saray içinde sınırlı olmayıp saray dışıyla irtibat halinde çalıştıkları da kaynaklarda mevcuttur. Araştırmacılara göre, Sağır ve Dilsiz görevlilerin Padişah a her türlü konuyu aktarabilecek bir işaret dilleri mevcuttu; hem kendi aralarında hem de Padişahla ve sarayın bazı işiten görevlileriyle rahatça fikir alışverişinde bulunabilmekteydiler. O yılların eğitim anlayışı içinde Sarayda çalışan her görevliye yapıldığı gibi Sağır ve Dilsizler e de mutlaka bir zanaat öğretilmekteydi
Türk İşaret Dili Tarihi Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde Saray sağırlarının hızlı anlayışı/zekası herkesçe bilinmektedir; darbı mesel olmuştur ve sadece hizmetli olarak kalmalarına izin verilen harem dairesindeki gizli görüşmelerde hiçbir şey onların zeka ve anlayışından kaçmaz demektedir.
Türk İşaret Dili Tarihi Aynı kaynaklar, İstanbul daki Sağır ve Dilsizler in saray dışında da aktif bir sosyal ve mesleki yaşamları olduğunu göstermektedir. Evliya Çelebi ye göre Sağır ve Dilsizler Ahilik teşkilatı içindeki loncalarda, edindikleri mesleki bilgilere göre, çıraklıktan kalfalık, hatta ustalık basamağına kadar ulaşabilmekteydiler. İstanbul a gelen batılı seyyah ve tacirler, değişik meslek alanlarında (kılıç ustaları, sarık ustaları, hamam tellakları, berber vb) esnaf olarak çalıştıklarını, rahatça birbirleriyle ve hatta müşterileriyle anlaştıklarını, o günlerin İstanbul unun sosyal ve ekonomik hayatının bir parçası olduklarını ifade etmektedirler. Batılılar, İstanbullu Sağır ve Dilsizler in kanunları ve dinlerini biliyor olmaları konusunda duydukları şaşkınlığı, anılarına not etmişlerdir.
Türk İşaret Dili Tarihi Miles (2000), elde bulunan kaynaklardan elde ettiği bilgilere dayanarak, Osmanlı Sarayında kullanılan işaret dilinin Bragg (1997) tarafından belirtilen dil olma kriterleri ni büyük ölçüde karşıladığını ve bu nedenle Osmanlı Sarayındaki Sağır ve Dilsizler in aralarında ve diğer saray çalışanlarıyla iletişimde kullandıkları işaret sisteminin bir dil olarak kabul edilebileceği kanaatindedir. Miles, ayrıca, bu yıllarda Osmanlı Sarayı ve İstanbul daki Sağır ve Dilsizler in sosyal konumunun Avrupa ülkelerinde ancak 200 yıl sonra, Fransız İhtilali yle kısmen elde edilecek seviyede olduğunu da bildirmektedir. Miles (2004) Afrika ülkelerinde işaret dilleri ve tarihi üzerine yaptığı araştırmasında, en üst düzey hayat standartlarına Osmanlı topraklarında yaşayan Sağır ve Dilsizler in sahip olduğunu ve işaret dili kullanan topluluklar oluşturduklarını da saptamıştır. Schalenge (2004) ise makalesinde Osmanlı Suriye sinde yaşayan Sağır ve Dilsizler in Osmanlı Sarayındaki gibi bir işaret dili kullanmadıklarını, ancak İslam Hukuğunun onlara, Avrupa ülkelerinde olmayan şekilde, pek çok hak tanıdığını ve işaretle yapılan ticari ve medeni akitlerin İslam Hukukunca muteber kabul edildiğini bildirmektedir. Avrupa dakinin tersine İslam toplumunda konuşamamanın din dışı olma durumu getirmediğini özellikle vurgulamaktadır.
TÜRK İŞARET DİLİ NİN ÖZELLİKLERİ Türk işitme engelliler topluluğu içerisinde el ve vücut hareketleri ile mimikler kullanılarak ifade edilen tam ve yeterli görsel bir dildir. Bölgesel farklılıklar (lehçeler) bulunmakla birlikte, ana yapısı ülkenin her yerinde büyük benzerlik göstermektedir. Kendi kelime hazinesine, gramerine ve özel parmak işaretine sahiptir. Grameri ve yapısıyla sesli Türkçe den ve dolayısıyla da yazılı dilden çok farklıdır. Diğer dünya işaret dillerinden çok farklıdır.
ĠĢaret Dili KonuĢma ĠliĢkisi ĠĢaret dili sadece el ve diğer vücut ögeleriyle yapılan belirli sembollerden oluģmaz; konuģma dilindeki konuģulan dile has müzikalite gibi, her iģaret dilinin kendine has bir el iģareti, vücut konumu ve mimik uygulama tarzı vardır. Bu tarz duygulanımlardan etkilenir ve her konuģma dilinin yazılamayan özelliği olan aynı cümlenin farklı tonlama ve söyleyiş şekilleriyle farklı duyguları ve anlamları ifade etmesi özelliği iģaret dilleri için de geçerlidir. En geliģmiģ iģaret dillerinde bile, tıpkı konuģma dilleri gibi, bölgesel farklılıklar vardır. Argo ve duygulanım ifade eden (takdir, hakaret, vb) özel sembollere sahiptir. KonuĢma dilleri gibi, etnisite, cinsiyet ve yaģ, iģaret dillerinde de değiģikliklere yol açar.
ĠĢaret Dilinin Nörobiyolojisi
ĠĢaret Dilinin Nörobiyolojisi Dil kazanımı en temel insana özel yetilerden birisi olup kesinlikle beyinin yapısal değişikliklere uğramasıyla elde edilen bir süreçtir. Dil kazanım yılları boyunca beyin sadece linguistik bilgiyi depolamaz, aynı zamanda dilin gramer kurallarını da öğrenir (Sakai, 2005). Dil gelişimi, belki, ama dilin ifade edilmesi kesinlikle dilin ifade edilmesini sağlayacak vücut kas gruplarının aktivitelerinden de bağımsız olarak düşünülemez. Kullanılan kas gruplarının farklılığının (fizyolojik ya da patolojik) dil gelişimini de modifiye edeceği aşikardır; öyleyse konuşma dili ve işaret dilinin farklı nörobiiyolojik süreçler ifade etmesi ne derece beklenirse ortak süreçleri de paylaşıyor olmaları gerekir. Bu bağlamda, beyinde her iki dilin ortak ve farklı alanları olmak durumundadır.
Campell ve ark. Sign Language and the brain. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 2008. Hickok ve ark. Role of the left hemisphere in sign language comprehension. Brain & Language, 82, 167 178, 2002. Hickok ve ark. Discourse deficits following right hemisphere damage in deaf signers. Brain & Language, 66, 233 248, 1999. Marshall ve ark. Aphasia in a user of British Sign Language: Dissociation between sign and gesture. Cognitive Neuropsychology, 21, 537 554, 2004. Newman ve ark. A critical period for right hemisphere recruitment in American Sign Language processing. Nature Neuroscience, 5, 76 80, 2002. Emmorey ve ark. Neural systems underlying lexical retrieval for sign language. Neuropsychologia, 41, 85 95, 2003. Penhune ve ark. The morphometry of auditory cortex in the congenitally deaf measured using MRI. Neuroimage, 20, 1215 1225, 2003. So derfeldt ve ark. Signed andspoken language perception studied by positron emission tomography. Neurology, 491, 82 87, 1997. So derfeldt ve ark. Regional cerebral blood flow in sign language users. Brain and Language, 46, 59 68, 1994. Amerikan ĠĢaret Dili, Ġngiliz ĠĢaret Dili ve Ġsveç ĠĢaret Dili
İşaret dili, konuşma dili gibi sol hemisifer (LH) kökenli bir fonksiyondur ve LH de işitmekonuşma korteksinin yerleştiği perislivian fissür bölgesiye ilişkilidir. İşaret dili kullanıcılarında, ayrıca, inferior ve superior parietal loblar da aktif hale gelmektedir (bu bölgeler normal bireylerde dille ilişkili olmayan, daha çok vücudun uzaysal konumunun algısıyla ilişkili olan bölgelerdir ). İşaret dili kullanıcılarında visuel korteks bölgeleri (inferior ve posterior temporal ve oksipital bölgeler) daha aktif hale gelirken superior temporal lob daha az aktivite göstermektedir.
İşaret dili kullanıcılarında LH- Broka ve Wernicke alanlarını tutan lezyonlarda normal konuşan bireylerde Broka ve Werneicke alanlarını içine alan lezyonlarda ortaya çıkan afazilere benzer bulgular görülür. (Normal işitenlerde Broka afazisi olduğunda mimik ve jestlerle duygu ve düşüncelerini dile getirmek mümkün olmaktadır!) Bu bilgi konuşma dili ve işaret dilinin aynı kortikal madde tarafından üretildiğini göstermektedir ki buna göre işaret dilinin de konuşma diliyle aynı kognitif ve linguistik tabana sahip olduğu söylenebilir. Ancak, işaret dili görsel-uzaysal (visuospatial) algıyla ilişkili bir dildir ve buna bağlı olarak farklı beyin merkezlerinin katkısı da söz konusu olmaktadır.
Bu bağlamda, özellikle RH in işaret dilinde, konuşma diline göre daha fazla rol alması gerektiği iddia edilmiştir ve özellikle işaret dilinin sytax yapısında her iki hemisifer de rol oynamaktadır. RH vizuospatial işlemlemleme fonksiyonları için dominanttır ve spontan işlemlemeden de sorumludur. RH, görsel bir objenin (özellikle büyük-bütünsel ve yavaş) şekil, boyut ve düzenini ayırt etmede daha spesifik role sahiptir. Vücut hareketlerinin ve pozisyonlarının algılanması da RH e spesifiktir. Normal konuşanlarda RH lezyonları, konuşmada sadece discourse cohession, melodi ve prosidi de bozulmaya yol açmaktadır. İşaret dili kullanıcılarında da uyumlu bulgular saptanmıştır. RH sosyal iletişimde de dominanttır. Özellikle sosyal olaylardaki uygunluk yargısından sorumludur. RH yüz hareketlerinden, duyguların yüze yansımasından sorumludur (ama işaret dili kullanıcısı sağırlarda işaret dilinin bir parçası olan yüz hareketleri LH den idare edilirken duygulanımlarını gösteren yüz ifadeleri yine RH den idare edilmektedir!) Normal konuşan bireylerde nasıl RH lezyonları, (melodi, prosidi ve discourse cohesion dışında), konuşma yeteneğini ortadan kaldırmıyorsa, işaret dili kullanıcılarında da RH lezyonları işaret dilinin kullanılmasını ve anlaşılmasını bozmadığı gösterilmiş olmakla birlikte, RH lezyonu olan birkaç olguda işaret dili kullanımı ve algılanmasıyla ilgili zorluklar da saptanmıştır.
Yapılan çalışmalarda işaret dili kullanıcılarında dil kullanımında rol alan beyin bölgelerinin edinsel ve kültürel faktörlere göre değişiklik gösterdiği bulunmuştur: İşaret dilinin ne zaman öğrenildiği (aileden ana dil, okulda öğrenilmiş ana dil, ikinci dil), İşitsel tecrübesi (İşitmenin seviyesi, işitme kaybının ne zaman başladığı veya ne zaman işitmeye başladığı), Eğitim seviyesi (okuma yazma bilgisi), Konuşma yetisinin derecesi,
Sağır ebeveynlerin işiten (ve normal konuşan), ancak işaret dilini ana dil gibi kullanan çocuklarında CODA-, işaret dili kullanımı sırasında perisilvian bölgelerde (özellikle işitsel kısımlarında) daha az aktivite saptanmıştır. Yapılan çalışmalarda doğuştan sağır (ve işaret dilini ailesinden öğrenerek ana dil olarak kullanan ) bireylerde bu bölgelerin diğer uyaranlara göre şekillendiği, işiten ama evde ilk dil olarak işaret dili kullananlardaysa, bu bölgelerin işitsel uyaranları aldığı için, normal gelişim gösterdiği düşünülmektedir.
TeĢekkürler